Сахабыт сирин айылҕатыгар эмтээх үүнээйи толору. Сайын тэлгэһэбитигэр таҕыстыбыт да, атахпыт анныгар хачыгырыы үктүүр үүнээйилэрбит туһаларын үгүспүт билбэппит. Оттон өбүгэлэрбит хас биирдии үүнээйи туһатын бэркэ билэллэрэ, күннээҕи олохторугар эмп быһыытынан үгүстүк туһаналлара. Саха киһитэ айылҕа оҕото буоллаҕа. Онон айылҕабытыгар чугаһаан, айылҕа тугу биэрбитин туһанан, билиҥҥи чэпчэкитэ суох олохпутугар туһанарбыт наадалаах диэн туран, Сунтаар Кириэстээҕэр олорор эмтээх отунан дьарыктанар Марианна ВАСИЛЬЕВА-Умтичаана сүбэлэрин билиһиннэрэбит.
30-ча сыл эмтээх отунан дьарыктанабын
Эмтээх отунан дьарыгырбытым 30-ча сыл буолла. Бэйэбит хаһаайыстыбабытын көрөн, оттоон-мастаан олоробут, арааһы үүннэрэбит. Ынах, сылгы, түргэнник ситэр салааттан коза, куруолук, куурусса иитэбит. Сэдэх көтөрдөртөн фазаннар, перепелкалар бааллар. Быйыл көтөр арааһын элбэтэр санаалаах үндүүк, доминант кууруссалары сакаастаатым. Балар сымыыттара өҥнөөх буолар эбиттэр. Былырыыҥҥыттан мүөттээх ыҥырыа ылан иитэ сылдьабын. Быйылгы кыстыгы хайдах туоруулларын долгуйа кэтиибин.
Аҕыйах ахсааннаах норуот сыдьаана буоламмын, дьиэм аттыгар аныгылыы моһуоннаах ураһа туттубуппут. Онно туох көстөрүнэн хотугу аймахтарбыттан, ийэбиттэн хаалбыт матырыйааллары эспэнээт быһыытынан ууран турабын. Ураһабыт иһэ олоччу таба тэллэҕэ, оһохтоохпут. Дьон-сэргэ бэркэ сэргиир. Оҕо аймаҕы айылҕаҕа чугаһатарга, маннык тыыннаах муннук, араас үүнээйи баара олус туһалаах. Ураһабар дьоҥҥо-сэргэҕэ эмтээх от туһатын кэпсиибин.
Дьэ, ол инниттэн тулалыыр эйгэбит отунан-маһынан, силиһинэн, туһалаах атын да үүнээйитинэн эмтэниэхпитин баҕарар буоллахпытына, аан бастаан олору тыыннаах курдук көрөн, көҥүл ылан, наадалаах кэммитигэр сатаан туһаныах тустаахпыт. Чэ, миигин кытары эмтээх үүнээйи дыргыйар сыттаах хонуутунан үөмэр-чүөмэр үктэнэн хаамтахпыт буолуохтун...
Клевер отунан (саахардаах от) хайдах эмтэммиппиний?
Киһи олоҕор ыксыыр кэмнэрдээх буолааччы. Оннук кэмҥэ Ийэ айылҕа көмөҕө кэлэрэ – дьикти күүс, таайыллыбат таабырын. Арааһа, дьарыктаах дьон үксэ билэн эрдэҕэ буолуо... Туох, тугу эмтиирин бэйэлэрин нөҥүө аһаран эрдэхтэрэ. Ити эмиэ айылҕа суруллубатах үөрэҕэ быһыылаах.
Ол курдук, тус олохпор көрсүбүт түгэммин билиһиннэриим дуу. Өрдөөҕүтэ ыам ыйыгар аллергиялаан, сөтөл бөҕөтө буоллум. Күнүс этэҥҥэбин, түүн буолла да сөтөллөн буолан-хаалан турабын ээ, дьэ. Иэрийэ-иэрийэ сөтөллүү кытаанаҕа. Ол курдук нэдиэлэни быһа эрэйдэнним, туох да эмп көмөлөспөт. Ити – тэлгэһэ бөҕүн-сыыһын ыраастааһын үгэннээн турар кэмигэр. Арай, дьиэм түннүгүн аннын харбаары кэлбитим, үс сибэккилээх умнас турар, биирэ тыллыбыт, иккитэ саҥа тыллан эрэр. Саҥа тыллан эрэр умнаһы “баҕар, бу миигин абыраарай” диэн бүччүм санаалаах, испэр махтанан туран, сибэккилэрин ылан, көөнньөрөн истим. Ити түүн олох сөтөллүбэтим, сөтөлүм устунан, харахтан сыыһы ылбыттыы, ааһан хаалла. Дьэ, ити курдук клевери аан бастаан билэн турардаахпын.
Онтон ыла клевери күүскэ үөрэтэн барбытым, эмтиир күүһэ сүдүтүн билбитим. Саха сиригэр клевер икки көрүҥэ үүнэр: биирэ, үрүҥ өҥнөөҕө, сыылан үүнэр, оттон эмтээҕинэн кыһыл клевер биллэр. Онтум бэс ыйыгар сибэккилиир. Сибэккитин үөһээ сэбирдэхтэрин кытары холбуу хомуйуллар. Аллергиялаах сөтөлгө, быраҥхыыкка, астмаҕа, аҕылыырга, ааспат сөтөлгө көөнньөрбө оҥостон иһиллэр. Мантыбыт үөһү таһаарар, хаана аҕыйах киһиэхэ үчүгэй, дьахтар ыарыыларыгар эмиэ көмөлөһөр. Көлөһүнү таһаарар, ииктэтэр буолан, тымныйыыга олус бэрт. Мэйии эргийдэҕинэ, санаа тууйуллуутугар туһалаах, хаан баттааһынын түһэрэр. Ону таһынан хааны ыраастыыр, убатар, холестерины аҕыйатар, иммунитеты күүһүрдэр.
Бу сибэкки искэн килиэккэтэ сайдарын мөлтөтөр. Сааһырбыт дьон чэбдигирии курдук иһэ сылдьыахтарын сөп. Киһи ис уорганыгар барытыгар туһалыыр. Чэй оҥостон иһиэхпитин, аска тума гынан араас салаакка сибиэһэйдии туттуохха сөп. Клевери варикозтаахтар уонна хат дьахталлар испэттэр, онтон атыҥҥа бобуу суох. Онон өссө биир сибэкки дьикти күүһүн тускутугар туһаныҥ!
Тамылҕаны сайын саҕаланыыта умнубакка хомуйуҥ!
Бэс ыйыгар айылҕа уһуктар, үрүҥ куруһубанан бүрүнэн ойуур саҕаларыгар, өрүс кытылынан, нэлэмэн хонууларынан тамылҕан киэргэйэ тыллар. Үксүбүт маннык кэрэ сибэккини болҕойон көрбөппүт хомолтолоох. Тамылҕан нууччалыы аата “таволга”. Кини наһаа минньигэс, хайдах эрэ сибиэһэй оҕурсуга майгынныыр сыттаах. Ыҥырыа сытын сөбүлээн, мүөт хомуйар. Тамылҕан сибэккитэ, сэбирдэҕэ, силиһэ олус эмтээх. Биһиэхэ кылгас кэмҥэ сибэккилээн бүтэр, онон куоттарбакка хомуйуллар, силиһин күһүн хостонор. Хомуллубут оту баайан, тэлгэтэн салгыннаах күлүк сиргэ хатарыллар. 2-3 сыл харайыахха эмиэ сөп.
Тамылҕан – тумууну, тымныйыыны тохтотор кыахтаах айылҕа күүстээх үүнээйитэ. Маны тэҥэ ииктэтэр, хааны тохтотор дьайыылаах. Дьон-сэргэ бу үүнээйини туһанара буоллар, төһөлөөх ыарыы киирэн иһэн төннүө этэй?! Ол курдук, бүөр, быар, хабах ыарыыларыгар, тахикардияҕа, ыарыыттан этиҥ-сииниҥ иһэр буоллаҕына, арамачыыска, сүһүөх ыарыытыгар көмөлөһөр. Инсуллаабыт киһини чөлүгэр түһэрээри, төбөтүн оһоллообутун үтүөрдээри, өссө искэн ыарыылаах буоллаҕына иһэрдэллэр. Кырдьар сааска умнуган буолумаары эмиэ туһанабыт.
Бу үүнээйи хаан үлэтин тупсарар, мэйиини кислородунан уонна глюкозанан хааччыйар буолан, тромба үөскүүрүн бохсор. Элбэх аскорбиновай кислоталаах, ас туматыгар төһө баҕарар туттуохха сөп. Чэй курдук иһэ сылдьарыҥ туһаттан атыны аҕалбат. Оту оргутуллубат, оргуйдаҕына эмтиир күүһэ сүтэн хаалар, ол иһин көннөрү итии ууну кутан, хаппахтаан туруора түһүллэр. Хаанын баттааһына намыһах киһи сэрэниэхтээх.
Кириип, быраҥхыыт, астма ыарыылары аһарар инниттэн биир улахан ньуоска оту 1,5 ыстакаан ууга көөнньөрөн, сылаастыы ыстакаан 1/3 күҥҥэ 3-тэ иһэ сылдьыахха. Тамылҕаны иһэр киһи сирэйэ сырдык, ыраас буолар. Ыстакаан аҥаара ууга улахан ньуоска оту көөнньөрүллэр. Маны күҥҥэ иккитэ аһылык кэннэ – аҥаарын, оттон аҥаарын утуйуох иннинэ иһиллэр. Баттах көрүҥүн тупсарар, уһууругар көмөлөһөр, суунан баран оттоох ууга баттаҕы сайҕаныллар. Мин чэйбэр араас оту булкуйан иһэрбин сөбүлүүбүн.
Тамылҕан ордук хатыҥ сэбирдэҕин кытары минньигэс амтаннанар.
Тиэргэн сыыс отун туһата
Сыыс от (мокрица) – ханна баҕарар үүнэр үүнээйи. Норуокка үгүстүк туттуллан кэлбит уонна билигин да туһаныллар от. Састаабыгар элбэх аскорбиновай кислота, Е битэмиин, калий, эпиирдээх арыы бааллар. Сайын оҕуруоппар үлэлии сылдьан, быһа тардан мэлдьи ыстыы сылдьааччыбын. Быһа тардан ылан ууга угабын уонна ол уутун иһэбин.
Мокрица ыарыыны мүлүрүтэр, сөтөлү хоҥуннарарга туттуллар. Киһи хойуута хаайтардаҕына көмөлөөх, хааны тохтотор. Олус үчүгэй антисептик. Куртах, оһоҕос үлэтэ мөлтөөтөҕүнэ, эмиэ көмөлөһүөн сөп.
Мокрица тымныйыыгар барытыгар туһалыыр. Тыҥа тымныйыытыгар, быраҥхыыкка, плевриккэ көмөлөһөр. Өссө сүрэх, быар ыарыыларыгар эмиэ иһиллэр. Харахпыт мөлтөөтөҕүнэ, иһиэхпитин сөп. Эмтээх баанна оҥостоллор, тартарар оҕолорго иһэрдэллэр.
Уҥуох тостуутугар, тас бааска сүмэһинин туһаналлар. Искэннээх араас бааска, кутургуйаҕа, геморройга кэмпириэс курдук тутталлар. Уокка бустахха, эмиэ сүмэһининэн эмтииллэр. Тобук уута бардаҕына, баалыы илигинэ чөлүгэр түһэрэр. Тобукка баанары, кэмпириэстэнэри бары да билэн кэллэхпит.
Мокрица аска: салаакка, борщка, атын да бүлүүдэҕэ тума курдук туттуллар. Бэйэтинэн сии сылдьар олус туһалаах. Наһаа түргэнник уонна хойуутук үүнэр буолан, көннөрү от амтаннаах уонна аатын курдук мэлдьи сииктээх буолар.
Ийэм тыыкыбата
Тыыкыба боростуойдук уонна өлгөмнүк үүнэр үүнээйи, туһатын киһи ааҕан сиппэт. 70-с сылларга ийэбит тэпилииссэтин иһигэр олус улахан тыыкыбаны үүннэрэрин сатаан астаабакка, кыстатан баран баар-суох гынара. Дьиҥэр, туһата баһаам буоллаҕа дии. Кэнники 10-ча сылга тыыкыбаны олус туһалаах үүнээйи диэн сыаналаан, элбэҕи олордобун.
Ас арааһын астана үөрэннибит, доруобуйаҕа олус туһалааҕын биллибит. Тыыкыбаҕа С, В, Р, Е, А битэмииннэр бааллар, каротинынан моркуобу баһыйар, араас минеральнай эттигэ элбэх. Тыыкыба бары көрүҥүн сүрэх ыарыһахтарга, гипертониялаах дьоҥҥо сии сылдьалларыгар сүбэлииллэр. Инсульт, инфаркт ыарыыны бохсор. Киһи этиттэн-сииниттэн тууһу, холестерины таһаарар, ыраастыыр дьайыылаах. Тыыкыба элбэхтик ииктэтэр буолан, бүөргэ үчүгэй, быары ыраастыыр. Ону таһынан астманы сымнатар, мэйии үлэтин тупсарар, искэн ыарыыларын бохсор эбэтэр салгыы сайдарын хааччахтыыр. Харахха кытта туһалаах.
Мэлдьи сии сырыттахха, ордук үчүгэй. Ол эрээри тыыкыбаны бэргии сылдьар куртах, оһоҕос ыарыылаахтар, диабеттаахтар сиикэйдии сииллэрэ сатаммат. Сэрэнэн, буһаран сиэхтэрин сөп. Тиис тас бүрүөһүнүн алдьатар буолан, суогун иһэн баран, тииһи хайаан даҕаны сайҕаныллар. Онон тыыкыба ас быһыытынан билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ доруобуйаҕа да улахан туһалааҕа биллэн, остуолбут маанылаах аһа буолуон буолар.
Эти-сиини ыраастаныы ньымалара
Киһи олоҕо ис уоргаммыт хайдах туруктааҕыттан тутулуктааҕын билэбит. Ол иһин кэмиттэн кэмигэр испитин-үөспүтүн ыраастана сылдьыахтаахпыт. Араас киртэн ыарыы үөскүүр. Ол курдук, ис уорган араас ыарыыта, сүһүөх ыарыылара, тымыр бүөлэниитэ, о.д.а. Хас биирдии киһи ыраастанар ньымата бэйэтигэр сөп түбэһиэхтээх. Холобур, эдэр киһи түргэн кэминэн араас ньыманан эмтэниэн сөп. Сааһырбыт киһи араас от-мас сүмэтин иһэн аа-дьуо ыраастаныахтаах. Бастатан туран, киһи аччык аҥаардаах буолуохтаах.
Эти-сиини от сүмэтинэн ыраастаныы
Билигин Сахабыт сирин үүнээйилэринэн иһи-үөһү ыраастыыр ньымалары кэпсиэм.
– 6 улахан ньуоска моонньоҕон сэбирдэҕин ылан бытарытабыт, 0,5 л оргуйбут итии уунан саба кутан уурабыт. Маны күҥҥэ ыстакаан аҥаардыынан 3-тэ иһэбит.
– Дөлүһүөн – 2 улахан ньуоска отону илдьиритэбит, эмиэ 0,5 л уу кутан, 10 мүн. тэптэрэн ылабыт. Биир суукка туруорабыт. Ону эмиэ ыстакаан аҥаарынан күҥҥэ 2-тэ иһэбит.
– Бохсурҕан от – 3 улахан ньуоска оту итии уунан саба кутан 20 мүн. туруорабыт. Маны 1-2 ньуосканан күҥҥэ 2-3-тэ иһиллэр.
– Эбиэс – 2 ыстакаан эбиэһи 1 л уунан саба кутан 20 мүнүүтэ туруорабыт. Сиидэлээн 10 мл күҥҥэ 2-3 төгүл иһиллэр.
Саамай биллэр ньыма – ыраас ууну иһии. Эппит-сииммит килиэккэлэрин ыраастыыр туһугар араҕас өҥнөөх оҕуруот астарын сиир ордук. Итилэргэ Е битэмиин элбэх.
Тымыртан шлагы ыраастыыр олус биллэр, тарҕаммыт ньыма баар: 1 ыстакаан мүөт, 1 ыстакаан ныһыллыбыт күлүүкүбэ, ыстакаан аҥаара чосунуогу булкуйабыт. Утуйуох иннинэ 1 кыра ньуосканан сиэниллэр.
* * *
Умтичаана туһалаах сүбэлэрин хайаан да туһаныҥ, доруобай буолуҥ!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
