Тыа сиригэр олорор дьиэ хаһаайынын түбүгэ элбэх. Олортон саамай тыын суолталаахтара – оттук маһы бэлэмнээһин, от үлэтэ, идэһэ астааһына, муус ылыыта. Итиннэ хас биирдии эр киһи бэйэтэ сөбүлээн туттар ньымалардаах, кистэлэҥнэрдээх.
Онон Горнай улууһун киинэ Бэрдьигэстээх олохтооҕо Михаил Мордовской-Михутаттан мууһу хайдах ыларын туһунан кэпсииригэр көрдөстүбүт:
– Бастаан туттар тэриллэрим туһунан билиһиннэриэм. Хаҥалас Нөмүгүтүн ууһа Александр Данилов охсубут батыйалыы моһуоннаах анньыытын илдьэ сылдьабын. Сатабыллаах уус охсубут тэрилин хараҕым харатын курдук харыстыыбын, муус ылыытыгар эрэ туттабын. Батыйа курдук моһуоннаах анньыы ордук алдьатыылаах диэн санаалаахпын. Туттуом иннинэ биитин эрэ кылаанныыбын. Анньыым уга олус уһун. Тоҕо диэ? Бастакытынан, алҕас төлө тутар түгэммэр ууга түһэрбэккэ харбаан ылыахпын сөп. Иккиһинэн, ууга түстэҕинэ уга лаппыныах оруолун оонньоон дагдайа сылдьыа буоллаҕа. Урут куйуурдааһыҥҥа эҥин кыттан ойбон алларсарым, онно уһун уктаах анньыы ордук буолааччы.
Аны туран анал баҕыырдаахпын. Ити баҕыырым икки сарадахтаах: биир сарадаҕа күрүчүөк курдук, иккиһэ арыый өрө чоройо сылдьар. Мин төрүт-уус Хатаспын. Дойдубар дьон бары кэриэтэ итинник моһуоннаах баҕыырынан тутталлар. Оттон, манна, Бэрдьигэстээххэ, дьон салааска курдук моһуоннаах тэрилинэн мууһу хостууллар. Итинник тэрили анаан-минээн сыбааркалаан эҥин оҥостоллор.
Мин муус ылыытыгар соҕотоҕун сылдьарбын тоһоҕолоон бэлиэтиим. Онон дьип-дьап курдук сатабыллаах оҥоһуулаах ити судургу тэриллэрбинэн үлэлиирбин сөбүлүүбүн.
Дьон үксэ муус ылар чардааттарын уһуна биэс эҥин эрэ миэтэрэ буолааччы. Оттон мин бастакы эрээттэн 40-50 көһөҥө муус кэлэрин курдук, сүрэҕэлдьээбэккэ уһуннук “суоллуубун”. Аҕам, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр аат баайааччы Баһылай Мэхээлэйэбис: “Итинник дьаһанар ордук, барыстаах”, – диирэ. Кырдьык оннук, чардааккын кылгас гыннаххына мууһу сотору-сотору көйүөххэ наада. Итинник үлэлээһиҥҥэ киһи түргэнник сылайар. Сорох дьон анньыыларын сырыынньа соҕус тутан мууһу “суоллуулларын” көрбөн. Оттон мин көнөтүк туттан туран үөһэттэн анньабын.
Көһөҥө мууһу баҕыырым күрүчүөгүнэн “топ” гына охсон баран, тута соһон таһаарабын. Путбуолга көтөн иһэр мээчиги тохтоппокко-хайаабакка тута утаарыыны нууччалыы “игра в одно касание” дииллэр дии. Ол курдук көһөҥө мууһу эһэ охсон таһаараат, баҕыырбынан кытыл диэки үтэн тирилэппитинэн барабын. Үтэрбэр баҕыырым чоройо сылдьар көнө сарадаҕар көһө охсобун. Ити курдук биир кэм хамсыы-имсии сырыттахха үлэҥ кыаҕын ылаҕын.
Аны көһөҥө мууспун улахан гыммаппын. Улахан муустары кытта хадьыктаһан түргэнник сылайыахха сөп. Бэйэм кыра уҥуохтаах киһибин, ону хайаан да учуоттаатахпына сатанар буоллаҕа. Көһөҥө мууһуҥ кээмэйэ төһө буолар диэ? Көһөҥө мууһу туруору туттахха (устатынан) кииммэр тиийиэхтээх. Итинник кээмэйдээх көһөҥө муустары кытта сөптөөх тэтиминэн күнү быһа “ылахтаһыахха” сөп. Баҕыырбынан да өр мучумааннаспакка биир охсуунан соһон таһаарабын.
Муус олус халыҥын сөбүлээбэппин. Күөл мууһа, холобур, 15 сантымыатыр кэриҥэ халыҥнаах буолуара миэхэ сөрү сөп. Ол иһин быйыл сэтинньи саҥатыгар муус ылбытым. Онно олус ичигэс күн-дьыл турбута дии, үлэлииргэ олус табыгастааҕа. Халлаан төһө да ичигэс буоллар муус син халыҥаабыт этэ. Ылар мууһум көһөҥөтө – курустаал курдук дьэп-дьэҥкир буоларын ордоробун. Ол инниттэн хаары кичэйэн ыраастыыбын. Ылар көһөҥө муустарым омооннорун анньыыбынан суоллаан баран, тимир күрдьэҕинэн иккиһин ыраастыыбын.
Муус уутун кыһын, саас эрэ буолбакка сайын устата иһэбин. Бадыбаалым эҥин суох, онон мууһу харайарбар бэрт судургутук дьаһанабын. Сааһыары мууһу күлүк сиргэ турар хоспоххо дьаарыстыыбын. Көһөҥө муустары лигиччи, быыһа-хайаҕаһа суох гына ыга симэбин. Ол мууһум бэс ыйын 10-15 күннэригэр дылы турааччы. Онон ыһыахха дылы турар диэххэ сөп. Дьэ, онтон, улахан иһиттэргэ, буочукаларга симэбин. Урукку өттүгэр муус уутун балаҕан ыйыгар диэри тиэрдэрим, оттон быйыл саҥа муус ылыытыгар дылы тиийдэ ээ.
Хас массыына мууһу ылаҕыный диэ? Бортовой ”уазигынан” алта-сэттэ сырыыны оҥоробун. Биир сырыыга 30-40 көһөҥө мууһу батара сатыыбын. Ити собус-соҕотох киһи хайдах муус ыларын туһунан кэпсээтим. Элбэх буолан, арыт бүтүн биригээдэнэн да сылдьан муус ылар дьон атыннык дьаһанан эрдэхтэрэ.
Федор РАХЛЕЕВ
