КӨС
Түүр омуктарга муҥутуур киэҥник тарҕаммыт уста мээрэйэ – көс буолар. Э.К. Пекарскай көс икки көрүҥнээх диир: сатыы көс – 7-8 км уонна ат көһө – 12-14 км.
Хотугу сахаларга өссө “тииҥ көһө” диэн бар, ол аата, тииҥ аһы батыһан айанныырын атыыллар.
П.А. Ойуунускай быһаарыы-тынан, көс диэн – биис ууһа сарсыардаттан күнүскү аһылыкка диэри түөрт чаас кэриҥэ айана эбит. Онон, кини күннүк сири үс тэҥ көскө араарар. Ол эрээри төһө сири көс диибит диэҥҥэ, 10 биэрэстэнэн кэмниир. Билигин көс диэн – 10 км ааттыыбыт.
ОХ ТЭБИИТЭ
Бу маннык диэн – ытан кэбиспит ох баран түһэр сирин ааттыыллара. Ол, ортотунан ыллахха, сүүсчэкэ хаамыыга тэҥнэһэр. Алексей Кулаковскай биэс ох тэбиитин биир биэрэстэнэн ааҕар эбит.
ХААМЫЫ
Уста арыый кыра кээмэйэ – хаамыы эбэтэр хардыы, атыл буолар. Бу былыр саамай элбэхтик туттуллар кээмэй этэ. Биир атыл билиҥҥи биир миэтэрэҕэ тэҥнэһэрэ. П.А. Ойуунускай суруйарынан, хаамыы үс араастаах:
- муҥутуур киэҥник атыллаан хаамыы – ыллар хаамыы;
- ортотук атыллаан хаамыы – орто хаамыы;
- кыратык атыллаан хаамыы – кыра хаамыы.
Дьиҥэр, итинтэн иккитэ эрэ туттуллар: ыллар уонна орто. Итинник кээмэй хаһаахтарга эмиэ баар.
* Оттон үрдүгү сахалар бэйэлэрин уҥуохтарынан, а.э. тобугунан, түөс тылынан, хоннох аннынан, моойунан, кулгааҕынан уо.д.а. быһаараллара.
БЫЛАС
Чугас сири былаһынан кэмнииллэрэ.
Былас диэн – түүр тыла, киһи туора ууммут икки илиитин аҥаар уһугуттан нөҥүө уһугар диэри кээмэйи көрдөрөр. “Бэрт Хара 300 быластаах сиргэ (200 саһаан) оҕус хабаҕын туруортарбыта уонна хапсаҕай баҕайытык холоон көрөөт... ох кирсин ыытан кэбиспитэ...” – диэн, А. Кулаковскай суруйар.
Былас да араастаах:
- Дьиэ былаһа киһи бэйэтэ төһө улаханыттан тутулуктаах. Ортотунан, 163-164 см буолар. Ол эрээри ханнык баҕарар кэмнээһиҥҥэ үрдүк дьон былаһынан туһаналлара. Онон быһа холуйан, былас 164-168 см иһинэн халбаҥныан сөп.
- Уунар былас диэн – хаҥас атах тумсуттан үөһэ ууммут уҥа илии тарбаҕын иккис сүһүөҕүнэн кэмнииллэрэ.
Былыр, холобур, итинник илиилэринэн быластаан, оту кэмнииллэрин кырдьаҕастар бигэргэтэллэр.
Уон былас от – 400 бугул эбэтэр “биир от” диэн ааттанара. Биир окко уон төбө ынах сүөһү иитиллэрэ. Итинник мээрэйинэн сүөһүлэрэ дьылы туорууругар төһө от наада буоларын суоттууллара.
* Былас бэйэтэ эмиэ кыра чаастарга бытарыйар: былас аҥаара (түөс аҥаара), тоҕонох устата, харыс, сүөм, тутум, тарбах (илии). Маннык араартааһын түүр бары норуоттарыгар баар.
Сахаларга саамай кыра кээмэй – “быһах өнчөҕө” диэн буолар. Оттон көмүс уустарыгар “кыл”, “тыһы кыл” диэн туспа кээмэй үөскээбит.
* Харыс үс араастаах: харыс, улахан харыс уонна ыллар харыс. Харыһынан араас кыра малы-салы: быһаҕы, батаһы, хотууру эҥин кэмнииллэр. “Тойон Бадьа хотуура тоҕус харыстаах этэ”, “Сэттэ харыс хаар түспүт” диэн буолар.
* Оттон сүөм маннык араастаһара:
- муҥур сүөм – тойон эрбэх төбөтүттэн сөмүйэ ортоку сүһүөҕүнэн бүк тутуллубутугар диэри;
- сүөм эбэтэр уһуктаах сүөм – тойон эрбэх төбөтүттэн орто тарбах төбөтүгэр диэри.
* Тутум.
Сылгы сүөһү эмиһин, ордук хаһатын быһаарарга сахалар тутумунан кэмнииллэрэ. Э.Пекарскай быһаарыытынан, биир тутум – бөрсүөккэ тэҥнэһэр. Былыр тас сылгы хаһата ылгын тарбах аҥаара халыҥнаах. Хоҥнуо сыалаах диэн хоту бастыҥ уойуулаах сылгыны ааттыыллар. Оттон тыҥа сыалаах сылгы – орто уойуулааҕынан биллэр. Ынах сүөһү эмиһин-көтөҕүн быһаарарга былыргы сахалар туспа кээмэйдээхтэр.
*Өссө “суор холото” диэн мээрэй баар эбит. Э.Пекарскай ону: “Мерка есть ширина кулака с вытянутым в сторону большим пальцем” диэн бэлиэтээбит.
Оттон холо диэн айа ырбата сиртэн төһө үрдүк буолуохтааҕынан кэмниир анал үүттэрдээх хаптаһын кээмэй ааттанар. Холону булчуттар айа, туһах, сохсо туруоралларыгар туһаналлар. Кыыл аайы анал кэм туттуллар. Куобах холото ыба сиртэн үрдүгэ тутуму кытта икки илии. Өссө суор, таба, тайах холото диэннэр бааллар. (Э.К. Пекарскай “Тылдьыт”, 3455 столб.).
Онон, түмүктээн эттэххэ, нуучча кээмэйэ киириэн иннинэ сахалар бэйэлэрэ уста кээмэйдээхтэрэ. Үөһэ этиллибиттэртэн ураты өссө манныктар бааллар:
- Тоҕонох (хары) – тоҕонохтоох тарбах иккис сүһүөҕэр диэри.
- Тутум – киһи сутуругун үрдүгэ.
- Сүөм – эрбэх төбөтүттэн сөмүйэ төбөтүгэр диэри.
- Биир илии – тарбах кэтитинэн кээмэйдэнэр
- Ылгын чыҥыйа – ылгын чыҥыйа кэтитэ.
- Уллуҥах устата – икки хаамыы үс уллуҥах устата. Атах таҥастаах да, сыгынньах атаҕынан да мээрэйдэнэр.
- Былас – 4 тоҕонох.
- Былас аҥаара – 2 тоҕонох – 4 сүөм.
- Сүөм – 2 тутум – 8 илии.
- Тутум – 4 илии.
Лоһуура бэлэмнээбит матырыйаала
