Саҥа дьыл чугаһаатаҕын аайы сонуннар эйгэлэрэ дьону куттууллара күүһүрэр. Сыл аайы курдук дуоллар кууруһа ахсынньыттан үрдээн, сыана эмиэ ыарыыра буолуо. Ол эрээри аан дойду улууларын илин былдьаһар бэлиитикэлэрэ быйыл ордук элбэхтик сахалары ыстыыр ыаһах оҥостон эрэрэ ордук дьиксиннэриилээхтик иһиллэр.
Улуу Тураан идэмэригэр сөрөөһүн
Сэтинньи 17 күнүгэр Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдогаҥҥа ити дойду национальнай хамсааһынын баартыйатын (“сур бөрөлөр” диэн ааттыыллар) салайааччыта Девлет Бахчели аан дойду түүрдэрин сирдэрин ойуулаабыт хаартатын бэлэхтээбит. Бахчели хаартаны: ити сирдэри сэриилээн ыл диэн дуу, эбэтэр түүр төрүттээхтэр маннык киэҥ сиргэ тэнийэн олороллор диэн көрдөрөөрү дуу бэлэхтээбитэ биллибэт.
Ити хаартаттан Арассыыйа иһигэр тыҥырахтарын кистии сылдьыбыт эҥин араас ультра-националистар, ураа-патриоттар букатын иирэн турдулар. “Эрдогаҥҥа бэлэхтээбит ити улуу Тураннарын хаартатыгар РФ 20 субъега толору эбэтэр сороҕо киирэ сылдьар, ол аата Турция Арассыыйа сирин былдьаһарын биллэрбит”, – диэн дойду үрдүнэн айдаан бөҕөтүн тоҕо тартылар. Кинилэр панктюркизм урут “этнография куруһуогун” курдук эрдэҕинэ улахан куттала суоҕа, оттон билигин Эрдоган ити куруһуогу Улуу Тураны тэрийэр бэлитиичэскэй бырайыакка кубулутта дииллэр.
Ити хамсааһыннара ордук Арменияны кытары сэриигэ Азербайджан Турция көмөтүнэн кыайбытын кэннэ күүһүрбүт үһү.
Киһи дьиктиргиэх, Арассыыйаҕа баар атын түүр төрүттээхтэргэ улаханнык кыһаммакка, наар өстөөҕү көрдүүр “сэргэх ыарыылаахтар” Турция “сур бөрөлөрө” хаартаҕа Саха сирин киллэрбиттэриттэн ордук уордайдылар. Уокка арыыны ыһан, ити иннинэ аҕай “Тюрксой” диэн ааттаах түүр култууратын акадьыамыйатын кытта сибээстээх телеграм-ханаал соруйан, Арассыыйаны кыынньыыр курдук, “Саха сирэ аан дойду билиниллэ илик улахан судаарыстыбата” диэн иһитиннэрии таһаара сылдьыбыта күөдьүппүтэ чахчы. “Тюрксойдар” провокациялыыр суруктарын сыыһа гыммыппыт диэн ылбыттарын да иһин “сэргэх ыарыылаахтар” төһө өр сахалары утары куоһур оҥостуохтара биллибэт.
Ити дьон Саха сирэ Турцияттан олох ыраах сытарыгар, сахалар ислам итэҕэллэрэ суоҕар наадыйбакка, араастаан уорбалыы-уорбалыы “ыстыыр ыас оҥостоллоро” хайдах эрэ 1937 с. эрэпириэссийэ кэмин санатар. Кинилэр “90-с сылларга туроктар Саха сиригэр киирэ сатаабыттара сатамматаҕа, ол оннугар биир итэҕэллээх Татарстаннарыгар дириҥник силиһирдилэр, туроктар ол уопукка тирэҕирэн, итэҕэллэрин тарҕатан, түүр төрүттээхтэр өйдөрүн сүүйүөхтэрэ” диэн дьиксинэллэр.
Итиннэ, дьиктиргиэх иһин, сахалар кутталламмыт үһүбүт. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ элбэх мэчиэт тутуллара ислам күүскэ киирэн иһэрин көрдөрөр эбит. Оттон ити мэчиэттэри ингуштар, чэчиэннэр, атын да омуктар манна элбээн туппуттарыгар кыһамматтар. 2019 с. Эрдоган уола Билал Эрдоган Дьокуускай мэчиэтигэр кэлэн, үҥэ олорон “сахалар уонна туроктар биир хаан-уруу дьоммут, онон бииргэ үлэлэһии кэҥиэхтээх” диэбитэ диэн, сахалары исламы ылыммыт курдук эргитэн көрдөрө сатыыллар. Саха сирин тас өттүгэр олорор нуучча да, атын да норуоттар ити сымыйаны ыраас манньыакка ылынар буоллахтара, киин бэчээти итэҕэйии ханна баҕарар күүстээх.
Чахчы, бу туох ынырык балыырай диэн киһи сөҕөр. Арассыыйаҕа ханна баҕарар мэчиэт бөҕөнү туталлар да, ала-чуо биһиэхэ, хаһан да мусульман буолбат дьону булан баайыстахтарай диэх курдук. Сахалар православиеттан атын итэҕэллээх дьон кэлэн итэҕэллэрин дьиэлэрин халлааны харбаһар үрдүктээх гына туталларын сөбүлээбэппит. Ол үрдүнэн, омук кэлиитэ, олохсуйуута элбээтэҕин аайы араас итэҕэл дьиэлэрэ элбээн иһэллэр. Ити – судаарыстыба бэлиитикэтэ, сокуона, биһиги утаран туһа суох. Ол бэлиитикэҕэ олоҕуран, ислам дойдуга дириҥник киирэн иһэр.
Оттон Дьокуускайга уонунан сыл устата саха итэҕэлин дьиэтин тутууну туруорсуу кыайан олоххо киирбэккэ турар. Бэйэбит чунуобунньуктарбыт тутууну көҥүллээтэххэ, национализмҥа буруйданыахпыт диэбит курдук, ыараан-чэпчээн, бэйэ-бэйэлэригэр докумуоннары “путбуоллаан” кэллилэр.
Баара-суоҕа сирбит баайыгар ымсыырыы
Арассыыйа былыргыттан Турцияны кытта элбэхтик сэриилэһэн кэлбитэ. Билигин сыһыаммыт үчүгэй. Туризм сайдан, Арассыыйа дьоно Турция сылаас муоратын кытылыгар сапта сыталлар. Сирия сэриитигэр биһиги истребительбитин суулларыы, посолбутун ытан өлөрүү да өстөһүннэрбэтэҕэ. Ол да буоллар бэлиитикэ сыһыана кэбирэҕэ өйдөнөр. Икки улахан дойду сыһыаннарыгар Саха сирин кыбытар провокация өссө улаатар чинчилээх.
Арассыыйа “сэргэх ыарыылаах дьонун” сэтинньи 12 күнүгэр ааспыт Түүр сэбиэтин VIII саммитын түмүгэ өссө улаханнык куттаата. 2009 с. тэриллибит сэбиэт уларыйан, түүр судаарыстыбаларын тэрилтэтигэр кубулуйда. Ол аата түүр төрүттээхтэр Евросойуус курдук холбоһук тэриммиттэр. Уонна тута төһө кыахтаахтарынан аан дойдуга киһиргээн барбыттар үһү. Түүр тыллаахтар эйгэлэригэр 300 мөл. киһи олорор, сирдэрэ 4,5 мөл. кв. км, уопсай экэниэмикэлэрэ 2 трлн дуоллар эбит. Ити уопсай сирбит диир территорияларыгар Саха сирин 3 мөл. кв. км эбинэ сылдьаллара буолуо дуу, эбэтэр алмаастаах, ньиэптээх-гаастаах арҕаа эрэ өттүбүтүн – ымсыырбыттарын эрэ киллэрбиттэрэ дуу? Туох да диэбит иһин, сахалар тыһыынчанан сылларга олорбут сирбитигэр олоруохпут. Турция, Эмиэрикэ, Кытай, онтон да атын сирбит баайыгар эрэ ымсыырар дойдулар абырыахтара диэн ааһар албын былыт албыныгар олорсубаппыт чахчы.
Саха сирин туһунан өссө эттэххэ, иллэрээ сыл Эрдоган уола, онтон былырыын Турция посола кэлиитэ улахан эрэспиэскэлээһин үһү. Онтон култуураттан биисинэскэ тиийэ сибээс тэнийэн Дьокуускайга турок эрэстэрээнэ аһыллыахтаах, “тоторо аһатан” баран, салгыы атын да бырайыактарга ылсыахтара үһү. Киһи күлүөх, биһигиттэн ыйыппакка олох турок оҥорон бүтэрбиттэр.
Эрдоган уруккуттан биир түүрдэрбит диир алта судаарыстыба үөскүөн баҕарар үһү. Ол аата Орто Азия судаарыстыбаларын “ыйыстан” Арассыыйаны утары күүс оҥостуохтаах. Оннук буолар кыаҕа суоҕун Азербайджаҥҥа көрөбүт. ССРС сууллаатын кытта, туроктар Азербайджан диэн судаарыстыба суох, ускуустубаннай оҥоһук, холбоһуохха дии сатаабыттар эбит. Төһө да биир турок тыллаахпыт, култууралаахпыт дии сатаабыттарын иһин, баччааҥҥа диэри холбоһууга бара иликтэр. Азербайджаннар “улахан убайбыт биһигиннээҕэр ньиэптээх сирдэрбитигэр ордук наадыйар” диэн үчүгэйдик өйдүүллэр курдук. Төһө да Турция Арменияны утары сэриигэ көмөлөстөр, “хаан биир да, хармаан атын” диэн өс хоһооно этэринии, Азербайджан Арассыыйа сабыдыалыттан атырдьах маһыныы арахсан барар санаата суоҕа көстөр.
Саха сирин “билиниллибэтэх судаарыстыба” диэбиттэрэ биһигини улахан бэлиитикэ миэлиҥсэтигэр уган биэрии. Ол сыанан аҕаабата биллэр. Федеральнай киин Турция сабыдыалын киллэрбэт, таарыччы быыбардарга сэбиэскэй кэми ахтан хомуньуустарга элбэх куолаһы биэрэрбитин тохтоторго тугу гыныан сөбүй? Бастакыта, Уһук Илиҥҥэ билигин, чахчы, олох таһыма намыһах, сыана үрдүк, хамнас кыра. Онон “тэлэбиисэргэ, интэриниэккэ көстөр сайдыылаах атын эрэгийиэннэр, судаарыстыбалар олохторугар” тиийбэт. Ол иһин сэбиэскэйи ахтыы күүстээх. Ол аата судаарыстыба Уһук Илиҥҥэ олох таһымын үрдэтиэхтээх. Итиннэ Арассыыйаҕа Кытай холобур буолуон сөп. Кытай орто баай олохтоох судаарыстыбаны тутарга дьулуһар.
Кэлин Саха сириттэн дьол көрдөөн, элбэх ыччат барар буолан эрэр. Үрдүк хамнастаах үлэни булуу, дьиэ-уот, атын да кыһалҕа аҕыйаҕа суох. Онон былаас дьон үлэлээх, сарсыҥҥыга эрэллээх буолар бэлиитикэтин кыайдаҕына, дьон атын сиргэ биһигини дьол күүппэт диэн өйдөбүлүн күүһүрдүөҕэ.
Иккис суолу киһи өстөөххө да баҕарбат. Ити эмиэ Кытай уйгуурдары хам баттыыр, хаанынан ытатар бэлиитикэтин холобур оҥостон, түүр омуктары хабахха тыыннарыан сөп. Онон олохпут бэлиитикэ халбархайыттан халтарыйан, эҥин араас да буолан хаалыан сөп. Куһаҕаҥҥа эрэ тиийбэтэрбит ханнык.
Турцияҕа тахсыбыт түүрдэри түмэр кэнники хамсаныылар оонньуута суох Арассыыйаҕа улахан дьиксиниини үөскэппиттэрин, айдаан мээнэҕэ тахсыбатаҕын ити Эрдогаҥҥа бэлэхтэммит хаартаны Кириэмил туох дии саныырый диэн суруналыыстар бэрэсидьиэн пресс-сэкирэтээрэ Дмитрий Песковтан ыйыппыттара да бигэргэтэр. Хата, Песков сытыы толкуйдаах киһи эбит: “Биһиги турок партнердарбыт түүрдэри түмэ сатыылларын туох да диэбэппит. Ол эрээри, ити хаартаҕа түүр эйгэтин киинин кыһыл сулуһа Турцияҕа буолбакка, дьиҥнээх киинигэр – Арассыыйаҕа, Алтаайга туруохтаах. Алтаай түүрдэр үөскээн тэнийбит сибэтиэй сирдэрэ буолар. Итини тюрколог үөрэхтээҕим быһыытынан этэбин”, – диэн үктэтиилээх боппуруоһу уопуттаах дипломаттан итэҕэһэ суох Арассыыйа туһатыгар эргитэн таһаарда.
Эмиэрикэ үөнэ батарбат
Сэбиэскэй саҕана сахалары Эмиэрикэ диэки эргийэн биэриэхтэрэ диэн уорбалааһын суоҕа. Уопсайынан, сахалар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр таҥнарбыттара, ньиэмэстэргэ атыыланан бэйэлэрин дьоннорун утары сэриилэспит биир да холобурдара баара иһиллибэт. Оттон “сахалар Эмиэрикэ диэки көрөллөр үһү” диэн уорбалааһын бу быйыл үөдүйдэ диир сөп. Билэргит курдук, Д.Байден бэрэсидьиэн буолуоҕуттан Эмиэрикэ Арассыыйаны кытта сыһыаннара олох мөлтөөтө. Өссө бу сэтинньи 19 к. Эмиэрикэ икки конгрессмена Стив Коэн уонна Джо Уилсон Конгреска өскөтүн В.Путин 2024 с. быыбарыгар кыайдаҕына, АХШ кинини сокуоннай бэрэсидьиэнинэн билиммэт диэн резолюцияны оҥорон конгресс дьүүлүгэр киллэрбиттэр. Ити дьон былырыын Арассыыйа Төрүт сокуонугар уларытыылары сокуоннайа суох уонна Арассыыйа аан дойду иннигэр эбэһээтэлистибэлэрин кэһэн туран, куоластатан киллэрбиттэрэ, ол быһыытынан Путин 2024 с. талылыннаҕына, сокуоннайа суох бэрэсидьиэн диэн аан дойду билиниэ суохтаах диэбиттэр. Сонун тахсаатын кытта Арассыыйаҕа улахан айдаан таҕыста. Ол иннинэ эмиэ Конгресс Арассыыйа салайар элиитэтин дьонун кыраныысса таһыгар баар баайдарын тутар туһунан эмиэ санкция ылыммыта. Итинник аһаҕас атаҕастабылы атомнай сэрии сэптээх Арассыыйа урут билэ илигэ.
Сахалар манна туох сыһыаннаахпытый диэххитин сөп. Билигин Хотугу акыйаан сылыйыытынан, элбэх дойду Арктиканы былдьаһан барда. 2019 с. АХШ Оборуонатын министиэристибэтэ Арктическай стратегия ылан, билигин -50 тымныыга сэриилэһэргэ, Эмиэрикэ интэриэһин туруулаһарга байыаннайдарын бэлэмниир эбит. “Независимая газета” хаһыакка “Полюс холодной войны” диэн байыаннай устуорук С.Козлов ыстатыйата таҕыста. Онно суруйарынан, арҕаа дойдулар Арассыыйаны мөлтөтөргө, сирин, баайын былдьыырга хоту олорор омуктары сепаратизмҥа кучуйан, омуктар икки ардыларыгар иирсээни тэрийэн, дойдуларын утары туруорар куорҕаллыыр үлэни ыытары кытта былааннаабыттар. Дьэ манна ити “устуорукпут” сахалар тустарынан “Якутия с ее сепаратистскими настроениями представляет особую опасность и требует отдельного рассмотрения” диэн Арассыыйаттан арахса сатаабыппыт ырааппыт дьон курдук этэн, букатын сиэн таһаарбыт. 1937 да сыллаахха да, бүтүн норуоту итинник атаҕастаабатахтара. Бу уорбалааһын олоҕо суоҕунан дириҥник силиһирбэтэр ханнык диэх курдук.
***
Кылгастык түмүктээтэххэ, аан дойдуга балаһыанньа уустугурбутугар эрийэн, биһигини Турцияҕа, Эмиэрикэҕэ кыттыһан таҥнарыахтара диэн балыйар саба түһүүлэргэ дьоһуннаах, кырдьыкпытын таһаарынар харданы биэриэхтээхпит чахчы.
Ааспыт үйэҕэ улахан омуктар иирсээннэрин буурҕата сөрөөн, норуот олоҕор улахан охсуу тахсыбыта. Бу үйэҕэ ол хатыламматар.
Владимир Степанов.
