Саха омук былыр-былыргыттан аҕа, ийэ уустарынан олорон кэлбитэ. Ханнык баҕарар айылҕаны кытта ситимнээх омук быһыытынан, түөлбэлээн биир хаһаайыстыба тэринэн, бөрөөн күүстэрин түмэн, ыарахан дьылларга дьукаахтаһан, тугу бултаабыттарын-булбуттарын сыа-сым курдук аймах-билэ дьонун кытта үллэстэн, күн бүгүҥҥэ диэри этэҥҥэ тыыннаах үйэлэри туораан кэллэхпит.
Улахан омуктан атыммыт итиннэ сытар. Өскөтүн улахан омук ыһыллан-тарҕанан сири-сибиири биир гынан олорор эбит буоллаҕына, саха дьиэмсэх, дойдумсах. Уу нуурал устан иһэр олоҕу ордорор, аа-дьуо, аргыый наллаан баран иһэр.
Былыр да, быйыл да биһиги норуот дьоно киһи кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын сүрдээҕин болҕойон көрөр, суолта биэрэр, анаарар-ырытар. Дэлэҕэ да “ытык киһи ыччата, төрүт киһи төрүөҕэ” диэн бэргэн этии баар буолуо дуо? Ол аата өбүгэ саҕаттан саха оҕотун ыал оҥороругар, олоҕун оҥосторугар аймахтаһыахтаах дьонун хаанын-удьуорун сүрдээҕин көрөр, түөрэ хаһар, сыныйан үөрэтэр.
Оннооҕор, эдэрдэригэр сүгүн баппатах оруо-маһы ортотунан сылдьыбыт дьон, сааһыра быһыытыйалларыгар үтүө аймах удьуора буоллахтарына, син биир баардара өтөн, олохторун өрө охсон ылан, өйдөнөн-көнөн, билигин бастыҥ хаһаайыстыба, мааны ыал буолан, нэһилиэккэ сис буолан олороллоро баар суол. Биллэн турар, аймах дьон ыллыктаах сүбэтинэн, өйөбүлүнэн өрө тардан.
Билигин да саха уутуйан үөскээбит улуустарыгар, кытыы төрүт нэһилиэктэригэр аҕа ууһунан олоруу баар. Бэл, бүтүн нэһилиэк хас да “кланынан” хайдыһар. Холобура, биһиги -- Суркуоптар, эһиги – Барыыһаптар, кинилэр Киргиэлэйэптэр диэбит курдук. Аҕа уустара бэйэлэрин төрүттэрин-уустарын сүрдээхтик үөрэтэн билэллэр, уос номоҕо былыргы үһүйээннэринэн даҕаны (көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр), кэнники көлүөнэ тумус туттар дьоннорунан (араас династия учууталлар, быраастар, салайааччылар аҕа ууһун аатын ааттаппыт дьон), көннөрү кинигэни ааҕан, устуоруйаны, архыыбы да иҥэн-тоҥон туран хасыһан оскуолатааҕы научнай үлэ, көннөрү тыыннаах интэриэс да быһыытынан төрүттэрин-уустарын үөрэппит ыччат аҕыйаҕа суох.
Сахаҕа бэрт чугас тыын көстүү ис хоһоонун сиһилии арыйаары, дьон санаатын истиэҕиҥ:
Гаврил Толбонов Саха эстрадатын ырыаһыта, Томпо улууһун Үөгэн нэһилиэгиттэн төрүттээх: - Аҕа ууһа өлбөөдүйбэт мэҥэ уута... Мин саныахпар, аҕа ууһа диэн өйдөбүл олус киэҥ өйдөбүллээх, ыллыҥ да биир тылынан сонно тута быһааран кэбиспэккин. Бу туспа сиэр-майгы, өй- санаа, тас дьүһүн-бодо буолара буолуо, арааһа, мин өйдүүрбүнэн. Аҕа ууһун суолтата билиҥҥи олоххо оруола хаһааҥҥытааҕар да үрдээн турар дии саныыбын.
Саха саханы көрүстэ да, былыр-былыргыттан аан бастаан "Кимтэн кииннээх, хантан хааннаах киһи буолаҕын?" диэн туоһулаһан ыйытар үгэстээх. Хайдах хоруйдуургуттан ким, туох-ханнык аҕа ууһуттан сылдьаргын билээт, тутатына эн хайдах киһи буоларгын сонно өтө көрөн турар курдук билиэхтэрэ уонна быһаарыахтара. Былыр киинэҕэ буоларын курдук, баай ыал оҕото аймахтарын баҕаларын утары баран дьадьаҥыны кэргэн ылыахтааҕын курдук буолбакка, билигин ким хайдах кыахтааҕынан бараллаатын көрөн оҕолорун холбуур. Ол бэйэ-бэйэлэрин күүстээх, ыраас хааннарын холбооһуннарын түмүгэр өссө чиҥээн, оҕолонон-урууланан, хааннара тупсан, удьуордара, аҕа ууһа ууһуур-тэнийэр. Оттон мөлтөх хааннаах аҕа ууһа олохтон сүтэр, симэлийэр.
Өрөспүүбүлүкэ хайа да муннугар тиийдэххэ, нэһилиэккэ, улуус да иһигэр ытыктанар, киэн туттар аҕа уустара уостан уоска номох буолан ааттана сылдьаллар. Аҕа уустарын аатын сүгэр нэһилиэк элбэх. Холобура, Уус Алдан улууһугар Өспөх диэн Аҕа ууһун аатынан нэһилиэк баарын билэбит. Красноярскай кыраай Дьэһиэйин сиригэр-уотугар Өспөх диэн аҕа ууһун аатын араспаанньа гынан сылдьар аймахтыы дьон бааллар.
Элбэх оҕолоох, уруулаах-аймахтаах аҕа ууһа -- норуоту түмэ тардар уонна хамсатар күүс. Бу -- улуус, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах. Бу диэн эттэххэ, хайа да айдааннаах быыбарга нэһилиэк, улуус баһылыгын талыыга халыҥ аҕа ууһа ким, ханнык хандьыдаат туһугар биир киһи курдук куоластааһына быһаарар күүстээх. Ити билиҥҥи олох ирдэбилэ дии саныыбын.
Аҕа ууһугар убайдара эбэтэр эдьиийдэрэ кыаҕырда да, бэйэ-бэйэлэригэр үп-харчы бэрсиһэн, туох баардарынан көмөлөсүһэн түргэнник кыаҕыраллар. Атахтарыгар турдулар да, сорох дьокутаат курдук уорбакка-сиэбэккэ, киһи киэбин сүтэрбэккэ, хаһан да, ханна да буоллун, кыра-хара, кыаммат араҥаҕа көмөлөһөр, өйүүр үтүө үгэстээхтэр. Маннык үтүө холобур хас улуус, нэһилиэк аайы баар. Билигин судаарыстыба норуотун туһугар соччо кыһаммат, онон норуоту хайдах эмэ гынан албыннаабыт эрэ киһи диир үйэтигэр олоробут! Ол кэмҥэ кыахтаах, киириилээх-тахсыылаах аҕа уустарын урбаанньыттара соҕуруунан тилийэ сылдьан, ас-таҥас арааһын аҕалан, ордук тыа сиригэр, ыраах хоту улуустарынан маҕаһыын арынан, дьону хамнастаан, үлэ миэстэтэ таһааран, удамыр сыанаҕа ас-таҥас атыылаан, боростуой норуот хоргуйбакка олорор диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо.
Биир эмэ аймах куһаҕан дьаллыкка ыллараары аҕа ууһун аатын киртитэр, түһэн биэрэр кэмигэр уопсай сүбэнэн мустан бу аймахтарыгар көмөлөһөн, сүбэлээн-амалаан, өйөбүл буолан көнө суолга туруоруохтара. Кэнэҕэс бу киһиҥ аҕа ууһун аатын киртиппэт, түһэн биэрбэт инниттэн мантын хатылыа суоҕа,
Хайа да омукка аҕа ууһа диэн тыл өйдөбүлэ саамай үрдүк, суураллыбат. Олоххо-дьаһахха, кэлэр кэнчээри ыччаппытын олох хаамыытынан иитэр кыһа -- аҕа ууһа. "Олох олоруу хонууну туорааһын буолбатах" диэн өс хоһооно баар. Оҕо үчүгэйгэ үктэнэн бу олоххо киһи буолар суолун: үөрэҕи ылыныытын, үлэҕэ-хамнаска уһуйуллуутун аҕа ууһа түстүүр.
Уйбаан Сивцев – Бээди, Уус- Алдан улууһун, Бээди нэһилиэгиттэн төрүттээх, уопсастыбанньык-суруналыыс: - Ытык киһи ыччата, төрүт киһи төрүөҕэ. Чахчы, итинник этии норуокка баар. Хайа төрөппүт оҕотугар дьолу, байылыат олоҕу баҕарбат буолуой, ама? Өйдөөх, үөрэхтээх, кыахтаах, үлэлээх дьон оҕотун кытта үгүс төрөппүт оҕотун холбуон баҕарара чахчы. Билиҥҥи олох сүрүн ирдэбилэ да диэххэ сөп. “Ол эрээри” диэхпин баҕарабын. Бу өс хоһоонун утарар, олоххо кыларыйар кырдьыгы уот харахха көрдөрөр эмиэ биир өс хоһооно сахаҕа баарын умнумуохха: “Баҕа -- баҕатыгар, чоху -- чохутугар!” диэн. Холобур, баай кулуба дуу, атыыһыт-эргиэмсик дуу оҕотун дьадаҥы ыал оҕотун кытта холбуо суоҕа. Ол көстүү былыр да баара, быйыл да баар, оннук буолуо даҕаны. Онон, киһи олоҕун оҥосторугар бэйэтин бараллаата, бэйэтин таһыма уонна өссө биир күүстээх өрүт –бэйэ омугун кытта дьылҕатын холбуура ордук. Бэйэ киһитэ хаһан баҕарар чугас.
Оттон удьуор төрүттэр туһунан этэр буоллахха, биһиги эһэбит Уйбаан оҕонньор сүрдээх удьуор булчут итиэннэ мас ууһа этэ. Сыарҕа муҥунан улары, куобаҕы тиэйэн киллэрэрэ, үксүн былыргылыы, сааны эспэккэ туһаҕынан, сохсонон, тэптиргэнэн бултаатаҕа. Оччолорго саа сэбэ, буорах, сибиниэс да кэмчи. Ол булдун барытын ампаарга ыйаан турарын бу баардыы өйдүүбүн.
Биир сайын, ити алта уонус сыллар бүтүүлэригэр, каникулга киниэхэ сайылыкка тахсан олордохпуна, эһэм ыскаап оҥорбута. Ийэм көрдөһүүтүнэн. Бэйэтэ уһанан. Биир тоһоҕото суох. Хатыыс балык салыҥынан силимнээн. Ол ыскаап күн бүгүҥҥэ диэри дойдубутугар турар. Эдьиийим төрөөбүтүгэр олоппос оҥорбута, иннигэр остуоллаах, сип-синньигэс атахтардаах. Билигин да баар ол олоппос, алта уонтан тахса сыл сулууспалыы сылдьар – аны хос сиэннэригэр.
Хор, былыргы дьон итинник көлүөнэттэн көлүөнэҕэ утумнаан-удьуордаан, билиилэрин, мындырдарын, ньымаларын бэрсэн иһэллэр эбит. Тыа дьоно. Хомойуох иһин, биһиги, хойукку көлүөнэ дьон, дойдубутуттан ыраах тэлэһийэн, кырдьаҕастарбытыттан ол утуму ылбакка хаалбыппыт.
Афанасий Копырин, Уус Алдан улууһун Курбуһах нэһилиэгиттэн төрүттээх, «Мүрү саһарҕата» хаһыат суруналыыһа: - Удьуор утума – удьуору утумнааһын -- диэн хайа баҕарар омукка баара буолуо. Ити эрээри, “билэр күөлүм балыга” диэбиккэ дылы, сахаларга утумнааһын диэни чопчу билэбит. Уос номоҕо оҥосто сырыттахпыт. Урукку Дүпсүн улууһун Афанасьевтар аҕа уустарын сорох бэрэстэбиитэллэрэ ыраахтааҕылаах Арассыыйа таһымыгар тиийэ биллибиттэрэ. Кинилэр хас да көлүөнэнэн кулубалаабыттара. Сыдьааннара бары кэриэтэ Саха сирин таһыгар үөрэнэн кэлбиттэрэ. Олортон биирдэстэрэ В.В.Никифоров – Күлүмнүүр саха саарына, бас-көс киһитэ.
Билигин Уус Алдан улууһугар да араас эйгэҕэ утумнааһын баар. Мин төрөөбүт дойдубар Бурнашевтар аҕа уустарыттан тэнийэн барбыт аймахха үс бииргэ төрөөбүттэр өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх үлэһиттэрэ буоллулар. Ол курдук, култуура, үөрэхтээһин, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһиттэрэ. Аны спортсмен быһыытынан эмиэ сураҕыраллар. Кинилэр истэригэр хас маастар баарын киһи уон тарбаҕар батарбат. Ону ааһан билим дуоктара эмиэ баар.
Удьуору утумнааһын диэн хайа баҕарар эйгэҕэ баар. Холобур литэрэтиирэҕэ бырааттыы Семен, Софрон Даниловтар иккиэн норуодунай суруйааччылар. Суруйааччылар сойуустарын салайбыттара ону ырылхайдык көрдөрөр.
Михаил Местников, «InYakutia» туристыыр пиирмэ салайааччыта, Нам улууһуттан төрүттээх: - Нууччалыы эттэххэ, “клановость” урааҥхай сахаларга уруккуттан баар. Идэтийии быһыытынан. Холобур, түҥ былыргы үйэлэри ылан көрүөххэ, кимнээх эрэ – тимир уустара, кимнээх –эрэ төрүкү идэтийбит кыргыс дьоно боотурдар, кимнээх эрэ төрүкү – булчуттар, кимнээх эрэ – удьуор балыксыттар. Ол аныгы үйэҕэ да баар, ханна да сүппэт. Удьуор-утум, хаан. Көрөҕүн дии билигин ити төһөлөөх элбэх саха ыччата уус буолла эбэтэр сахалыы истиллээх ырыаны, олоҥхону толороруй? Ити мээнэҕэ буолбатах. Үксүлэиригэр айылҕаттан айдарыы хаанарыгар баар, ону кэмигэр таба өйдөөн уһугуннараллар, сайыннараллар. Бэл, оннук дьону көрбүөччүлэр таба таайан этэллэр: «Эн удьуоргар төрүттэргэр маннык айылҕаттан айдарыылаах дьон бааллар эбит. Кинилэр суолларын эн баппыккын» диэн. Ордук бу айылҕаттан айдарыылаах дьоҥҥо эмиэ көстөр. Ааттара улаханнык ааттаммат, былыргы ойууннар, удаҕаннар син биир баалларын биллэрэ сыталлар. Сыдьааннарыгар. Хаһыс да көлүөнэ нөҥүө.
Оттон аҕа уустарын туһунан тус санаам. Аҕа уустарын утарылаһыылара түҥ былыргыттан баар. Күүстээх аҕа ууһа кыайар, мөлтөх хотторор. Бу -- айылҕа сокуона. Бүтүн аҕа ууһа барыта күүстээх диэн буолбат аны. Аймах аатын ааттатар дэгиттэр, лиидэр киһи төрүүр. Кини ол көрдөрүүлэрин оҕо эрдэҕиттэн таба көрөн, өйөөн сайыннардахтарына, самнарбатахтарына, маннык киһиттэн күүстээх лиичинэс үөскүүр. Манна эмиэ туох барыта аҕа ууһуттан тутулуктаах. Ымсыыран, ордук санаан «сиэн» кэбиспэтэхтэринэ, бу киһи ыраатыа. Кэлин хардатын түөлбэтин, аймаҕын дьонугар суон дурда-хахха, өйөбүл буолуо, таһаарыа. Кини аатынан дьоно, биир дойдулаахтара киэн туттуохтара. Кинини дьон батыһыахтара. Нууччалыы эттэххэ – бу “прирожденный лидер”. Кини иниики күөҥҥэ авангард буолар. Аймах кини дьоруо айаныгар олорсон салгыы барар. Кэнэҕэски ыччат аймах бу улахан киһитигэр тэҥнэһэ сатыаҕа. Холобура – бастыҥ учууталга, учуонайга, нэһилиэк баһылыгар. Дьонун туһугар үгүс үтүөнү оҥорбут киһиэхэ. Онон сахалар тахсан эрэр ыччаттарбытын сиилээн, үөҕэн, түһэрэн «сиэ» суохтаахпыт. Кинилэр -- биһиги инникибит.
Ол эрээри “клановость” барыта үчүгэй өрүттээх дии санаабаппын. Аһаҕастык ону билиниэххэ наада. Сороҕор көрөрбүт курдук, бу көстүү аһара барар, таһымныыр. Аймахтар эрэ үлэлиир тэрилтэлэрэ бааллар. Биир улуус, биир нэһилиэк дьоно. Бары онно дьиҥ дьыалабыай хаачыстыбаларынан ылыллыбаттар. Хаан уруу эрэ өттүнэн. Онно тэрилтэ ис атмосферата, үлэ хаамыыта сатарыйыан сөп.
Династия диэн үчүгэй суолталаах тыл баар. Ол аата, биир аймахха, дьиэ кэргэҥҥэ биир идэҕэ бэриниилээх буолуу, дьон-норуот туһугар, чахчы, үлэлиир дьон. Ол үксүн – учууталлар, быраастар, суоппардар, шахтердар. Ким дьиҥ чахчы үлэтин ис дууһатыттан толороруттан. Үтүө суобастаахтык өр сылларга, олохторун тухары.
