Томпо улууһун Кириэс Халдьаайытыгар бааһынай хаһаайыстыбалаах Т.Т. Охлопков Забайкальеттан 32 (43 – Д.Е.) туонна оту атыылаһыннарбыта, сороҕо сүөһү сиэбэт гына мөлтөх, талахтаах кэлбитин туһунан биидьийэ социальнай ситимҥэ тарҕаммыта. Өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн от сакаастаспыт дьон манныгы көрөн долгуйаллара – баар суол.
Өрөспүүбүлүкэ атын да улуустарыгар маныаха дьүөрэ балаһыанньа үөскээбэтин туһугар эрдэттэн былааннаах уонна тиһиктээх үлэ наада. Дьоммут сыл аайы өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн от тиэйбэттэр. Онон хайа эрэ өттүнэн сыыһа дьаһаныы, өйдөһүү да тахсыан эмиэ сөп. Эһиил тастан кэлэр окко наадыйыахпыт суоҕа диэн бүк эрэнэрбит кыаллыбат. Кэнэҕэһин оннук буолбатын туһугар туохха болҕойуохха наада эбитий? Этэргэ дылы, ким билиилээх – ол сэбилэниилээх.
Холобур, тустаах улууска бу кыһалҕа хайдах быһаарыллыбытын сиһилии билсээри “Тыа хаһаайыстыбатын управлениета” хааһына тэрилтэ салайааччыта Дмитрий Будимирович Ефимовы кытта кэпсэтэ сылдьыбытым. Устунан улуус тыатын хаһаайыстыбатын уопсай туругун ыйыталаспытым.
Дмитрий Ефимов:
– Сүөһү, сылгы ииттэр дьоммутун өйүүр туһуттан Амыртан, Забайкальеттан уонна Магадаантан от атыылаһарга дуогабары эрдэ түһэрсибиппит. Ол быһыытынан, сорох өттө бэлиэр балаҕан ыйыттан саҕалаан хаһаайыстыбаларга тиэрдиллэн турар. Баарынан эттэххэ, от хаачыстыбата биидьийэҕэ көстөрүн курдук. Ол эрээри барыта куһаҕан буолбатах. Биллэн турар, оту атыылааччыны (поставщик) кытта боппуруоһу быһаарса сылдьабыт. Бэрэбиэркэлэтэн көрбүппүт, кырдьык, кэлии от быыһыгар-ардыгар, кырдьык, эрбэһиннээх от баар. Талах буолбатах. Сорохтор бастаан кэлбит отторун бэлиэр сиэтэн бүтэрбиттэрэ да диэххэ сөп.
Тоҕо эрбэһиннээҕий диир буоллахха, Забайкалье, Амыр диэки бааһыналарын сынньата сылдьан, солбуһуннаран тутталлар – оттууллар эбит. Биир сыл атын култуураны ыһаллар, сынньаталлар. Ол кэмҥэ араас от үүнэр. Ону оҕустахтарына, быыһыгар эрбэһин баар буоларын быһаараллар.
Ити тарҕаммыт биидьийэ, дьиҥинэн, кэлбит от хаачыстыбатын бэрэбиэркэлиир үлэ сүнньүнэн, аныгы ситими табатык туһанан үлэни түргэтэтэн уонна сөптөөх информацияны ылар сыалтан, бэйэбит этиибитинэн хаһаайыстыбалартар устан ыыппыт видеоларыттан биирдэстэрэ буолар. Быһата, биһиэхэ, ТХУларга, аадырыстанан уһуллубута. Ол иһин ити аатын-суолун, кээмэйин барытын ыйар. Чопчута, ити иннинэ исписэлиистэрбэр сорудах биэрбитим, өссө бэрэбиэркэлээн көрүҥ, куһаҕан от баар дуу, суох дуу диэн. Онтубут ити тарҕана сылдьар. Аны, ити биидьийэ иккис чаастааҕа. Онно хаһаайыстыба сүөһү сирбит, сиэбэтэх өттүн сылгыга биэрэрин кэпсээбит этэ. Дьиктитэ, бар дьон көрүүтүгэр бастакы эрэ чааһа ити тарҕана сылдьар. Ити курдук, хаһаайыстыбаларбытыттан от хаачыстыбатын ыйыталаһар, чопчулаһар үлэ барар, биидьийэҕэ уһултаран, хаартыскаҕа түһэртэрэн ыыттарабыт, аныгы ситими табыгастаахтык туһанар гына. Тоҕо диэтэххэ, чиэски сытар, уустук суоллаах-иистээх сиргэ, буолаары буолан, билигин, хаайтарыы кэмигэр киһи баҕарда да барыларыгар киһи кыайан тиийбэт. Иккиһинэн, оту атыылааччыга туруорсарбытыгар “фото-видео-фиксация” эмиэ тиийиэн наада. Дьоммут интэриэһин көмүскүөх кэриҥнээхпит. Тоҕо сүөһүлэр куһаҕан оту сиэхтээхтэрий? Бэйэҥ билэҕин, хаһаайыстыба барыта бэйэтэ тус ирдэһэр, туруорсар кыаҕа суох, кииннээн быһаарыллара ордук.
– Оннук. Дуогабарга олоҕуран, эрдэттэн бэрэбиэркэлээн ыытыы, ылыы тэриллибэтэҕэ дуо? Улуустарга бэтэринээрдэр кыттыылаах анал хамыыһыйалар тэриллибит буолуохтаахтар. Эһиэхэ оннук суох дуо?
– Бастакы бэтэринээр бэрэбиэркэтэ Забайкальеҕа буолбута. Манна кэлбитин кэннэ биһиэннэрэ ыаллары кэрийэ сылдьан көрбүттэрэ. Сорох дьон тутатына сүөһүлэригэр сиэппитинэн барбыттар, куһаҕан хаачыстыбалаах диэн саҥа суох этэ. Урулуон-урулуон – тус-туспа. Хайатыгар эрэ бааһына ортотугар оттоммут, хайатыгар эрэ кытыы сир ото түбэһэр.
– Элбэх урулуон быыһыгар көрүллүбэккэ хаалбыт буоллун. Ол гынан баран, биидьийэҕэ этиллэринэн, атыыласпыт отторун аҥаарын ынахтара сирэн сиэбэт эбит дии? Барахсаттар харчы бөҕөнү төлөһөн ыллахтара. Тыа дьонугар – баһырхай ночоот. Бу дьон хайдах буоларый?
– Барыта (аҥаара) куһаҕан буолбатах. Төлөпүөннэрин да нүөмэрин биэриэхпин сөп. Сороҕо эрэ итинник. Сүөһү сиэбэтэх отун сылгыларыгар биэрэллэр. От атыытын чааһыгар эттэххэ, төһө да улуус бүддьүөтэ кырыымчыгын иһин, хаһаайыстыбалар от атыылаһалларыгар анаан, көмө үбү үллэрбиппит. Ити курдук, кыалларынан өйүү сатыыбыт. Дьоммутун сир-халлаан икки ардыгар хаалларбаппыт.
– Сөп. Ол аата, сөпкө өйдөөбүт буоллахпына, антах да, бэттэх да от бэрэбиэркэлэммит. Ол үрдүнэн сүөһү сирэр ото кэлбитэ эмиэ – баар чахчы диэтибит. Ырытан, анаалыстаан көрбүккүт, төһө бырыһыана мөлтөх буолла? Аны, “талах буолбатах, эрбэһин” диэн көннөрдүҥ, ону да ынах сиир үһү дуо?
– Сүөһү сиэбэт, оттон сылгыга эрбэһин барсар. Ол эбэтэр ордубут ходуул букатын туһата суох быраҕыллыбат. Төннөрүү чааһын этэр буоллахха, суоттаан көрүҥ, манна 1 туонна от кэлэригэр 40 тыһ. курдук солк. барар. Бу тиэллэн кэлиитин өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ үбүлүүр буолан, маннык тэрээһин ыытыллар. Атын эбитэ буоллар аһынар ынахтарбыт эт буолан атыыга тахсыбыттара ырааппыт буолуо этэ. Ону ылбаппыт диэн, төннөрөр, саҥаҕа солбуйтарар буоллахпытына, ночоото букатын да ыраатар. Ол эрээри мантан салгыы поставщиктардыын үлэлэһэбит. Биһиэхэ эбии от биэрэр дуу, харчытын төннөрөр дуу эбэтэр комбикорм атыылаһан биэрэр дуу? Дьэ, ол боппуруоһа турар. Атын тахсар суол суох. Сорохтор “харчытынан ылан бэттэхтэн от атыылаһыахпытын сөп” дииллэр. Ол эрээри ордук от өрөспүүбүлүкэҕэ суоҕугар хантан булуохтарай? Поставщик “атын отунан солбуйабын” диир түгэнигэр, эппитим курдук, иккистээн аҕалыы ороскуотун быһаарар кыһалҕа тириир. Бүддьүөккэ улахан охсуу буоларыгар тиийэр. Иккис өттүттэн төннөрүллэр үпкэ комбикорм, эбиэс, эбэтэр ньэһимиэн, туус ылыахха сөп. Ити – хаачыстыба эппиэттэспэт түгэнигэр, ол кыһалҕаны быһаарар биир суол хайысха быһыытынан холобурдуубун.
– Сорох улуустарга ылбыт отторо кэлэ илик. Оччотугар саатар кинилэргэ барыта хаачыстыбалаах от кэлэрин, төннөрө, быһаарса сатыыр кыһалҕа тирээбэтин туһугар туох дьаһал ылыллыан наада эбит дии саныыгыный? Миэстэтигэр кытаанах хонтуруол наада буолуо?
– Тастан от атыылаһар кыһалҕа тирээбитигэр хаһаайыстыбалартан 5-тии тыһ. солк. курдугу кыттыһан, оту көрөн ылар бэрэстэбиитэли Забайкальеҕа ыытыахха диэн тыл көтөҕө сылдьыбыппыт. “Барар кыахпыт суох, бэйэҥ бар”, – диэбиттэрэ. Тэрээһин үлэтин, үбү тыырыыны, эппиэтинэһи хаалларан баран хайдах да барар кыаҕым суоҕа. Ол оннугар бэрэстэбиитэли илдьэн биэрэр, кэрийэн көрдөрөр киһини булбутум. Барар киһиэхэ массыына, уматык чааһын да быһаарар кыах баара. Суоттаан-учуоттаан көрбүппүт. Ол эрээри хаһаайыстыбалартан ким да барыан баҕарбатаҕа.
Томпо оройуонун бөһүөлэктэрэ Алдан өрүс сүнньүтүнэн сытар буолан, сорох бөһүөлэк – Забайкальеттан, Амыртан, оттон Кэскил бөһүөлэгэ Магадаантан ыллаллара табыгастаах буолан тахсыбыта. Уу суолун ороскуотун ааҕан таһаарбыппытыгар. Ол курдук, биир массыынаны боруомунан төттөрү-таары туоратыыга 20 тыһ. солк. барара. Кураанах массыынаны – 8 тыһ. солк, таһаҕастааҕы 12 тыһ. солк. туораталлара. Хаайтарыы саҕана, алтынньы 15-тэн саҕалаан, боруомунан туоратыы сыаната өссө үрдүүр диэн, итинник быһаарыммыппыт. Кэскил бөһүөлэгин от атыылаһар нэһилиэнньэтэ өйдөөн, Магадаантан ыларга сөбүлэспитэ. Магадаантан атыыласпыт оппут үчүгэй. Онно суоппар уолаттар от хаачыстыбатыгар бэйэлэрэ эппиэтинэһи сүгэн, бэрэстэбиитэл быһыытынан сылдьыбыттара. Бүгүҥҥү туругунан, 250 т оту аҕалтардыбыт. Сыаната Амыр киэниттэн балай ыарахан, 1 т – 8420 солк. этэ да, хаачыстыбата эппиэттиир. Биир да биритиэнсийэ киирбэтэҕэ.
– Сөп ээ, табыгастааҕынан дьаһанар буоллаххыт. Бүгүҥҥү туругунан, улууска тиэллиэхтээх оттон төһөтө тиийэн турарый?
– Уопсайа улуус тас өттүттэн 2,5 тыһ. т от кэлиэхтээҕиттэн билиҥҥитэ 770 туонната кэлэн турар.
– Улуускут тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылары өйөөн, хата, от атыылаһалларыгар көмөлөспүтүн олус биһирии иһиттим. Төһө сууманы көрбүккүтүй? Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллүбүт оту тиэрдиигэ өйөбүл үп кэмигэр кэлэр дуу, тиэллибитин кэнниттэн төлөһөллөр дуу?
– Оройуон бүддьүөтүттэн ынах иитэр хаһаайыстыбалар от булуналларын анаан, 4 мөл. солк. курдук үп тыырыллыбыта. Ким ханнык нэһилиэктэн, төһөнү ылбыта барыта саайпытыгар аһаҕастык суруллан турар. Биһиэнэ сүөһүбүт аҕыйах буолан, син итинник көмөлөһөр кыахтаммыппыт. Оттон элбэх сүөһүлээх, хаһаайыстыбалаах улуустарга барыларыгар көмөлөһүү уустуга буолуо. Бырабыыталыстыба тиэрдиигэ анаан ыытар үбүн оту таһааччыларга тиэрдэбит. Кинилэр таһаллар.
– Бэйэҕит сүөһү аһын элбэтэр туһугар туох үлэни ыытаҕытый?
– “Кормопроизводство” бырагырааматыгар киирсэн үлэлээбиппит быйыл 3 сылбыт. Бу түмүгэр ыһыы бааһынатын иэнэ икки бүк үрдээтэ. Хаһаайстыбаларбыт ыһыынан дьарыктанар буолан, тиэхиньикэлэрэ саҥардылынна, күрүө тутуута күүскэ барда. Ол курдук быйыл тустаах бырагыраама чэрчитинэн, 8 тиэхиньикэни атыыластылар, 10 км уһуннаах күрүө тутуннулар.
– “Агростартапка” кыттан үбүнэн өйөммүт баар дуу? Тыа хаһаайыстыбатын атын хайысхаларыттан өссө тугунан дьарыктаналларый?
– Былырыын икки сонун сүүрээн киирбитэ. Ол курдук, “Агростартапка” кыттан, кыайан, биир хаһаайыстыбабыт Охотскай Перевоз сэлиэнньэтигэр саха сүөһүтүн аҕалан иитэ сылдьар. Күн бүгүн 25 сүөһүлээҕиттэн ынаҕа – 7 буолла. Онон олохтоох Перевоз сэлиэнньэтин үүтүнэн-сүөгэйинэн хааччыйарын таһынан ардыгар Дьабарыкы Хайаҕа аҕалан батарар.
Биһиэхэ мүөттээх ыҥырыаны иитии – сонун хайысха. Быйыл да, былырыын да төһө да баһаардаах дьыл буолтун иһин, Мэҥэ Алдаҥҥа ыҥырыа иитэн, мүөт атыылаан дьон биһирэбилин ылбыт кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт. Кини судаарыстыбаттан туох да көмөтө суох, тус бэйэтин баҕатынан, күүһүнэн дьарыктана сылдьар.
– Дмитрий Будимирович, иһитиннэрииҥ иһин махтанабын. Кыстыгы этэҥҥэ туораан, олохтоох бородууксуйа бэлэмэ эһиэхэ үксээн, улаатан иһиэхтин!
Түмүккэ биири бэлиэтиэм этэ: Томполор кыстык оту булунууга букатын эрдэттэн ылсыбыттар. Ол, биллэн турар, кэрэхсэбиллээх. Кырдьык, элбэх от быыһыгар мөлтөх хаачыстыбалаах түбэһиэн сөп. Оннук буолбатын туһугар бары да улуустар, нэһилиэктэр ураты болҕомтолоох уонна ирдэбиллээх буолуохпутун наада. Мин санаабар, антах, аҕала иликкэ үчүгэйдик бэрэбиэркэлиир ордук. Куһаҕан хаачыстыбалаахха түбэһэн, төннөрө, уларыта сатыыр түгэҥҥэ төһөлөөх ночоот тахсыаҕын умнумуоҕуҥ.
Татьяна Захарова-ЛОһУУРА.
