Киһи биирдэ олорор олоҕор баҕарбыт баҕа санаатын толороро ордук. Ол курдук, ханнык баҕарар сааһыт хоту дойдуга бултаан-алтаан кэлиэн баҕарар. Ким эрэ бырайыастаах эрээри талаһар сиригэр түһэр, билэр дьоно суох буолан, оннук бырайыаһын атыҥҥа туһанан кэбиһэр. Ээ чэ, кэлин диэн сылтан сыл хааллар хаалан иһэр.
Биир бэйэм аҕыйах сыллааҕыта бырайыаһы уйунар тэрилтэҕэ үлэлии сылдьан “олох – түгэн” диэн өйдөбүлүнэн салайтаран тус хоту Булуҥ улууһугар, Тиксиигэ баран сыа муруну бултуур дьолу мүччү туппатаҕым. Онуоха доҕорум Вадим Никулиҥҥа, убайа Станислав Слепцовка махтанабын. Улахан махтал биһигини бэркэ сырытыннарбыт олохтоох, байанайдаах булчукка – Иннокентий Стручковка.
Туундара
Ыам ыйын бүтүүтэ Тиксиигэ көтөн кэллибит. Хоту дойду тыйыс тыалынан көрүстэ. Өскөтүн дойдубутугар -- Дьокуускайга самаан сайын, өҥүрүк куйаас сатыылаан атаара хаалбыт буоллаҕына, манна муора хомото өссө да кыһыҥҥылыы кырыа мууһунан көрүстэ. Сорох сиринэн олох да хаар сытар.
Киин уулуссанан хааман иһэбин. Хачыгаарка таһыгар чалбах, хара сир тахсыбытыгар бараахтар охсуһан сохсоҥноһо сылдьаллар. Дьэ, көр диэтэҕиҥ!
Туундараны көрө бөһүөлэк таһыгар таҕыстыбыт. Уу-хаар бөҕө халыйбыт. Үрэх сүүрдэ сытар. Бэркэ билэр көтөрдөрбүт халба уонна моонньоҕон көтөн аастылар. “Манна эмиэ бааллар эбит дуу” диэн сөҕө санаатыбыт. Онтон кэлин хомоҕо киирэн баран, бу «биир дойдулаахтарбытын» дьөрү биири да көрбөтөхпүт.
Ээбиллэлэр
Болдьох күнэ үүннэ. Сыа муруҥҥа киирдибит. Дьэ, дьигиһитэн сүрдээх айан буолла. Муора мууһунан «УАЗ» саньытаарканан көтүтүү! Алаас киһитэ син биир толлор эбит. Оннооҕор Өлүөнэ Эбэҕэ киһи суол алдьанарын саҕана мууска киириэн дьулайар. Оттон манна -- аһаҕас муора кытыла. Хата, олохтоох киһи Иннокентий толлубат. Муора оҕото буоллаҕа. Уруулун эрэллээхтик салайар. Кини туттубут базатыгар баран иһэбит. Неелово диэн муора хомотугар.
Тиийиэхтээх сирбитигэр тиийдибит. Оол уҥуор биэрэккэ база көстөр. Кытыла нэлэмэн туундара. Ханнык эрэ олохтоох булчуттар отууланан сыталлар. Тиийэн кэпсэттибит, үксэ дойду дьоно эбит, манна ананан кэлэн олохсуйбут сааһыра баран эрэр биэс уончалаах дьон. Ырааҕынан куба көтөн иһэр. Ытыстарын холбуу тутан ыҥыраллар. «Сахаларгыт дии, ытаҕыт дуо?» -- диибин. “Ээ, биһи тоҥустуйбуппут ыраатта, ытан бөҕө буоллаҕа, манна туох да туһата суох кыыл, арай этэ үчүгэй», -- дэһэллэр. Хата, куба кинилэр угаайыларыгар киирбэккэ ырааҕынан тумна ааһар. “Кубаны сиэҥ этэ дуо?”- диэн ыйыталлар. “Суох, мин сахабын, аньыы” диибин.
Биһигини кытары табаарыспыт Федя уол баар. Кини эмиэ дойду уола. Нам. Манна кэргэниниин ананан үлэлии кэлбит эдэр дьон. Федя тугу эрэ бүнүөкүллүүр. «Оо, кырса сылдьар» диир. Уларсан көрөбүн, чахчы, туундара хара сиригэр кылбаа маҥан кырса тугу эрэ тиҥсирийэн, хаһан аһыы сылдьар. «Лемминниирэ буолуо, сатана», -- дэһэллэр маннааҕы булчуттар. Ол да буоллар көрөргө олус астык. Тыыннаах кырсаны дьэ көрөбүн. Хайдах эрэ, туох эрэ ыраас, туундара илдьитин курдук.
Бу олордохпутуна, арай утары көлүччэҕэ биэс ээбиллэ көрдө-көрбүтүнэн, аһыы олорор дьону дьаалайбакка кэлэн, супту сурулаан түһүнэн кэбистилэр. Маннааҕылар диэххэ дуу, били «дойду дьоно» булчуттартан биирдэстэрэ нүксүччү туттан, сэһээккэ кэннинэн үөмэн киирдэ. Биэстэ саа тыаһа сатараата, үс ээбиллэ биир-биэс тыла суох барда. Биир көттө. Ордубут ээбиллэ хойобуун буолбутун оҥочонон эрдэн киирэн, ытан ыллым. Хоту дойду бастакы булдун көрдөрдө. Бэрт. Кус дьүһүнүн көрдүбүт. Саа сэргэх тыаһын иһиттибит.
Ол киэһэ дьоммут остуолга ыҥыран: «Эмис хаас этинэ амсай», -- диэтилэр. Кырдьаҕас хаас үһү, бадаҕа... Оо, эмиһэ сүрдээх этэ, минньигэһэ... Хомунан бараары сырыттахпытына, биирдэстэрэ кэлэн үөннээх баҕайытык мүчүйэр: «Хайа, дойду уола саха, аньыырҕаабакка сиэтиҥ дии кырдьаҕас хаас этин, ээ», -- диир. Тугу-тугу эрийэн эппитэ буолла, кырдьаҕас, арааската, куба этин ымыр да гыммакка сиэбит да буоллахпына көҥүлүм. Ким билиэй, туох билиэ баарай? Ханна баҕарар дьээбэлээх, наара суох дьон бааллар.
Муора хомото
Неелово хомону уҥуор туорааһын баар эбит дьэ дьулаан дьыала. Иннибитигэр олохтоох киһибит Иннокентий дьулуруйан бара турда. Барыта уу. Ханна алҕас дьөлө үктээн «тимис» гыныа биллибэт. Бу өйдөөтөххө, муус ханна эрэ хайдыбытынан хомо устун бүтүннүү уу халыйбыт. Ол да буоллар син биир үөрүйэҕэ суох киһиэхэ саллымар суол. Хайдах эрэ, били, «Бриллиантовая рука» кэмиэдьийэни санаатым. Муораҕа Миронов кириэс тутан баран хаамарын. Далаһа устун хаамар оҕону батыһан. Киһи да күлүөх. Онтон сонньуйан ыла-ыла Вадимныын иннибитигэр, били, ууга хаамар архангел курдук туттар Киэсэбитин батыһан, син этэҥҥэ чиҥ сири, кытылбытын булан, дьэ «һуу» дэстибит.
Базабыт дьэ бэртээхэй тутуу эбит. Били, остуоруйаҕа баар Дьэгэ-Бааба дьиэтэ, «Избушка на курьих ножках» диэбит курдук, бэртээхэй кыракый дьиэ. Киэсэлээх Стас туппуттар. Үрдүк баҕаналарга кыракый буутка оҕото туппуттар, түөрт-биэс киһи батыах. Онно тахсар үрдүк кирилиэстээх. Киэсэ этэринэн, Өлүөнэ өрүс аллараа тымыра мантан чугас, ол халаанын уута кэллэҕинэ, манна иитэ-саҕата биллибэт байҕал буолар үһү. Оччоҕуна дьэ дьиҥнээх Робинзон буолар үһүбүт. Буутка тула аан дойдубут эргийэр буолар үһү, бадаҕа... Дьэ, көр диэтэҕиҥ, интэриэһинэй сиргэ кэлбиппит.
Эриэн түөстэр
Сарсыарда Вадимныын киирэн кытылга туох эмэ көтөөрөй диэн манаатыбыт. Хаас сезона бүтэн эрэр, бүгүн дуу, сарсын дуу... Күн киирбэт дойдута. Чаҕылыччы тык да тык. Биһиги түүнү супту олордубут да, сах билэр түүн бүппүтэ дуу, суоҕа дуу? Көрдөхпүтүнэ, биир сиргэ турар.
Арай бу олордохпутуна, үрдүбүтүнэн хаас үөрэ сиирэ-халты дайбаан кытылы кырыйа ааста! “Һэй, эбэтээ!” иккилиитэ-хаста тутуу былдьаһан ытан хааллыбыт. Санаа курдук икки хаас таҥнары сурулаатылар. Саатар, хомо хаба ортотугар. Онно үрүйэ курдук сүүрээн тыргылла сытар. Аннынан сиикэйдээх да буоллаҕына көҥүлэ. Салла-салла курумуларбытын ыга тардынан киирэн чугаһыы сатаатыбыт. Оол, көстөллөр биирэ кыҥнары сытар, ойоҕоһунан устар, биирэ -- үрүҥ эмэһэтэ -- ол туртаҥныыр.
Кэпсээтэххэ уһун остуоруйа эрээри, ол хаастарбытын, хомойуох иһин, куоттарбыппыт. Чугаһаабыппытыгар ол таҥнары хойуоста сытааччы, тиэрэ эргийэн баран, көтөн сараадыйа турбута. Иккиһэ да өр күүттэрбэтэҕэ, саппай уопсан, көтөн тэлээрэн тахсан, иккиэн тус хоту айанныы турбуттара. Кэлин сылыктаан өйдөөбүппүт, биирэ эрэ чэпчэкитик доргуйбут буолуон сөп эбит. Иккиһэ көннөрү сайыһан түстэҕэ.
Чэ, туох буолуой, булт өссө да иннибитигэр. Сыа муруммут биллиэ.
Туллук ыллыыр
Базабыт үрдүгэр туллук уйаламмыт. Манна кэлэн биир дьиктини бэлиэтии көрдүм. Туллук ыллыыр эбит. Дьэ! Кимнээҕэр үчүгэйдик! Күөрэгэй, нуучча салабыайа диэн сымыйа! Буутка ойоҕоһунан от сарбынньахтара көстөллөр, онно тыһы туллук сымыыт баттыы сытар, кутуруга көстөр. Оттон эрэ барахсан киирэ-тахса ас таһар уонна баҕанаҕа олорон көр ырыатын ыллыыр, хотунун сүрэҕин сылаанньытар.
Сахаҕа туллук ырыаһыт чыычаах быһыытынан биллибэт ээ! Дьэ, бэйэбэр саҥаны арыйан үөрдүм, санаалыын сырдаатым. Сөхтүм.
Бу олорон дойдубар Мэҥэҕэ, Маандай сайылыгар буолбут биир түгэни санаатым. Убайбыт Болуодьа, өр сылларга Анаабыр Үрүҥ Хайатыгар биэлсэрдээбит кырдьаҕас, биирдэ, күһүҥҥү кус саҕана, киэһэ чэйдии олорон кэпсиир: «Доо, билэҕит дуо, туллук канарейка курдук ыллыыр ээ! Анаабырга, уот остуобатыгар, балыыһам утары күнү быһа ыллааччы, ити манна ааһан иһэн кэмчиэрийэн ыллаабат табаарыс эбит, дьэ онно тиийэн ырыаһыт атамаана, кырдьык, күөрэгэй диэн сымыйа!» -- диэтэҕэ үһү. Онуоха күлсүбүппүт, убайбыт барахсан дьээбэлэннэҕэ диэн. Онтукабыт, дьэ кырдьык эбит!
Убайбыт -- Анаабырга аатырбыт киһи. Онно кинини бары билэллэр. Өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбитин нэһилиэнньэ өйдүүр-сыаналыыр. Дэлэҕэ таптаан «Дибазол Болуодьа» диэн ааттыахтара дуо? Тоҕо диэтэххэ, урут кытаанах, кырыымчык тоҕус уонус сылларга Анаабырга эмп-томп тиийбэт кыһалҕалаах дойдута буоллаҕа. Онуоха убай Болуодьа балыыһатыгар биир баар-суох сүрүн эмтэриттэн биирдэстэрин, дибазол эми таһааран, дьоҥҥо алҕаан, хайаан да көмөлөһүө диэн сылаас тылынан угуттаан ыытара, чахчы да, көмөлөһөр, дьону үтүөрдэр үһү! Тыл күүһэ диэн итиннэ сытар буоллаҕа! Былыр, ойууннар ханнык баҕарар оту-маһы алҕаан, абырыыр күүс иҥэрэн дьону үтүөрдэллэрэ баар суол! Хор, биһиги убайбыт оннук киһи! Эмп эминэн, дибазол дибазолунан, ол эрээри Владимир Николаевич үйэлээх сааһын тухары Анаабыр сиригэр-уотугар бэйэтин эриэккэс, сылаас-сымнаҕас илиилээх быраас быһыытынан биллэрбит киһи. Олохтоохтор ону бэркэ диэн билэллэр, умнубаттар. “Дьиэ ылыахтааҕым хаалбыта, бүрүкүрээтийэ атахтаабыта...” диэн өрө тыынар Болуодьа... Анаабыр улууһун билиҥҥи салалтата, ону өйдөөн-өйөөн, кырдьаҕаһы ытыгылыыра буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Чэ, кэпсээммэр ырааттым. Ол курдук туллук барахсан лыҥкынас, көр ырыатынан ол сарсыарда биһиги отуубутун сэргэхсиппитэ.
Хабырыйыы
Дойдубар Мэҥэҕэ сылдьан, алаастарга, андылары дьон-сэргэ хабырыйарын истэр этим. Бу сырыыга манна ол ньыманы ээбиллэлэргэ үөрэтэргэ сананным. Олус сымнаҕас көтөрдөр эбит. Барахсаттар сытыары-сымнаҕас ынах курдук ханна үүрдүҥ да салайан иһэллэр. Биир киэһэ оннук биэс ээбиллэни Вадимҥа хабырыйан биэрдим. Бэрт үчүгэй. Тыым тумса хайа диэки салайар да кустарым ол диэки устан иһэллэр. Туһугар олус бэйэтэ долгутуулаах, көҕүтэр булт көрүҥэ эбит. Бэркэлээтэҕинэ, аҕыйах уонча миэтэрэ уу кырсынан дайаллар-көтөллөр. Оннук бэрт кичэллээхтик һайдаан-һаттаан, Вадим муус кытыытыгар олороругар ыы муннугар аҕалан биэрдим. Уол биир ытыынан барыларын биир-биэс тыла суох бурҕаҥнатта.
Силлиэ
Дьэ, биир күн алдьархайдаах силлиэ-тыал түстэ! Хомобут, долгун бөҕө. Дьэ онно көрдүм ээ хаһан да көрбөтөх хас эмэ сүүһүнэн ээбиллэбин. Үөр үөрүнэн кэлэн охсуллан хомоҕо түһэ турар. Кыралаан ытан баран, ботуоруону сыа муруҥҥа харыстаан тохтоотубут. Киэсэ этэр: «Ити муораҕа буурҕа түстэ, онтон куотан манна кэллилэр. Бу тыалы эн көрүмэ. Антах баар дьэ дьиҥнээх тыал, муора-байҕал буурҕата!»
Бу күн өйдөөн хаалбытым Киэсэ тыынан ээбиллэлэр халҕаһаларын ортотунан сэлэлии хайытан тугу эрэ көрдүү сылдьара... “Тугу көрдүүгүнүй итиччэ долгуҥҥа?” -- диэн ыйыттым. Онуоха: «Ээ, итинниккэ сороҕор ээбиллэ быыһыгар сыа мурун кыбыллан олорор буолааччы», -- диир булчут. Хоту дойду киһитэ санаата холку, кыраҕа ымыттыбат, аймаммат, булду мээнэ бараабат.
Сыа муруннар
Дьэ, оҥостон-орҕостон кэтэһиилээх сыа муруммут кэмэ тиийэн кэллэ. Ол сарсыарда Тиксииттэн Саша диэн нуучча уола кэллэ. Кинилиин хомо ортотугар мууска киирэн олорор чиэскэ тигистибит. Вадим, Киэсэ, Федя, Стас база утары мууска киирэр буоллулар. Киэһэ киирэн араама туруоран, онно маҥан таҥас иилии быраҕан, уонча сыа мурун мончуугун быраҕан, аргыый наллаан олордубут. Чуумпу, нуурал киэһэ буолла. Үөһэнэн кытара кыыһа саҕаҕы батыһа үөр куба лоҥкунаһан тус хоту ааста. Кэрэтиэн! Ээбиллэлэр муус тоҕойугар хайдах эрэ, били, Антарктидаҕа баар пингибииннэргэ маарыннаан, хороһон олороллор, айманаллар. Көрөргө эмиэ да күлүүлээх, көрүдьүөс баҕайы.
Кыттыгаһым кэпсээнэ элбэх. Манна ханна эрэ байыаннай чааска хантраагынан сулууспалыыр эбит, төрдө -- Халыма, удьуор булчут. Былырыын манна сыа муруннаабыт буолан, син балай эмэ уопуттаах.
Уҥуор синньигэс, хара сурааһын уу кырсын кэрийэ көтөн киирдэ! «Оо, тихо, тихо, гаги-гребенушки!» -- диэн уолум харах-кулгаах иччитэ буолла. Уонна хайдах эрэ дьикти баҕайытык боччумуран олорон: «Хап-хап, хап-хап» диэн дорҕоонноох соҕустук кустары ыҥырда. Үөр сүүнэ күөлү хаба ортотунан ала-чуо биһиги дурдыбыт туһаайыытынан субу көтөн кэллэ! Оо, сүрэх долгуйда! Тиҥиргэччи тэптэ! Сэттэ лэп-лэһигирэс сыа мурун мончуукпутун көрдө-көрбүтүнэн кэлэн, майдаан ортотугар сырдык ууну чаҕылыта күдээритэн түһүнэн кэбистилэр! Тута болуот курдук бөлүөхсэн, хараара уһуннулар. Биир, икки, үс! Саа тыаһа биир халыып холбоһон, өрө түптэлэнэ түстэ! Бөдөҥ кустар кэлиэх-барыах сирдэрин булбакка, төттөрү-таары уу устун сырыстылар. Аптамаат саа сомуогун тимирин тыаһа тап-тачыгырас. Ботуруон маҕаһыынтан эһиллэ-эһиллэ көтөр! Һуу, барытын ыллыбыт! Бу үөрүүнү, дьолу! Иннибэр муора кырасыабай кустара сыталлар – сыа муруннар! Айылҕа анаан сиэдэрэйдээн оҥорбут мааны көтөрдөрө. Олох – түгэн. Баары баарынан олорон иһиэххэ. Олох кэрэ, умнуллубат түгэннэрин толору билиэххэ!
Чаҕыл.
