“Кыым” хаһыат 100 сыллаах үбүлүөйүнэн Национальнай бибилэтиэкэ периодика салаата үгүс элбэх үлэни ыытан кэллэ. Бибилэтиэкэр Жанна Григорьева – өрөспүүбүлүкэбит устуоруйата тиһиллибит былыргы хаһыаттарын саҥалыы тыыннаан, ааҕааччыга тиэрдэ сылдьар дьонтон биирдэстэрэ.
***
– “Кыым” хаһыат 2021 сылга 100 сылын туолар бэлиэ даатата буолар диэн үлэбитигэр онно анаммыт былааны эрдэттэн киллэрбиппит. Ый аайы, кыбаарталынан, урут тахсыбыт нүөмэрдэринэн “Хаһыат саһарбыт страницаларынан” диэн быыстапка оҥорорго былааннаабыппыт. Бастакы быыстапкабытын, “Манчаары” хаһыакка анаабыппыт. Ити сыл хаһыат 13 нүөмэрэ бэчээттэнэн тахсыбыт эбит. Хаһыат бастакы нүөмэрдэрэ билиҥҥэ диэри тиийэн кэлбиттэрэ баар. Бастакы нүөмэр, холобур, латыынныы тылынан тахсыбыт, 500 тиражтаах диэн сурулла сылдьар.
Ыспыраапка: “Манчаары” хаһыат 1921 сыллаахха ахсынньы 28 күнүгэр тахсыбыта. Хаһыаты Арассыыйатааҕы хомуньуус баартыйа күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн сахалыы сиэксийэтэ уонна “Манчаары” култуурунай-сырдатар уопсастыба тэрийэн таһаарбыттара. Хаһыаты бастаан иилээн-саҕалаан таһаарбыт дьон Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Алексей Бояров уонна Анемподист Софронов буолаллар.
Саайтан билиэххэ сөп
– Былыргы хаһыаттары электроннай формакка киллэрэр үлэни саҕалаан эрэбит. Ааҕааччы дьиэтигэр олорон, Национальнай бибилэтиэкэ саайтыгар киирэн, “поисковикка” “Кыым” бачча сыллааҕыта диэтэҕинэ, ыйбыт нүөмэрэ тахсан кэлэр. Ааҕааччы регистрациялаах, “күлүүһэ” аһаҕас буоллаҕына, хайа баҕарар матырыйаалы оннук билиэн сөп. Холобур, ааҕааччы бэйэтэ кэлэн хаһыат тиһигин көрдөөн хасыһа сатыырынааҕар итинник өҥө киирбитэ үлэни быдан чэпчэтэр.
Өрөгөй күҥҥүнэн, “Кыым” хаһыат!
– “Кыым” өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр анаан 4 түһүмэхтээх улахан быыстапканы оҥорбуппут. Ону араас сыллардааҕы хаһыат үбүлүөйдэригэр анаммыт матырыйаалларынан таҥан бэлэмнээбитим. “Кыым” 50 сылыгар, онтон 70 сылыгар, о.д.а. анаммыт матырыйаалларынан быыстапкалар уһуннук турарга ананан оҥоһуллубуттара, биирдии-иккилии ый турбуттара. “Кыым” хайа да кэмҥэ норуотун, дьонун-сэргэтин кытта бииргэ диэн сүрүн санааны тутуһан оҥорбуппут.
Дьөһөгөй оҕото
– Быйыл олунньуга “Сылгы – саха төрүт баайа” диэн “Кыымҥа” араас сылларга тахсыбыт матырыйааллартан таҥыллыбыт быыстапканы бэлэмнээбитим. Манна уратыта диэн – мин урукку матырыйааллары ыла сатаабытым. Арай, уустуга диэн, 40-с сылларга диэри хаһыат латыынныы сириибинэн тахсыбыта буолар. Ааҕааччы эрэ барыта ону сатаан аахпат, көрбөт. Ол эрээри, ааҕар уустук да буоллар, киһи үөрэнэр. 60-70 с сыллардааҕы матырыйааллары онно эмиэ ылбытым. Сылгыны көрүү-харайыы, сопхуостар сылгыһыттарын үлэлэрэ-хамнастара, кимнээх ситиһиилэммиттэрэ сырдатыллар уонна ону кытта сылгыны чинчийэр, үөрэтэр хабааннаах матырыйааллар киирбиттэрэ. Быһата, национальнай хаһыаппытыгар биһиги хоту олорор норуот төрүт дьарыкпыт сылгы иитиитэ уонна Дьөһөгөй оҕото добуочча үчүгэйдик сырдатыллан кэлбит эбит диэн түмүктүөххэ сөп. Онно анаан-минээн суруйар кэрэспэдьиэннэр даҕаны, ону кытта уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэр, биирдиилээн учуонайдар даҕаны бааллар эбит.
Саһарбыт сирэйдэргэ
– Итини сэргэ “Саһарбыт хаһыаттар кэпсииллэр” диэн 40-с сыллардааҕы араас матырыйаалынан сайыҥҥы тиэмэҕэ быыстапка бэлэмнээбитим. Аата да кэрэһилиир. Ньукуолунтан саҕалаан сайылыкка көһүү, оччотооҕу ыһыах эҥин хайдах барбыта, ону хаһыакка хайдах сырдатыллыбыта – ол көстөр.
Ол кэннэ “Күһүн былдьаһыктаах күннэрэ” диэни кэллиэгэм Сардаана бэлэмнээн оҥорбута. Эмиэ 50-60 с сыллардааҕы матырыйаалларынан. От хомуура, холкуос-сопхуос бүппэт үлэтэ сырдатыллыбыт матырыйааллара этэ. Ити кэмҥэ пятилетка күүрээннээх үлэтэ, куоталаһыылар түмүктэрэ, кыайыылаахтары чиэстээһин эҥин сырдатыллар буолан, матырыйаал үксэ да оннук хабааннаах.
Хомсомуол төрөөбүт күнүгэр аналлаах быыстапканы эмиэ бэлэмнээбиппит. Билигин бу кэнники (сөргүтүллүбүт, аныгы — НГ) “Кыымҥа” тахсыбыт матырыйаалларынан Доруобуйа сылыгар анаан “Доруобуйа – киһи күндү баайа” диэн тиэмэҕэ быыстапканы көрөҕүт. Маны 2006 сылтан аныаха диэри матырыйааллартан таҥан бэлэмнээбитим. Бэртээхэй матырыйааллар бааллар, ол иһигэр норуот төрүт аһыгар, чөл олоххо анаммыт ыстатыйалар, учуонайдар биэрбит интервьюлара, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэргит суруйуулара. Билигин үбүлүөйдээх сылы түмүктүүр курдук, быыстапка бэлэмнии сылдьабыт.
“Кыымҥа” – “Кыым” туһунан
Жанна Петровна бу быыстапкаҕа анаан бэлэмнээбит каталогун көрдөрдө. Онно, чахчы даҕаны, хаһыат дьоһун устуоруйатын кэрэһилиир үгүс матырыйаал киирбитэ харахха быраҕыллар. Холобур, Күндэ “Кыым” хаһыаты тупсарыы” ыстатыйата (1924 с., олунньу 28 к.), Тыаһыт “Кыым” хаһыат туһунан хоһооно (1924 с., ахсынньы 12 к.), Түөкээйискэй “Кыым” хаһыат туһунан аҕыйах тыл” ыстатыйата (1925 с., ахсынньы 9 күнэ), М.Степанов “Кыым” хаһыат тылын уонна терминологиятын туһунан (1935 с.) о.д.а.
Ону сэргэ “Кыым” хаһыат билиҥҥи кэмнээҕи устуоруйатын кэрэһилиир ыстатыйалар киирэ сылдьаллар: Ф.П. Егорова “Кыым” хаһыат 80 сылын көрсө” (2000, ахсынньы 28 к.). Маны кытта “Ситим” медиа-бөлөх иһигэр киирбитин кэннинээҕи М.Н. Христофорова “Ытыктабыллаах “Кыым” хаһыат ааҕааччылара уонна биир идэлээхтэрбит – суруналыыстар!” (“Ситим” медиа-бөлөх үлэтин түмүгэ. 2006 с., бэс ыйын 8 к.), В.Н. Степанов “Мэҥэ Хаҥаласка “Кыым” хаһыат күннэрэ” (2005 с., алтынньы 26 к.), И.И. Гаврильев “Кыым” хаһыат мунаах кэмнэргэ", Н.М. Герасимова “Кыымы” тоҕо ааҕабын?” ыстатыйалара уо.д.а. матырыйааллара “Кыым” аныгы кэмҥэ сөргүтүллүбүт уустук уонна кыайыылаах суолун-ииһин кэрэһилииллэр.
С.Тумат “Кыым” хаһыат – сэрии сылларыгар” (хаһыат 100 сылын көрсө) (“Саха сирэ”, 2021 с. кулун тутар 4 к.) ырытыыта, В.М. Никифоров “Кыым” хаһыат тигээйитэ – Баһылай Ойуурускай” (“Саха сирэ”, 2021 с, от ыйын 29 к.) уочарката, Ч.Н. Гаврильев “Ини биилэрбит – “Кыым” хаһыат оҕолоробут” (“Саха сирэ”. 2013 с., тохсунньу 22 к.) уо.д. а. кэккэ матырыйааллара киирбиттэрэ бу эмиэ быыстапканы байытар, устуоруйаны дьиҥнээхтик көрдөрөргө көмөлөһөр диэххэ сөп.
Каталог абырала
– Жанна Петровна, хас быыстапканы бэлэмнииргэр үлүгэрдээх элбэх подшивканы сүргэйэр буоллаҕыҥ?
– Итиннэ маннык: “Саха сирэ” диэн электроннай каталог баар. Онно хас кэлбит хаһыаты, сурунаалы барытын ымпыгар-чымпыгар диэри матырыйаалларын көрөн, суруйан киллэрэн иһэллэр (расписывание). Библиографтар олорон эрэ, анаан-минээн, биирдии ыстатыйанан, аатын, ааптарын аатын, тиэмэтин, даататын ыйан туран карточканы толороллор. Билигин ол өссө электроннай буолан, “Кыым” диэн баран тиэмэтин ыйан баттаатаххына, бары суруллубут матырыйаал тахсан кэлэр. Дьэ, ону көрөн, наадыйаргын булан, сакаастаан көрүөххүн, булуоххун сөп. Каталог абырала диэн онуоха сытар.
Биһиги билигин 1945 сылга диэри биир да хаһыаты ааҕааччыларга илиигэ биэрбэппит – хаһыаттарбыт олус эргэрдилэр, бытарыйа сылдьаллар, лиистэрэ алдьаннылар, тырыта бардылар... Онон “Подари жизнь газете!” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы бырагыраамаҕа киирэн үлэлээбиппит үһүс сыла буолла, онуоха ити электроннай каталокка киллэрэн, “сканердаан”, алдьаммыты өрөмүөннээн, үгүс элбэх үлэ ыытылла турар.
Дойду олоҕун устуоруйата – манна
– Эн хаһыатынан өрөспүүбүлүкэбит, дойдубут оччотооҕу олоҕун “өҥөйөн” олорор буоллаҕыҥ. Сүрүн тиэмэлэри сырдатыы хайдах уларыйан испитий, туох ураты баарый?
– Мин холобур, “удаленкаҕа” олорон 1939 сыллааҕы хаһыат нүөмэрдэрин каталокка киллэрэргэ бэлэмнээбитим. Күҥҥэ 50 тиийэ хаһыат матырыйаалын оннук суруйаҕын. Аны, хаһыатыҥ латыынныы сириибинэн буоллаҕына, икки сириибинэн суруллубут ааттара иккиэн баар буолуохтаахтар, онон үлэҥ эбиллэр. Ити бэйэтэ ымпыктаах-чымпыктаах сыһыаны ирдиир уустук үлэ.
Онно тугу өйдөөн көрбүппүнүй диэ... Бастатан туран, кириитикэ олус элбэх. Киһи да күлэр, сороҕор “бу маннык оройуон бибилэтиэкэтин үлэһитэ эбээһинэһин толорбот, ээл-дээл сыһыаннаһар” диэн эбэтэр ханнык эрэ ыраах түгэх учаастакка “бу лааппы атыыһыта табаарын итэттэ, кини социалистическай олох мөссүөнүн алдьатта” диэн суруйуулар ити кэмҥэ олус тарҕана сылдьыбыттар. Арааһа, эрэпириэссийэ сыллара буолан, бэйэ-бэйэни үҥсүһүү муҥутуур сайдыбыт кэмэ буолуо дуу? Ол хаһыакка “килиэйдэммит” муҥнаахтар дьылҕалара кэлин хайдах салаллыбыта буолла дии саныыгын. Арааһа, “итэҕэһи-быһаҕаһы ыраас мууска ууран, ону кытта харса суох охсуһан эрэ чэлгийэ сайдар олоҕу тутуохпут” диэн луоһун өрөгөйдөөн турар кэмэ буолан, оннуга буолуо.
Иккиһинэн, оччолорго араас элбэх мунньах бөҕөтө ыытыллар эбит. Баартыйалаахтар мунньахтара, араас ячейкалар, түмсүүлэр мунньахтара... Бастаан ол барыта сэргэх баҕайы быһыылаах. Саҥа олоҕу тутуу ырытыһыылаах, дьүүллэһиилээх барара сөп бөҕө буоллаҕа. Туох баар боппуруос мунньахтарга сүбэлэһэн, кэпсэтэн, ырытан быһаарыллар эбит. Онтон, арааһа, кэлин Маяковскай били аатырар хоһоонугар “Прозаседавшиеся” диэбитин курдук буолбута буолуо.
***
– 30-с сыллардааҕы нүөмэрдэртэн судаарыстыба бэлиитикэтин сүрүн соруга көстөр – үөрэхтээһин. Сир-сир аайы ситэтэ суох оскуола бөҕөтө арыллыбыт, ликбиэстэр үлэлииллэр эбит. Аны, араас куурус, үөрэх бөҕөтө ыытыллар эбит. Оччолорго бэлэм үөрэхтээх исписэлиис диэн суох буоллаҕа. Онон дьону кылгас, үстүү ыйдаах бэлэмниир куурустарга үөрэтэллэр эбит. Оройуоннарга тиийэн, үс ыйдаах кылгас куурустары тэрийэллэр, киэһээҥҥи оскуолалары арыйаллар эбит. Каадыр тиийбэт балаһыанньатыттан оннук тахсыбыттар.
***
– Улахан сийиэстэр, пленумнар, онно дойду улахан салайааччыларын тыл этиилэрэ – сүрүн матырыйаал дьэ ол. Киһи саныыр, ким итини барытын сахалыы тылбаастыы турбута буолла диэн. Аны аллараатыгар ким оҥорбута ыйыллыбакка хаалбыт. Санаатахха, онно үлэлиир суруйааччылар эҥин буолуо. Кинилэр дьоҕус кэпсээннэрэ, хоһоонноро тахсара үтүө үгэскэ кубулуйбут.
Ол гынан баран култуура, ускуустуба сонуннара улаханнык сырдатыллыбат эбит. Тыйаатыр туруорууларын эҥин туһунан улахан ыстатыйалар суохтар, арааһа, оччолорго идэтийбит үөрэхтээх кириитиктэр, искусствоведтар, ол туһунан суруйар суруналыыстар да суох буолан, оннуга буолуо. “Нуучча дырааматын тыйаатырыгар маннык испэктээк буолар” диэн биллэриилэринэн, афишаларынан эрэ муҥурдаммыттара көстөр.
***
– Биир дьиктитэ, ааптардар араспаанньалара, ааттара олох сахалыы суруллара. Холобур, биир Бырдьакаанап, ким эрэ Түүкээйискэй диэн суруллубуттар. Аны хос ааттары бэлиэтиэххэ сөп: “Бартыбыала суох” диэн, “Киһилии уол”, “Нам уола” эҥин, өссө көрдөөх хос ааттар хара баһаамнар.
Кылгастык ситинник. Дьиҥинэн, барытын ырыттахха, бэйэтэ туспа чинчийии буолуон сөп этэ. Билигин даҕаны биһиги үлэһиттэрбит үлэни салгыы ыытан, каталокка киллэрэ, суруйа олороллор. Ити үлэ 2000 сыл эргин саҕаламмыт буолан, ситэ оҥоһулла илик син биир элбэх. Онон бу “удаленка” кэмигэр биһиги үлэһиттэрбит баһаамы оҥордулар.
***
Устуоруйа бэлиэтэнэн хаалбыт саһарбыт сирэйдэрэ кичэллээх илиигэ, болҕомто киинигэр сылдьаллар эбит диэн үөрүөххэ эрэ сөп. “Кыым” 100 сылын, өрөспүүбүлүкэ 100 сылын туоларынан, чинчийии үлэтэ өссө да элбэх, онуоха бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ сүҥкэн үлэни оҥорбуттар. Кинилэргэ бэриниилээх үлэлэрин, сылаас сыһыаннарын иһин барҕа махтал буоллун!
Нина ГЕРАСИМОВА.
