Киров куоракка физикаҕа "ШУНТ" (школьный учебно-научный турнир) уонна математикаҕа "УТЮМ" (Уральский турнир юных математиков) диэн күрэхтэһиилэр буолан аастылар. Бу Арассыыйа үрдүкү таһымнаах турнирдара буолаллар. Манна иккиэннэригэр Саха сирин хамаандалара миэстэлэстилэр.
Кинилэри кытта көрсүһэр пресс-кэмпириэнсийэни Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй (РЛИ) “Ортоку сүһүөх кылаастарга математика уонна физика турнирдарын нөҥүө оҕо үөрэнэр уонна үлэлиир дьоҕурун сайыннарыы” диэн тиэмэлээн тэрийдилэр.
Физиктэр
Быйылгы “ШУНТ” тургутуутугар Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй (РЛИ) үөрэнээччилэрэ Щукин Вадим, Мартынов Сандал (VII кыл.), Шумилов Арсен, Ефимов Степан (VIII кыл.), Санников Георгий (хапытаан), Николаева Виктория (IX кыл.) састааптаах хамаанда күрэхтэһэн, II миэстэ буолары ситистилэр. Биирдиилээн киирсэр олимпиадаҕа Вадим Щукин бастаата. Бу оҕолору РЛИ учууталлара В.Ф. Потапов, П.И. Ноговицын, А.И. Слепцов, Р.М. Готовцев, Г.В. Баишев, Р.Г. Дьяконов, Л.Д. Федорова бэлэмнээбиттэр.
Физика үрдүкү категориялаах учуутала Гаврил Васильевич Баишев:
– Орто сүһүөх кылаас оҕолоругар “ШУНТ” диэн бэртээхэй күрэх баарын өрөспүүбүлүкэҕэ билиһиннэрбит, кыттарга көҕүлээбит киһинэн Виктор Филиппович Потапов буолар. 2014 сыллаахха СӨ сүүмэрдэммит хамаандата ( сал. М.Н. Данилов) бастакытын холонон көрбүтэ. Онтон ыла сылын ахсын кыттабыт. Иккитэ үрдүкү лигаҕа куоталаһан турардаахпыт.
Быйыл оҕолору РЛИ эдэр учуутала Радомир Гаврильевич Дьяконов илдьэ сырытта. “ШУНТ” диэн “матбой” курдук киэптээх турнир. Садаачалара барыта экспериментальнайдар эбэтэр чопчу туга да биллибэт усулуобуйалаахтар. Ону бэйэҥ тобулан быһаараҕын. Урукку өттүгэр кировтар бэйэлэрэ сорудахтары толкуйдууллара. Оттон быйыл физикаҕа Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын эрчийэр тириэньэр, Челябинскай учуутала М.Л. Карманов оҥорбут. Ол иһин быдан уустук, онон өссө умсугутуулаах. Көннөрү теоретическай садаачалартан уратыта – дьиҥнээхтик айылҕаҕа баар көстүүнү эксперимеҥҥэ туруоруохтаахтар. Ол уопут кэнниттэн аны ырытыы оҥоруохтаахтар, бары “мозговой штурм” ньыматынан куолаан. Онтон ону оппоненнарга итэҕэтэр гына дакаастабыллаахтык кэпсиэхтээхтэр.
Үөрүүлээҕэ диэн, 2014 сылтан кыттарбыт тухары куруук баһыйтарар Санкт-Петербурдааҕы Президент физико-математическай 239 №-дээх лиссиэйин кытта бу сырыыга биһиги оҕолорбут тэҥнэстилэр. Анараалар хаачыстыбанан ордон, кыайыылаах таҕыстылар. Онон эһиил өссө күүскэ дьарыктанан, бастыырга дьулуһуохтаахпыт.
Хамаанда хапытаана Георгий Санников:
– “ШУНТ” дьиэтээҕи үлэлээх. Ону сэтинньигэ ыыппыттара. Төһө уустугуттан көрөн, бөлөхтөргө арахсан толорбуппут. Холобура, “Фонтан в муке”, “Бумажная гусеница”, о.д.а. чэпчэки соҕустары сэттистэрбит Сандаллаах Вадим суоттаабыттара. Оттон тохсустар “Световая паутина”, “Съедобная лава-лампа”, “Липкая вода”, “Мерцающая лампа”, “Пузыри на бумаге” диэн сорудахтары эксперименнээн оҥорбуппут.
Бу пресс-кэмпириэнсийэҕэ кэлбит дьоҥҥо Шумилов Арсен, Ефимов Степан “Mind over matter” диэн сорудаҕы оҥорон көрдөрдүлэр. Пенополаст дьааһыгы имэрийэн, дэлби электризациялаан баран, алюминий бааҥканы хамсаттылар. Тоҕо илии сылааһын батыһа төкүнүйэрин уонна, төттөрүтүн, тэйэ сатыырын наука хараҕыттан быһаардылар.
“Оҕолор ыраахтан айаннаан тиийэн баран, төһө да сылайдаллар, киэһэ хойукка диэри олорон, сорудахтарын толороллоро. Маладьыастар, билэр-көрөр баҕалара улахана үөрдэр”, -- диир салайааччылара Р.Г. Дьяконов.
Математиктар
“ШУНТ” кэнниттэн аны бу Киров куоракка “УТЮМ” буолбут. Онно физикаҕа бастаабыт Вадим Щукин хапытааннаах, өрөспүүбүлүкэ VII кылаастарын бастыҥ ахсаанньыттара Максим Крылыков, Дима Алексеев (ФТЛ), Ян Васильев, Айтал Ноговицын, Давид Николаев (РЛИ) састааптаах хамаанда эрэллээхтик иккистээбит. Соҕотохтуу тургутууга Айтал Ноговицын иккис сылын үһүстээбит.
Эрчимэн Дмитриевич Избеков (РЛИ), бэлэмнээбит учуутал:
– Аччыгый академия мэктиэтинэн, хамаанда маннык састаабынан талыллыбыта. Хапытаан Вадимы хайҕыахха наада. Кини тур аайы садаачалары дьүүллүүр сүбэттэн баран ылар. Онно кылгастык усулуобуйатын ырытаһаллар. Вадим хайдах өйдөөбүтүнэн оҕолоро суоттаан бараллар. Кини өссө сорудахтар ис хоһооннорунан көрөн, хамаандатын чилиэннэригэр үллэрэр эбээһинэстээх. Ону сөпкө дьаһайан, соҕурууҥҥу күүстээх хамаандалары кытта илин-кэлин түһүстүлэр.
Марианна Михайловна Малышева (ФТЛ), салайааччы:
– Бу “УТЮМ” 1993 сылтан буолар турнир. Күрэхтэһиини сүрүннээччи -- Л. Эйлер аатынан олимпиаданы, А.Н. Колмогоров аатынан Кубогы, Кировтааҕы элбэх хайысхалаах сайыҥҥы оскуоланы олохтообут И.С. Рубанов диэн улахан учуонай киһи буолар. Быйылгы 55-с күрэхтэһиигэ 25 куораттан 90 хамаанда күөн көрүстэ. Бэйэм да хаһан да көрсүбэтэх интэриэһинэй садаачаларбын биэрбиттэр этэ. Уопсайынан, тэрээһин өттүнэн да бэрт үрдүк таһымнаах турнир эбит. Дуоһуйа астынан, билиибит хаҥаан кэллибит.
А.Иевлева.
