Муома улууһун Чыыстай бөһүөлэгин 6-с кылааһын үөрэнээччитэ, 12 саастаах Эвелина КОРЯКИНА – эһэлээх эбэтин удьуордаан табаһыт олоҕор кыра эрдэҕиттэн сыстан, улаатан эрэр кыракый кыысчаан.
– Дьэ, Эвелина, ыстаада эйигин тугунан ордук интэриэһиргэтэрий?
– Мин 2-3 сааспыттан эбэлээх, эһэбин кытары ыстаадаҕа улаатан, мэлдьи кинилэри кытта сылдьабын. Оскуолаҕа үөрэнэ киириэхпиттэн хас каникулум аайы ыстаадаҕа тахсабын. Онно сылдьан, өбүгэлэрим төрүт дьарыктарын, олохторун-дьаһахтарын, сиэрдэрин-туомнарын барытын көрө, билэ улаатабын.
Эһэбин кытары таба маныы барарбын ордоробун. Кинини кытта атынан, табанан, сороҕор сатыы сылдьабыт. Эһэм элбэх оҕону бэйэтин кытта илдьэ сылдьарын отой мэһэйдэппэт. Онон оҕолор бары маннык күргүөмүнэн сылдьаммыт, табалары, аттары көлүйэргэ, ындыылыырга үөрэнэбит. Мин былырыыҥҥыттан аты миинэр буолбутум. Эһэм ханна барар, тугу гынар даҕаны барытыгар көмөлөһөбүн.
– Табалары көрөр уустук буолуо. Сайын «атахсыт» ыарыытыгар ылларан эрэйдэнэллэр дии быһыыта.
– Табалар сайын куйааска атахтарын өлөрдөхтөрүнэ, онтулара наһаа түргэнник сэтэриир. Эһэм эмтээтэҕинэ, түргэнник оһоллор. Таба сайын түүлээтэҕинэ тириитэ, тыһа чарааһыыр. Маны сэргэ тааска, талахха атахтарын быһаллара үгүс. Аны от ыйыгар табалар лүҥкүнэстэрэ тиллэн кэлэр. Олортон табалар наһаа үргүүк буолан сүүрэллэр, бырдахтан эмиэ куоталлар. Ол иһин атахтарын өлөрөллөрө үгүс. Таба лүҥкүнэһин утары онно аналлаах эми күһүн укуолунан биэрээччилэр. Оччого аныгыскы сайыныгар аҕыйыыр. Ол иһин сайыҥҥы кэмҥэ табалар эрэйдэнэллэрин наһаа аһынабын.
– Мап-маҥан тугут төрүүрэ сэдэх көстүү быһыылаах.
– Мин бэйэм анаан көрөр маҥан тугуттаахпын. Кинини кыра эрдэҕиттэн илиигэ үөрэппитим, тууһу сиирин сөбүлүүр. Кини маҕан буолан эбитэ дуу, утуйарын наһаа сөбүлүүр, мэлдьи атын табалартан хаалан хаалар. Ол иһин кэтии, көрө сылдьан, наар уһугуннарыахха наада. Уһугуннара сылдьан, мэлдьи имэрийэбин, кэпсэтэбин, айаҕар туус симэбин. Онон киһиттэн олох куттаммат, туус көрдүүрүн эрэ билэр. Кинини мин Банакаан диэн ааттаабытым.Ити ааты сүрэҕэ суох, наар утуйан тахсарын иһин иҥэрбитим. Биирдэ Банакааным атаҕын өлөрбүтэ. Ону балаакка аттыгар аҕалан, күлүккэ сытыаран, сибиэһэй лабыктанан, сэбирдэҕинэн хадаҕалаан аһатааччыбын. Ийэтэ кэлэн эмнэрэн барааччы. Таба, уопсайынан, наһаа өйдөөх кыыл. Таба үүтэ убаҕас сүөгэй курдук сүрдээх хойуу буолар. Хойуу буолан эбитэ дуу, үүтэ аҕыйах буолар.
– Таба төрүөх кэмэ хаһан буоларый?
– Табалар муус устар уонна ыам ыйдарыгар төрүүллэр. Кыра эрдэхпиттэн эһэбин кытта тэҥҥэ сылдьыһар буоламмын, бу түгэни мэлдьи интэриэһиргээн көрөбүн-истэбин. Тыһы табалары төрүөхтэрин иннинэ, хараалга ыстаадаттан киллэрэн уопсай табалартан араараллар. Туспа турдахтарына төрүүллэригэр уонна бүөбэйдииллэригэр үчүгэй буолар. Оннук гымматахха, былырыыҥҥы оҕото кэлэн ийэтин үүтүн былдьаан эмиэн эбэтэр табыйыан, атын улахан да табалар табыйыахтарын сөп. Тугут ийэтиттэн төрөөт, сотору буолан баран атаҕар турар. Онтон биир хонугунан киһиэхэ, 10-ча хонугунан адьырҕа кыылга ситтэрбэт буолар.
– Табалар оҕолорун быраҕар түгэннэрэ баар буолар дуо?
– Сорох аан бастаан төрөөбүт тыһылар оҕолорун хаалларар түгэннэрэ баар. Оччоҕо эһэм ол тыһыны маамыгынан тутар уонна тиит мас аллараа мутугун ыраастаан баран, кэлин атахтарыттан баайан кэбиһэр. Оҕотун аттыгар ууран хаалларар. Тугут ийэтин эмээри бокуой биэрбэт, ыларыгар тиийэр. Инньэ гынан оҕотун хаһан билиниэр диэри баайар. Хас күн аайы атынтан атын тииккэ илдьэн баайар, аһылыгын уларытар.
– Таба тугу сөбүлээбэтий?
– Киһи илиитинэн тыыппыт аһылыгын сиэбэттэр уонна тэпсиллибит, үктээн ааспыт уутун испэттэр. Кинилэр үрэхтэн уулаабаттар, көннөрү сытар ууну иһэллэрин сөбүлүүллэр.
– Ыстаадаҕа таба маныы сырыттаххытына, биир эмэ түбэлтэ буолааччы дуо?
– Биирдэ ыстааданы маныы сырыттахпытына, тыатааҕы табаларга кэлэн эрэрин көрбүппүт. Мин эһэбин кытары тэҥҥэ сылдьар буоламмын, тоҕо эрэ улаханнык куттамматаҕым. Онтон кырдьаҕас аа-дьуо бэйэтэ дьалты туораан, хааман бара турбута.
– Наар эһэҕин кытта сылдьаҕын дуо? Эбэҕин ахтыбаккын.
– Эбэбэр эмиэ көмөлөһөн бөҕө буоллаҕа. Иҥииринэн сап хатабын. Бэйи, ол эмиэ улахан сыраны-сылбаны эрэйэр ээ. Таба сиһин иҥиирин хоҥнорон, эбэм хатарар. Ону синньигэс гына сыыйан, тобуккар эрийэн хатараҕын. Эбэм итинник иҥиир сабы «наһаа бөҕө буолар» диир.
– Табаҕа, акка сыстаҕаһыҥ сүрдээх быһыылаах.
– Ханнык баҕарар сүөһүнү барытын аһынабын, сөбүлүүбүн. Биирдэ аппыт үргэн, ойоҕоһунан мутукка иҥнэн, тириитэ хайа барыар дылы быһа ыстаммыта. Ону эһэм тигэн эмтээбитигэр, ол бааһа оспута. Бэйэм кыылга-сүөлгэ сыстаҕаспын. Ыарыйдахтарына эмтии сатыыбын. Ыппыт оҕотун улахан ыттар ытырбыттарын, эдьиийбин Сабринаны кытта эмтээн турардаахпыт.
– Билигин бөһүөлэккэ киирэн, үөрэнэ сылдьаҕын дуо?
– Оскуолабар үөрэнэ сылдьабын. Үөрэхпэр үчүгэйбин. Ордук уруһуйдуурбун сөбүлүүбүн. Маны тэҥэ, эдьиийим курдук уһанарбын эмиэ ордоробун. Билигин каникулум хаһан буоларын кэтэһэбин. Ыстаадабын наһаа ахтабын. Күһүҥҥү каникулга ыстаадаҕа баран, эһэбин кытта сылдьан хаҥыл табабын быаҕа үөрэппитим.
– Улааттаххына, туох идэлээх буолар санаалааххын?
– Эколог буолуохпун саныыбын. Хас сайын аайы тыа баһаара буолар. Онно табалар, атын да тыа кыыллара тыыналларыгар наһаа мэһэйдээх буолар. Онтон сылтаан табаларбыт ыалдьан охтон хаалаллар.
– Бииргэ төрөөбүт хаскытый?
– Алтыабыт. Икки эдьиийдээхпин, биир бырааттаахпын, икки балтылаахпын. Дьиэнэн бары ыстаадаҕа сылдьабыт. Быһайын балтым тииһэ ыалдьан эрэй бөҕөтүн көрдө. Манна баар оҕолор үгүстэрэ тиистэрэ ыалдьар. Бөһүөлэкпитигэр тиис бырааһа аҕыйахта кэлэн барар. Ол иһин балтыбын куоракка тииһин эмтэтэ ыыппыттара. Барбыта да үчүгэй, улаханнык испит, сүһүрбүт этэ.
– Эвелина, эһэҥ интэриэһинэй түгэни кэпсиир дуу?
– Кэпсээн бөҕө буоллаҕа. Ити кэпсээн аһарбытым курдук, биирдэ биир тыһы таба тугутун быраҕан, хаалларан кэбиспит. Эһэм ол тугуту ыстаадатын иһиттэн көрдөөн булбут. Тутан баран, хас да күн баайан туруорбут уонна күн аайы миэстэтин аһылыктаах сиргэ уларытан иһэр эбит. Чугаһаан иһэн “Ээ, ээ” диэн хаһыытаан ыҥырара үһү. Оннук ыҥырарын иһиттэҕинэ, тугут барахсан кулгаахтарын чороппутунан, ойон турар идэлэммит. Ол иһин тугутун Ээчээн диэн ааттаабыт.
Сайын Ээчээн атаҕын өлөрөн доҕолоҥнообута. Оҕолор аһынан, балааккаҕа хаалларан, оту, сэбирдэҕи, лабыктаны хомуйан аҕалан аһатар, уулаах сиргэ илдьэн уулатааччылар. Куйааска, бырдахха, Ээчээн ийэтэ ыстаадаттан кэлэн, оҕотун эмнэрэн барааччы. Оҕолор ийэтин батыһан барбатын диэн, уһун быаны моонньугар баайан, ыраахтан тутан туран эмтэрээччилэр. Оннук көрүллэн, харайыллан, Ээчээн атаҕа этэҥҥэ буолбута.
Онтон биирдэ эһэм уучаҕа (миинэр табата) туохтан эрэ үргэн, соһуйан, сүүрэн хаалбыт, эһэм эрэйдээх уучахтан эһиллэн хаалбыт. Уучаҕа сүүрэ турбут. Ону куотта дии санаабыт. Арай көрдөҕүнэ, уучаҕа тохтоон, «алҕас эйигин түһэрдим, бырастыы гын» диэбиттии, кэннин хайыһан турар үһү. Итинник түгэннэри эһэм сирэйэ-хараҕа манньыйан олорон кэпсиирин, сэҥээрэ истэбит.
– Эһэҥ табаны көрүүгэ-истиигэ, эһигини сиэннэрин, лааҕырга даҕаны сылдьар оҕолору, таба иитиитин кистэлэҥэр сүрдээҕин үөрэтэр быһыылаах.
– Эһэм барыбытын таба үлэтин ымпыгар-чымпыгар мэлдьи үөрэтэр. Кини «дьиҥнээх табаһыт ханнык таба сүппүтүн хайаан даҕаны билиэхтээх» диэн үөрэтэр-такайар. Бэлиэ табалары өйдөөн хаалыллыахтаах. Ол курдук, өҥүн-дьүһүнүн, быһыытын-таһаатын. Ыстааданы хомуйа сылдьан, хараххынан быһа холоон, бачча таба диэн билиэхтээххин. Ол барыта табаһыт киһи үөрүйэҕэ, сатабыла буолар. Оннук үөрүйэҕэ суох буоллаҕына, табаһыт үлэлииригэр ыарахан буолар.
– Таба муоһа туһаҕа тахсар дуу?
– Табаларбыт сааскыттан саҕалаан, сайыны быһа муостарын үүннэрэллэр. Ыам уонна от ыйдарыгар муостара өҥүргэс буолар. Мин таба муоһун, түүтүн отууга үтэн, кыһыйан сиирбин наһаа сөбүлүүбүн. От ыйыгар муостара кытаатар, муостуйар. Онтон атырдьах ыйыгар атыыр табалар муостарын түүтэ (тириитэ) хастыйар. Ону талахха сыбаан ыраастыыллар уонна этитиигэ (гон) бэлэмнэнэллэр. Этитэ сылдьан охсуһаллар. Ол иһин бэйэлэрин эчэппэтиннэр диэн муостарын эрбиибит, кыра гына эрбээн, куулга угаттыыбыт уонна харчыга туттарабыт. Онон сиргэ мээнэ сытар муостары эмиэ хомуйан аҕалааччыбыт.
– Эһэҥ туһунан кылгастык кэпсиэҥ дуу?
– Мин эһэм Дмитрий Христофорович Дьячков наһаа сымнаҕас майгылаах. Кини табаларын оҕолорун курдук олус таптыыр, табалара кинини эмиэ өйдүүллэр, саҥарбаттар эрэ. Элбэх оҕону таба үлэтигэр иитэн таһаарда диэтэхпинэ сыыспаппын. Кини иитэн-үөрэтэн таһаарбыт оҕолоруттан хас даҕаны оҕо табаҕа үлэлииллэр. Бэйэм убайдарым Максим, Руслан – табаһыттар, Валентин нэһилиэкпитигэр зоотехнигынан үлэлииллэр. Онтон Толя табаһыттаан баран, билигин аармыйаҕа сулууспалыы сылдьар.
Ыстаадабытыгар «Оралчимҥа» лааҕырга сылдьыбыт оҕолор мэлдьи көмөлөһө кэлэ тураллар. Бу лааҕырбыт кэлэр 2022 сылга тэриллэн үлэлээбитэ 20 сылын туолар. Онно сылдьыбыт оҕолор, билигин үгүстэрэ улахан дьон. Үбүлүөйдэрин бэлиэтиири былаанныыллар. Эһэлээх эбэм лааҕырга сылдьыбыт оҕолоро кэлэн тэҥҥэ сылдьыһан үлэлииллэриттэн, умнубаттарыттан олус үөрэллэр, астыналлар.
Тапталлаах эһэм Дмитрий Христофорович аҕыйах хонуктааҕыта үлэтэ үрдүктүк сыаналанна. Киниэхэ “СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ” аат иҥэрилиннэ. Биһиги оҕолоро, сиэннэрэ онтон наһаа үөрэбит, киэн туттабыт. Эһэбит аатын ааттатан, инникитин кини сиэннэрэ таба иитиитигэр сыстан, үлэлиэхпит диэн бүччүм санаалаахпыт.
– Дьэ, Эвелина, сааскар холооно суох үлэһиккин эн социальнай ситимҥэ хаартыскаларгыттан, видеоҕыттан сөҕө-махтайа көрөбүн. Итиини-тымныыны, бырдаҕы, куйааһы билиммэккэ табаһыт уустук олоҕор эриллэ-мускулла сылдьаргын көрө сэргиибин. Хоту дойду хонноҕор, табалар быыстарыгар олоххут оҕолору мэлдьи умсугута, тарда турдун!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
