Джек Лондон: сахалыы тылбаас

Былырыын тус бэйэбэр дьикти арыйыыны оҥор­бутум. Ол курдук, «Тэтим» араадьыйа эрэдээктэрэ, суруналыыс Иван Тарасов-Эрэл Эрилик этэн, оҕо сааспыттан кэрэхсээн аахпыт суруйааччым фантастика айымньылааҕын соһуйа билбитим.

Салгыы, Владимир Азов тылбааһыгар олоҕуран, Джек Лондон «Алая чума» сэһэнин тылбаастаатым. Онтум бастакы түһүмэҕэ «Күрүлгэн» альманах 2-с №-гэр бэчээттэннэ. Иккис түһүмэҕэ 3-с №-гэ бэс ыйыгар тахсыаҕа.

Ону таһынан, Эрэл Эрилик тэрийэн, режиссёрдаан, кини бэйэтэ уонна СӨ үтүөлээх артыыһа Кирилл Семёнов ааҕаннар, «Аалай хамсык» аудио кинигэ оҥоһулунна. Егор Ефимов композитор, Михаил Эверстов дорҕоон инженерин быһыытынан үлэлээтилэр.

Ол ыам ыйын 2–6 кк. «Тэтим» араадьыйаҕа таҕыста. Истибит дьон сэҥээрбиттэрин этэллэр. Онуоха, айымньы ис хоһооно эрэ буолбакка, уус-уран ааҕыы араадьыйа испэктээкилин курдук оҥоһуллубута сонуннук иһилиннэ. Урукку кэми кытта тэҥнээтэххэ, араа­дьыйаҕа итинник биэрии умнуллубут да курдук эбит.

Ол иннинэ, муус устар 28 к., «Смарт» библиотекаҕа аудио кинигэ сүрэхтэниитэ тэриллэн, чөкө буолан баран, сэргэх кэпсэтии буолбута.

Ити курдук кэрэхсэбил үөс­кээн, үлэ баран, маннык чахчылары чопчулаатым.

1948 с. – Джек Лондон аан бастаан сахалыы тылбаастаммыт. Ол – «Олоҕу таптааһын» диэн кэпсээнэ. Тылбаасчыт Никита Петрович Канаев (27.09.1907–23.10.1987) – тыл били­мин кандидата, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. Марха улууһугар төрөөбүт (билиҥҥи Ньурбаҕа). 1946–1947 сс. – «Хотугу сулус» сурунаал эрэдээктэрэ. 1947–1952 сс. – Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһатын эрэдээктэрэ.

Кини уонна Г.А. Ефремов, Г.П. Тихонов 1953 с. «Против извращений истории якутской литературы» диэн Г.П. Башарин «Три якутских реалиста-просветителя» диэн Өксөкүлээх Өлөксөйү, Алампаны, Николай Неустроевы саха уран суругун төрүттээччилэр диэн көрөр, кинилэр айымньыларын дьоҥҥо-сэргэҕэ төннөрөр тосхоллоох үлэтин оччотооҕу кэм майгытынан саралыыр ис хоһоонноох брошюраны суруйан тураллар. Н.П. Канаев кэлин ити сыыһатын билиммит. Ол да буоллар, мөлтөх хардыыны оҥорууну дьон умнан биэрбэт эбит – ону мантан аллара бэлиэтиэҕим.

1950 с. – «Киш туһунан сэһэн», «Бөрө» диэн кэпсээннэр тылбаастанан бэчээттэммиттэр. Иннокентий Егоров тылбаастаабыт. Кимин-тугун кыайан быһаарбатым.

Оччолорго Джек Лондон айымньытын үлүһүйэн ааҕыы баар эбит. Ол туоһутун Николай Габышев «Таптыыр харахпынан» айымньытыгар көрөбүт («Хотугу сулус» уус-уран альманах. – 1949). Онно роман сүрүн сирэйэ Максим Хадаров туһунан «Пушкин, /.../ Гюго, Джек Лондон, Вальтер Скотт айымньыларын аахтар ааҕан, түүннэри-күнүстэри кинигэлээх сылдьар, кинигэлээх утуйар, кинигэ ааҕан хайҕанар, кинигэттэн сылтаан мөҕүллэр буолбута» диэн этиллэр.

Оччотооҕу бэчээт ону кө­ҕүтэр эбит.

1951 с. – «Эдэр бассабыыкка» Борис Крылов ыстатыйата «Американы чугастан көрдөххө» диэн тылбаастанан тахсар. Онно Джек Лондоҥҥа биллэр-көстөр болҕомто ууруллубут. Я.Энкур 1953 с. «Социалистическая Якутия» хаһыакка бэчээттэммит «Под гнётом доллара» диэн ыстатыйата эмиэ оннук ис хоһоонноох.

1955 с. – «Кыым» бастакы балаһатын көрдөххө, Джек Лондоҥҥа тирэнии, бэл диэтэр, ССӨС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы уонна атын дойдулардааҕы дьыалатын миниистирэ В.М. Молотов дакылаатыгар баар: «Ити монополиялар хара баттыгастаах тойорҕооһуннарын туһунан өссө үйэ аҥаарын анараа өттүгэр Америка аатырбыт суруйааччыта Джек Лондон олус бэркэ уонна кыһыйан-абаран туран суруйбута, онно Америка народа дьиҥнээх үүнүү-сайдыы суолунан уонна капитализм кыаһыларыттан босхолонуу суолунан иннин диэки сыҕарыйарыгар хайдах курдук күчүмэҕэйдэри көрсүөхтээҕин өтөрү көрөн эппитэ».

1956 с. – төрөөбүтэ 80 сылыгар хаһыаттарга ыстатыйалар тахсыбыттар, театрга пьесата турбут. Онуоха өрөспүү­бүлүкэтээҕи библиотека тутаах библиограба Т.Лобанова «Социалистическая Якутия» хаһыакка бэчээттэммит суруйуутугар бастакы тылбаастар ахтыллыбыттар, кимнээх тылбаастаабыттара эмиэ. Оттон Софрон Данилов «Кыымҥа» тахсыбыт суруйуутугар, тылбаас туһунан ахтар эрээри, Никита Канаевы ааттаабат. Бу түгэни Софрон Данилов «Против извращений истории якутской литературы» диэн омсолоох брошюраҕа сыһыанынан быһаарыахха сөп.

Софрон Данилов маннык суруйбут: «Аан дойду бары народтарын культураларын ситиһиилэрин ытыктабыллаах­тык туһанар советскай народ Джек Лондон бастыҥ айым­ньыларын таптаан ааҕар. Кини романнара, кэпсээннэрэ, очеркалара ССРС народтарын тылларыгар тылбаастанан киэҥник бэчээттэнэллэр, кини драмалара биһиги дойдубут театрын сценаларыгар көрдөрүллэллэр. Урут Саха сиринээҕи кинигэ издательствота Джек Лондон «Олоҕу таптааһын» уо.д.а. суруйууларын сахалыы тылбаастатан бэчээттээн турар. Аҕыйах хонугунан Саха государственнай музыкальнай-драматическай театра кини «Уоруу» диэн драматын көрдөрүөҕэ».

Бу пьеса тылбааһын Софрон Данилов бэйэтэ оҥорбут. Дмитрий Ходулов, Лазарь Сергучёв, Афанасий Петров, Виктор Савин, Александра Иванова оонньообуттар.

Ити сыл «Молодой коммунист», «Эдэр коммунист» хаһыаттарга Джек Лондоҥҥа анаммыт суруйуулар эмиэ тахсыбыттар.

1959 с. – Сэмэн Данилов «Доҕор хоһуун сүрэҕэ» диэн поэматын романтикпын дэнэр иэйээччигэ маннык этэр:

Сэмэй дьон, хоһуун дьон

туһунан,

Кыыл таба, ыт көлө туһунан

Мин Джек Лондоҥҥа

ааҕарым,

Дьон үгүс кэпсээнин

истэрим,

Эбиитин сэрэйэн билэрим,

Мин өрүү ымсыыра

саныырым.

Поэма худуоһунньук Афанасий Осиповка анаммыт.

1965 с. – Иван Гоголев-Кындыл «Мин Ленаҕа олоробун» хоһоонугар маннык ыра этиллибит:

Уратылар манна дьон,

Ый уотугар сыраналлар,

Өтөр саха Джек Лондон

Аан дойдуга арбыа, баҕар.

1968 с. – «Кыымҥа» Михаил Кольцов «Эр санаа» диэн ыстатыйатын тылбааһа бэчээттэнэр. Онно ити кэмҥэ ыччакка суолдьут сулус буолбут Николай Островскай туһунан «Остуолун үрдүнэн /.../ Маркс, Горькай, Джек Лондон айымньыларын дьаарыстаабыт долбуура үрдээтэр үрдүү турар». Маркс. Горькай. Онтон – Джек Лондон! Сүрдээх!

1966 с. – Саха сирин тэлэбиидэнньэтигэр Джек Лондон төрөөбүтэ 90 сылыгар аналлаах биэрии тахсар.

1970-с сс. – Борис Павлов «Дьолуо» кинигэтигэр (2017) киирбит «Кыыһар хаалтыстаах оҕо саас» диэн суруйуутугар ити кэмнээҕи ааҕааччы Джек Лон­доҥҥа сыһыанын кэрэхсэбиллээхтик арыйар.

«70-с сылларга, биһиги 5-6-с кылаастарга үөрэнэр эрдэхпитинэ, оскуолаҕа үгүс нуучча учууталлара үөрэтэллэрэ. Билигин өйдөөтөххө, оччолорго биһиги, сахалар, бэйэбит олохтоох кадрдарбыт тиийбэт эбиттэр, ол иһин Россия бары муннуктарыттан ананан кэлэллэрэ. /.../ Биир английскай тыл учууталын наһаа өйдүүбүн. /.../ Оскуолабыт тымныы баҕайы буолара, уруокка сонноох олорорбут. Аны уот сотору-сотору барар. Дьэ оччоҕо кини, чүмэчи уматан баран, кэпсээн кэпсиир. Саас ортолоох, өрө тарааммыт кугас баттахтаах, кэтит сарыннаах, паарталар икки ардыларынан хаама сылдьан аа-дьуо саҥарар. Кэпсээнэ барыта Хоту дойду, Джек Лондон кэпсээннэрэ. Иитиэх бөрө Ypүҥ Аһыы («Белый Клык») өлөрүөхсүттэртэн иччилэрин быыһаабытын, иччитэх туундараҕа атаҕын эчэппит көмүсчүт көмүс тыынын өрүһүнээри бүтэһик күүһүнэн иннин диэки дьүккүйэрин («Любовь к жизни»), кымаах көмүс инниттэн киһи тыыныгар турары кэрэйбэт хайа ороспуонньуктарын, индеецтэр ураты муударастарын. Кэлин өйдөөтөхпүнэ Джек Лондон айымньытыгар абылаппыт, Хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар бэйэтин олоҕун суолун көрдүү кэлбит киһи быһыылаах эбит».

1979–1980 сс. – Егор Неймохов «Хапсыһыы» сэһэнэ суруллар. Сүрүн сирэй Гриша Бусхатов прототиба – аатырбыт бөҕөспүт Павел Пинигин. Онно Бусхатов туһунан маннык этиллэр: «Ити кинигэ маҕаһыыныттан, эмиэ онуһу бүтэрдэҕин сайын, Джек Лондон «Талыллыбыт айымньыларын» атыыласпыта. Джек Лондон бэрт эр санаалаах, хорсун, туохтан да дьулайбат, куттаммат геройдара билигин миигин ханна баҕарар арыаллыыллар». Ону таһынан, Бусхатов таптыыр суруйааччыларын кэрискэтигэр Джек Лондону бастакынан ааттыыр.

1983 с. – «Хотугу сулус» сурунаал. Проза салаатын үлэһитэ Василий Яковлев биир кэпсээнньиккэ маннык сүбэни биэрбит: «Ытыктабыллаах И.И.! Эн «Хотугу сулус» сурунаал редакциятыгар ыыппыт «Бөрөлөр» диэн кэпсээҥҥин төннөрөбүт. Эн сэһэҥҥэр форматын таппатаххын: наһаа уустугун талбыккын – бөрөлөр санааларын, кинилэр өйдөөһүннэрин курдук суруллубут даҕаны, ол кыаллыбатах («Белый клык» диэн Джек Лондон айымньытын ааҕан, онно тэҥнээн көр эрэ)».

2014 с. – «Чолбон» сурунаал 6-с нүөмэригэр Джек Лондон «Чэрдээх киһи» диэн кэпсээнэ тахсар. Нууччалыыттан тылбаас. Тылбаасчыт – Амма Алтаныттан төрүттээх Павел Неустроев. Кини ити кэмҥэ «Анаабыр алмаастара» тэрил­тэҕэ бульдозериһынан үлэ­лии­рэ. Салгыы кини тылбаастара «Күрүлгэҥҥэ» тахсыбыттара: «Кырбас эт» (2015-6), «Мексика уола» (2017-5), «Күн сырдыга» (2019-3). Ону таһынан 2016 с. «Джек Лондон. Кэпсээннэр» диэн тылбааһын хомуурунньуга бэчээттэммитэ. Сорох тылбааһа «Тэтим» араадьыйаҕа ааҕыллыбыта.

2021 с. – Аммаҕа Алтан норуодунай театра Джек Лондон кэпсээннэринэн «Аргонавт» диэн испэктээкили туруорбут.

Джек Лондон айымньытын дьоҥҥо-сэргэҕэ сахалыы тиэрдии уонна кини айымньытыгар кэрэхсэбил биллэр чахчыта итинник. Оннук үлэ салгыы барара чахчы. Кини «Железная пята», «Мартин Иден» диэн курдук бөдөҥ айымньылара сахалыы тылбаастана иликтэр. Оттон Джек Лондон айымньытын дьиктитэ, ааҕааччыны толкуйдатар өрүтэ элбэх – холобур, «Аалай хамсык» да буоллун.

Сорох дьон бу сэһэн тыл­баа­һыгар «аалай» диэн тыл туттуллубутун атыҥырыыр. Бастатан туран, киирии тыл диэн. Ону баара, бу тыл төрдө сахаҕа төрүкү баар: аал уот – алый огонь. Ол умнуллан, «аал» диэн туһааннаах ситимҥэ «ытык» диэн суолталаахтык өйдөнөр буолбут. Бу «аалай» диэн, бу көрүҥүнэн хойукку кииримдьи да буоллаҕына, тылбытыгар-өспүтүгэр дириҥник иҥэн сылдьар.

Иван Гоголев-Кындыл маннык хоһуйбута баар:

Хоту кыраай туһунан

Аалай ымыы кэриэтэ,

Аалай чолбон кэриэтэ

Аалай тылы эттэрбиэн!

Оттон Грант Григорян музыкатыгар ыллам ырыа буолбут «Сахам сирэ барахсан» хоһоонугар этэр:

Оо, төрөөбүт күндү дойдум!

Таптыыбын эн ырыаларгын,

Хара улар хааһын курдук

Аалай кыһыл сарыалгын.

Быстах көрөн билбиппинэн, «аалай» диэн тылы туттуу Леонид Попов, Фёдор Лобанов, Рафаэль Баҕатаайыскай, Сэмэн Капитонов хоһоонноругар баар. Онон, атыҥырыырга төрүөт суох. Тыл-өс, уран сурук итинник суолунан байар, сайдар.

Итиэннэ сэһэҥҥэ «аалай» уонна «кыһыл» диэн тыллар туттуллууларын туһунан мөккүөр ойууланар. Онон даҕаны сэһэн дьонун, холобур, «кыһыл» уонна «уот кыһыл» диэн мөккүһүннэрэр сатамньыта суох.

Түмүкпэр «Күрүлгэн» альманахха сурутуу бара турарын санатабын. Альманахха бииртэн биир кэрэхсэбиллээх айымньылар бэчээттэнэ туруохтара. Суруйтарыҥ, ааҕыҥ уонна кэми кытта тэҥҥэ хардыылааҥ!

Джек Лондон – Эмиэрикэ суруйааччыта, аан дойду уран суругун чулуута. Джек Лондон диэн кини айар аата. Дьиҥнээх аата Джон Гриффит Чейни диэн. 1876 с. Сан-Франциско куоракка күн сирин көрбүт. 1916 с. Калифорнияҕа өлбүт.

Сыччах, Сэбиэскэй Сойууска 1918–1986 сыллар усталарыгар Джек Лондон 956 кинигэтэ 77,153 мөлүйүөн ахсаанынан тахсыбыт. Кини ордук мүччүргэннээх кэпсээнинэн-сэһэнинэн биллэр. Ол эрээри, фантастиканы эмиэ суруйбут эбит. Ол курдук, өтө көрүүтүнэн сөхтөрөр нууччалыы «Алая чума» диэн тылбаастаммыт сэһэнэ 1910 с. суруллубут. Онтон «The London Magazine» сурунаалга 1912–1913 сс. бэчээттэммит, туспа кинигэнэн 1915 с. Нью-Йорк куоракка тахсыбыт.

Бу сэрэтиилээх айымньыга 2013 с. Сиргэ дьулаан ыарыы хамсыга турбута уонна ол түмүгэр, икки атах имири эстэн, букатын аҕыйах киһи тыыннаах хаалбыта диэн суруллар. Эмискэ ааҥнаабыт алдьархай кэмигэр сүүрбэ сэттэ саастаах профессор Смит, алта уон сыл ааспытын кэннэ таҥхайа кырдьыбыт оҕонньор, ол туһунан кыыл аҥаардаах сиэннэригэр кэпсии, быһаара, өйдөтө сатыыр. Сэһэҥҥэ суруллар 2073 сылга Сир олоҕо оннук курдук таҥнары таҥнастыбыт, киһи аймах олоҕо оннук курдук кэхтибит.

Джек Лондон бу айымньытынан Сир олоҕо, киһи аймах олоҕо олус кэбирэҕин, уйанын уонна киһи киһилии майгытын, айыы санаатын харыстыахтааҕын этэр. Кини социалист өйдөөх-санаалаах суруйааччы этэ. Айымньы сүрүн сирэйэ профессор Смит эмиэ оннук көрүүлээх диэххэ сөп. Аалай хамсык алдьархайын кэнниттэн Сиргэ икки атах дьылҕата хайдах-туох быһыылаахтык салалларыттан кини олус айманар, дьиксинэр. Профессор Смит сайдыы саҥа аартыга ыраас, чэмэлкэй, өһүөнэ-кырыга суох буолуоҕун баҕарар. Ол иһин кыыл аҥаардаах сиэннэригэр бэйэтин тылын-өһүн тиэрдэргэ дьулуһар.