Улуу Суорунтан тардыылаах, үөһээ халлаантан төрүттээх, хара сылгылаах Хачыылай Бэргэн быһаччы сыдьаанын кытары бүгүн көрсөбүт. Кинини, чахчы, айылҕалаах төрүтэ суолун хайысхатын ыйа, ыллыгын сырдата сылдьар буолуохтаах. Ким туох соруктаах бу дойдуга түһэрэ эрдэттэн ыйыллан турар. Онон бүгүҥҥү дьоруойбут, Саха эстрадатын уонна “Гулун” ансаамбыл артыыһа – Герман ХАТЫЛАЕВ – мээнэҕэ Орто дойдуга кэлбэтэх буолуохтаах. Өбүгэлэрбит төрүт дорҕооннорун тилиннэрэ, сөргүтэ, ыччат дьону сахалыы тыыҥҥа уґуйа, аан дойдуга таһаара кэлбитэ чахчы. Ол да иһин ийэ айылҕабыт барахсан кэскиллээх соруктаах уолун сүдү дьоҕурунан, талба талаанынан хадаҕалаатаҕа. Кини төрүт дорҕоонун дьүрүскэнинэн Саха тыйаатырын сыанатыгар элбэх испэктээкил туруорулунна. Бу күннэргэ кини үбүлүөйдээх дьоро күнэ.
Хара сылгылаах Хачыылай сыдьаана
– Герман, дорообо, үбүлүөйгүнэн эҕэрдэлиибин! Таатта Баайаҕатыттан төрүттээххин. Дьэ, эйигин “улуу төрүттэрэ салайа, сирдии сылдьар киһилэрэ” диэн уос номоҕо баар. Төрүттэриҥ туһунан кэпсээ эрэ.
– Салайа, сирдии сылдьаллар диэн баһан этии буолуон сөп... Ол эрээри, баҕар, туох эрэ баара буолуо. Кыргыс саҕанааҕы былыргы былдьаһыктаах кэмнэргэ Сиэллээх Хохой диэн боотур, бухатыыр баар буола сылдьыбыт. Кини Үс Бүлүү түгэҕиттэн сирэйдэригэр тигиилээх биис уустарыттан кыыстарын былдьаан, Таатта Баайаҕатын сиригэр аҕалан ойох гыммыт. Ол кэннэ 17-с үйэҕэ эбитэ дуу, халлаантан төрүттээх, Хара сылгылаах Хачыылай Бэргэн Баайаҕа Кутаама үрэҕэр олоро сылдьыбыт. Кинини Улуу Суорунтан тардыылаах дииллэрэ. Сүүһүнэн сылгыны иитэрэ эбитэ үһү, онтулара барыта хара эбэтэр хара элэмэс дьүһүннээхтэр. Бэйэтэ хара сылгы тириититтэн тигиллибит таҥаһын кэтэн, хара атыырыгар олорон көтүттэҕинэ, суор илэ бэйэтинэн көтөн иһэригэр холууллар эбит. Үөһээ Улуу Суорунтан тардыылаах буолан, ойууннар ол сиргэ чугаһаабаттара үһү, ырааҕынан тумнан ааһаллар эбит. Курдат көстөр эттээх-сииннээх дииллэр эбит. Үөһээҥҥилэр Улуу Суорун кэмигэр итинник хара сылгылаах дьону анаан түһэрэллэр үһү. Дьоҥҥо идэ бэрдэрээри.
– Ол иһин даҕаны баайаҕалар күн баччатыгар диэри уустарынан аатырар буоллахтара...
– Буолуон сөп... Былыр ол Кутаама үрэҕин Уус Томторо диэн сиригэр күһүҥҥү хараҥа халлааҥҥа сырдык ыраахха диэри көстөрө үһү. Ол уустар төбүрүөннээн олорбут сирдэрэ, күөртүүр уоттара көстөр.
– Дьиҥэ, эн даҕаны уус буолуохтааҕыҥ хаалбыт буолуон сөп эбит дуу?
– Уус буолбатахпын, ол аата, мин атыҥҥа ананан кэллэҕим. Хара сылгылаахпыт ууһунан эрэ муҥурдамматах буолуохтаах. Олоҥхоһуттары, ырыаһыттары, атын айар куттаах дьону эмиэ биэрдэҕэ буолуо.
“Тайҕа” диэн ааттааҕым
– Кыра сылдьан ырыаны-тойугу, муусуканы сэҥээрэр этиҥ дуо?
– Оҕо эрдэхпиттэн тыаны кэппит киһибин. Ардахтан да, тыалтан да, тымныыттан да тутуллубат оҕо этим. Бэл, кыһын 50 кыраадыс тымныыга ойуурга туһахтыы, чаархаанныы барарым. Төрөппүттэрим тута сатаан кыайан тохтоппоттор, туппаттар этэ. Ийэм элэ-была тылын тиэрдэ сатаан баран, бэркиһээн: “Хас да күн бултуйбатыҥ, таах кураанахха сылдьаҕын уонна тоҕо бара тураҕын?!” – диэн дэлэҕэ сөҕүө-махтайыа дуо?! Чахчы, хастыы эмэ күн бултуйбакка халтайга хаама сылдьарым. Ол сылдьан көннөрү айылҕаны иһиллиибин, көтөр-сүүрэр суолун көрөрүм, саҥатын истэрим, мас суугунун кэрэхсиирим. Собус-соҕотоҕун тайҕаҕа, айылҕаҕа сылдьар буоллаҕым. Оннук сылдьарым иһин, оскуола оҕолоро “Тайҕа” диэн ааттыыр буолбуттара. Арыт бэйэм саастыы уолаттары илдьэ барарым. Ойуурга сатаан сылдьыы үөрүйэхтэригэр, сатабылга, уустук балаһыанньаттан сатаан тахсарга үөрэтэрим. Бэйэм арааһы бары ааһан кэллэҕим дии. Сирэйбин, кулгаахпын кытары үлүтэн кэлэрим.
– Дьикти-дьиибэ оҕо эбиккин дии... Оҕо-оҕо курдук дьиэ таһыгар оонньообокко, лапталаабакка, хаккыайдаабакка... ойууру кэттэххиний?! Дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык этэн аһар эрэ.
– Сэттэ бииргэ төрөөбүппүт. Икки убайдаахпын, биир эдьиийдээхпин, үс балтылаахпын. Ийэбит Мотрена Афанасьевна асчыт идэлээҕэ, аҕабыт Василий Васильевич бастаан куоракка сылдьан миллииссийэлээбит. Онтон тыаҕа тахсан сопхуоска ол-бу быстах үлэҕэ үлэлээбитэ, хачыгаардаабыта.
Айылҕабыт тарда турар
– Билигин тыаҕа сылдьаҕын дуу?
– Итинник сылдьыыбын аармыйа кэнниттэн эмискэ тохтотон кэбиспитим. Ол оннугар култуура эйгэтигэр сыстан ырыаҕа-тойукка умсугуйбутум. Духуобунай өттүнэн сөп түбэспэт буолан, бултаабат буолан хаалбытым. Айылҕам бэйэтэ тохтоппута буолуо. Арай бу 50 сааспын туолан баран, Клавабын кытары куорат чугаһынааҕы тыаны кэрийэбит. Анаан сылдьар сирдэрдээхпит. Кыыллары, көтөрдөрү аһатабыт. Көтөрдөргө кормушка оҥорон маска иилэбит, онтубутугар туораах арааһын кутабыт. Туртастарга эмиэ кормушка оҥорон күөх от, талах хаалларабыт. Сайын сибэккилээх күөх оту охсон, куулга уган хаһаанабыт.
– Кыралаан бултаабаккын дуо? Саха эр дьоно үксүлэрэ көҥүл бэрилиннэр эрэ, тыаҕа бултуу бараллар быһыылаах дии...
– Кыралаан куобаҕы, кииһи, кырынааһы, солоҥдону туһахтыыбын, сохсолуубун, хапкаанныыбын...
– Улахан булка, тайахха, туртаска сылдьаҕын дуу?
– Суох, улахан булка сылдьыбаппын. Чэчик диэн лаайка боруода ыттаахпын. Ол ыппын илдьэ сылдьабын. Булка, дьэ, баҕалаах ыт. Ойуурга бултуу барарбытын биһигиннээҕэр кини ордук күүтэр, кэтэһэр-манаһар. Болкуоҥҥа, кыбартыыраҕа тыына-быара хаайтарар буоллаҕа дии.
– Тыый, хаартыскаҕытын көрдөххө, Клавалыын иккиэн сылдьар эбиккит дии?
– Иккиэн. Оһуоба бу хамсык, харантыын кэмигэр туох даҕаны кэнсиэр, тэрээһин ыытыллыбат буолбутугар биһиги, хата, айылҕаҕа сылдьан абыранныбыт. Тымныы-куйаас диэбэппит, ыллыбыт да баран хаалабыт. Мин сылдьа үөрүйэх буолан, төрүт кыһаммаппын. Клавам массыынанан мин эргийэн тахсыахтаах сирбэр күүтэр. Сороҕор иккиэн киирэбит, айылҕаны кытары алтыһабыт.
Төрүт ас, чөл олох
– Герман, киһи эйиэхэ хайдах даҕаны алта уон сааһы биэрбэт. Хайдах көрүнэҕиний дуу, эбэтэр туох эрэ кистэлэҥ баар дуу?
– Мин сылдьарым тухары сүүрэбин, хаамабын, эрчиллэбин. Аны туран, аһылыкпытын эмиэ аһара көрүнэбит. Маҕаһыын аһын көрөн атыылаһабыт, төрүт аспытын тутуһа сатыыбыт. Клавам бэйэтэ килиэп, лэппиэскэ астыыр. Арыыбыт, эппит Баайаҕаттан кэлэр. Бэйэ сибиэһэй оҕуруот аһын сиибит. Сайын кучу отун, моонньоҕон, дөлүһүөн, дьэдьэн сэбирдэҕин хомуйан чэйдэнэбит. Табылыакканы испэппит. Сылдьарбыт тухары эмтээх оту, битэмииннээх үүнээйини хомуйабыт. Онтубутун уһун кыһыны быһа туһанабыт.
– Оччотугар хоруонаҕа улаханнык ылларбатаххыт буолуо ?..
– Элбэх киһини кытары алтыһар дьон бастакынан ыалдьыбыппыт. Мин өссө балыыһаҕа киирэн тахсыбытым. Онтон тахсан баран, бэйэбит оппутунан-маспытынан түргэнник чөлбөр түспүтүм.
Оҕо эрдэхпиттэн иитиллибитим...
– Герман, төрүт дорҕоону сөргүтэр санаа, айылҕа тыаһын-ууһун үтүктүү эйиэхэ хайдах киирбитэй?
– Бука, оҕо эрдэхпиттэн ийэ айылҕабар иитиллэн кэлбит иэйиим испэр кистэнэ сылдьан баран уһугуннаҕа буолуо. Оҕо сылдьан тыаҕа көннөрү хаама сылдьыбакка, айылҕа суугунун, тыаһын-ууһун, көтөр-сүүрэр саҥатын-иҥэтин бүүс-бүтүннүү иҥэринэ сырыттаҕым дии. Үөһээҥҥи хара сылгылаах төрүтүм да ойоҕоспуттан анньа сытара буолуо, ис-испиттэн илгистэн сылгылыы кистээн кэлээччибин. Ити барыта бэйэтэ тахсар этэ. Онтон улам айылҕа тыаһын-ууһун, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр саҥатын төрүт дорҕоону кытары дьүөрэлии тутан бар дьоммор иһитиннэриэхпин баҕарбытым. 90-с сылларга Клавалыын СГУ-га төрүт култуураҕа үөрэнэрбитигэр былыргы өбүгэлэрбит муусукаларын, төрүт дорҕооннорун билим (научнай) өттүнэн хаһыспыппыт, чинчийбиппит.
– Эһиги төрүт дорҕоон абыгар элбэх оҕону уһуйдугут. Куорат оҕолоро барахсаттар эһиги көмөҕүтүнэн сахалыы тыыннарын уһугуннардахтара, быдан сахатыйдахтара буолуо?
– “Тэтим” диэн күпсүүр, “Саха Төрүт Дорҕооно” этническэй муусуканан дьарыгырар бөлөхтөрдөөхпүт. Манна төрүт дорҕоону таһаарарга, дьүрүскэн тэтимигэр үөрэнэллэр. Оҕолору кытары дьарыгырбыппыт сүүрбэччэ сыл буолла. Дьокуускайдааҕы гимназия иһинэн үлэлээбиппит. Билигин да үлэлии сылдьабыт. Бу сыллар тухары элбэх оҕону уһуйдубут. Бастакы оҕолорбут – хайыы үйэ ыаллар. Биһиэхэ хайдахтаах даҕаны нууччалыы саҥара сылдьар оҕолор кэлэн сахатыйаллар, сахалыы тыыннара уһуктар. Аргыый аҕай төрүт дорҕоон көмөтүнэн кылын уһугуннаран сахалыы тыынныахха, иитиэххэ сөп.
– Эһиги оҕону төрүт дорҕооҥҥо уһуйар киин тэрийэр ыра санаалаах этигит дии. Ол кыаллыах курдук дуо?
– Ити ыра санаабыт өссө даҕаны салгыҥҥа ыйанан турар. Ол гынан баран, саха оҕотун бүгүҥҥү кыһалҕатын өйдөөн, баҕар, өйүөхтэрэ диэн эрэл кыыма баар. Баҕар, кэнэҕэскитин үөрэппит оҕолорбут биһиги ыра санаабытын олоххо киллэриэхтэрэ, үөрэхпитин салгыахтара.
– Оҕону, кырдьык, төрүт дорҕоон, тэтим көмөтүнэн сахалыы тыыннарын уһугуннарыахха сөп эбит диэн сөпкө бэлиэтээтиҥ. Сыччах сүрэххит баҕатынан, төрүт дорҕоон дьүрүскэнин сөргүтэн оҕолору, ыччаты уһуйаргыт, аан дойдуга көрдөрө, тарҕата сылдьаргыт олус хайҕаллаах. Бука, бар дьонугар сахалыы тыыны иҥэрдин, сахалыы кылларын уһугуннардын диэн, үөһээҥҥилэриҥ эйигин анаан ыыттахтара буолуо.
