Кэнники сылларга оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах үгүс оҕо мөлтөхтүк саҥарар буолла диэн дьиксинии баар. Дьэ, кырдьык, балаһыанньа ыарахан соҕус. Тоҕо бу кыһалҕа сытыырхайбытын уонна онуохха кырачааннарбытыгар тугунан көмөлөһөрбүтүн Дьокуускай куорат 21 №-дээх логопеда Анна ТАРАБУКИНАТТАН ыйыталаһабыт.
Анна Алексеевна, кырдьык даҕаны, оҕолорбут тоҕо мөлтөхтүк саҥарар буоллулар?
– Маныаха биричиинэ үгүс. Анаан үлэлии сылдьар киһи кэтээн көрүүбүнэн, бастатан туран, төрөппүт үлэҕэ үтүрүйтэрэн,оҕотун кытары тыыннаах кэпсэтиигэ киирбэтиттэн, күнү-күннүктээн төлөпүөнү туттаран кэбиһэллэриттэн, тэлэбиисэри “доҕор” оҥостоллоруттан маннык балаһыанньаҕа тиийдибит. Оҕо, төлөпүөнү, тэлэбиисэри кытары арадьыйан, бэйэтэ бэйэтигэр сылдьаахтыыр. Иккиһинэн, оҕоҕокыратыттан кытаанах аһы сиэппэккэ айаҕын быччыҥын мөлтөтөн кэбиһэртэн. Маныаха сыччах хааһынан, убаҕаһынан, эриллибит этинэн, килиэп иһинэн эрэ аһыы сылдьыбыт оҕо быччыҥа ситэ сайдыбат. Оччотугар бу оҕо мөлтөхтүк саҥарар. Үсүһүнэн, үс сааһыгар диэри суоска эбэтэр илиитин эмэ сылдьыбыт оҕо тииһэ сыыһа тахсан, эмиэ куһаҕаннык саҥарар буолар. Төрдүһүнэн, оҕо төрүүрүгэр тыраамба ылан, сүнньүн тоноҕоһугар ньиэрбэтэ кыбыллан, саҥатыгар эмиэ охсор. Бэсиһинэн, сорох оҕолор айахтара, уостара, тыллара күүрэ сылдьар буоллаҕына, эмиэ сатаан саҥарбаттар. Эбэтэр, төттөрүтүн, тыла олус мээнэ сылдьар буоллаҕына, эмиэ мэһэйдэтэр. Алтыһынан, оҕо тыла улахан дуу, уһун дуу, кылгас дуу буоллаҕына. Өссө тылын аннынааҕы силгэлэрэ кылгас буоллахтарына, мөлтөхтүк саҥарар буолар. Сэттиһинэн, төрөппүттэр олус атаахтатан “буль-буль”, “ньам-ньам” диэбит курдук быыкаа оҕону кытары “сюсюкайдаһар” курдук кэпсэтэ сырыттахтарына, оҕо сайдыыта, биллэн турар,бытаарар. Ахсыһынан, оҕо туохтан эмэ куттаммыт эбэтэр дьиэ иһинээҕи айдаантан, этиһииттэн истириэс ылбыт буоллаҕына, эмиэ психикатыгар, саҥатыгар охсуу ылар. Тохсуһунан, оҕо кулгааҕын, муннун туруга соччото суох буоллаҕына саҥатыгар эмиэ куһаҕаннык дьайар.
Тыый, элбэх даҕаны биричиинэ баар буолар эбит дии. Маныаха эн кэтээн көрүүгүнэн, оҕо үксэ туох моһуоктаах буоларый?
– Арааһынай буолар. Үгүстэрэ төрөппүт болҕототун аанньа уурбатыттан, кэпсэппэтиттэн тахсар. Сирэйэ-хараҕа турбут чобуо баҕайы оҕо төрөппүт болҕомтото тиийбэтиттэн куһаҕаннык саҥарара баар суол. Төрөппүт, бириэмэтэ төһө даҕаны суох буоллар, киэһэ, саатар, биир чаас оҕотун кытары дьарыгырыахтаах, кинигэ ааҕыахтаах, остуоруйа кэпсиэхтээх. Быыс буллар эрэ, дьиэтигэр да үлэлии сылдьан оҕотун кытары мэлдьи кэпсэтэ, ыйыталаһа сылдьыахтаах. Билиҥҥи оҕолор үксүлэрэ тэлэбиисэргэ, төлөпүөҥҥэолороллор. Онтон сылтаан нууччалыы да саҥаран бараллар. Сорохтор нууччалыы да, сахалыы да сатаан саҥарбакка, булкуллан хаалаллар. Ону кытары ити эрдэ эппит биричиинэлэрим, оҕо эт-хаан өттүнэн сайдыыта, хаалыыта эмиэ баар буолар.
Ханнык дорҕооннору ордук сатаан саҥарбаттарый?
– Саамай Р, Ш, Ж дорҕооннору ыарырҕаталлар. Дьиҥэ, оҕо биэс сааһыгар диэри бу дорҕооннору чуолкайдык саҥарар буолуохтаах. Арыт көрдөхпүнэ, бэрт быыкааттан иҥнэ сылдьар оҕолор баар буолаллар ээ. Дьарыкка кэлбит оҕоҕо саҥарарыгар тылын, уоһун хайдах туттарын бэйэм көрдөрө-көрөдөрө үтүгүннэрдэхпинэ, сонно тута биир дьарыгынан чуолкайдык саҥаран кэлээччилэр эмиэ бааллар. Ол аата, бу оҕо ол дорҕоону, тылы саҥарарыгар, тылын сыыһа туттар эбит.
Төрөппүттэри кытары үлэлиигит дуу?
– Мин нэдиэлэҕэ биирдэ хас чэппиэр аайы мөлтөх саҥалаах оҕолор төрөппүттэрин кытары көрсөбүн. Хас нэдиэлэ аайы саҥаттан саҥа дьарыгы үөрэтэбит, хас биирдии төрөппүтү кытары кэпсэтэбит. Дьиэлэригэр хайдах тыл эрчиллиитин оҥороллоругар, тугу туһаналларыгар үөрэтэбин, сорудах биэрэбин. Кэлэллэригэр бастатан туран, хайаан даҕаны аҥкыата толорторобун. Онно ийэлэр хат сылдьан туохтара ыалдьыбытыттан саҕалаан оҕо үс сааһыгар диэри тугунан ыалдьыбытын барытын суруйтарабыт. Онтон оҕону бэйэтин кэтээн көрөбүт, чинчийэбит, дьарыктыыбыт. Ол кэннэ, оҕо туох биричиинэттэн сатаан саҥарбатын, чуолкайа суох саҥарарын быһаарабыт уонна түмүк таһааран сорудах биэрэбит. Төрөппүт оҕотун эмтэтэригэр эбэтэр ханнык дьарыгы оҥороругар, туохха болҕомтотун уурарыгар. Маныаха, төрөппүт үлэтин да быыһыгар оҕотун инникитин санаан туран, логопеды кытары ыкса үлэлэһиэхтээх.
Оҕо тылын аннынааҕы силгэтэ кылгас буоллаҕына?
– Логопедка эбэтэр бэйэтин бырааһыгар көрдөрөр уонна стоматологка баран быстарар. Маныаха, быһыллыбыт кэннэ тыл эрчиллиитин оҥорбокко, дьарыктаабакка сырыттахтарына, хаттаан эт үүнэн хаалар. Ол эт үүнүүтэ оҕону өссө эбии моһуоктуур. Онон силгэни быстаран баран, хайаан даҕаны логопедка көрдөрөн тыл эрчиллиитин оҥоро сылдьаллара ордук. Өскө оҕо силгэтин быстарбакка хааллахтарына, оҕо сыҥааҕа улаатарыгар куһаҕаннык дьайар. Алта сааһыгар быһаллар.
Оҕо кытаанаҕы сиэбэтэҕиттэн айаҕын быччыҥа сайдыбатыттан эмиэ мөлтөхтүк саҥарар диэбитиҥ дии. Маныаха туох көмөлөһөрүй? Эмиэ дьарык дуо?
– Анал үөрэхтээх, идэтийбит илбииһиккэ эбэтэр бырааска көрдөрөн, оҕо айаҕын быччыҥын илбийтэриэххэ наада. Хайаан даҕаны оҕону аһыммакка кытаанаҕы (эти, моркуобу, дьаабылыканы уод.а. кытаанах аһы) сиэтиэххэ наада.Төһөнөн элбэхтик ыстыыр да, соччонон быччыҥа сайдар.
Оттон айахтара, тыллара күүрэн (тонустаан) хаалбыт оҕолору эмиэ илбийэн эмтэнэр дуо?
– Эмиэ илбийии көмөтүнэн сымнатыллар. Оттон аһара сымнаҕас, түһэ сылдьар тылы, төттөрүтүн, эмиэ илбийии, эрчиллии көмөтүнэн кытаатыннарыллар.
Хайа да тылынан сатаан саҥарбат оҕону, сорох логопедтар “нууччалыы саҥардыҥ” дииллэр үһү диэн кэпсээн баар. Ол кырдьык дуо? Саха оҕото тоҕо атын омук тылынан саҥарыахтааҕый?
– Өскөтүн оҕо төрөппүттэрэ дьиэлэригэр нуучча тылынан кэпсэтэр буоллахтарына, оҕо саха тыллаах уһуйааҥҥа сылдьан булкуллан хаалар. Онтон сылтаан сатаан да саҥарбат буолан хаалааччылар. Аны ол оҕо туох да иһин сахалыы дорҕоону ылыммат. Хайдахтаах да дьарыктабыт, эрчийбит иһин төрүт ылыммат оҕолор бааллар. Оннук оҕолору этэллэрэ буолуо.
Анна Алексеевна, үтүө сүбэҥ иһин улахан махтал. Төрөппүттэр туһаныахтара диэн эрэнэбин.
Балаһаны оҥордо Туйаара СИККИЭР
