Кэмпэндээйи тууhугар туһааннаах, бэрт тыыппалаах этиилэр кииритэлииллэр. Бары хайҕыыллар, сөҕөртөн-махтайартан ордубаттар. Кырдьык даҕаны, Аан Айылҕа бастыҥтан бастыҥ тууһу норуокка тосхоппут да эбит . Мииринэйдэр Кэппэндээйиттэн арахпаттар. Тымныйдахтарына урут аҕалбыт туустаах ууларынан күөмэйдэрин сайҕаналлар. “Харахтан сыыһы ылбыт курдук ааһар” дииллэр.Хас биирдии балыксыт билэр – Кэппэндээйигэ, Сибииргэ да Уһук Илиҥҥэ да суох үчүгэй хааччыстыбалаах туус баарын. Манна, Мииринэй оройуонугар, Бүлүү муоратыгар түһэр үрэхтэргэ быраҥаатталыыр, быйыттыыр, сордоҥнуур, алыһардыыр дьон, Кэппэндээйи эрэ тууһа балыгы уратытык минньитэр дииллэр. Ити курдук, бу тууска интэриэс норуокка сүҥкэн. Оттон үрдүкү былаас уонна олохтоох бырамыысалыннаһы иилээччилэр-саҕалааччылар, Кэмпэндээйи тууһун хампаанньатыгар күттүөннээх өйөбүлү оҥороллоро буоллар диэн баҕа санаалаах суруйабын.
Туус былыргы дьыллар мындааларыгар
Уон тохсус үйэҕэ Бүлүү сүнньүн бата олорор сахалар олохторун-дьаhахтарын чинчийбит учуонай - Ричард Маак Кэппэндээйи сирин-уотун, туус хостооhунун туhунан «Вилюйский округ» диэн хас да түhүмэхтээх кинигэтигэр сиhилии суруйан турар. Оччолорго Кэппэндээйигэ туус хостооhуна, атыы-тутуу ырааппыт кэмэ этэ. Туус амтанын билбит, сыалаах буспут эт, ургахта ( ыыһаммыт эт), үлээҥки (хатарыллыбыт эт), барча ( хатарыллыбыт балык) аhылыктаах дьон амтаhыйан туран элбэх куулунан хаhааналлара.
Кэппэндээйи тууhун Садын, Өлөөн, Марха, Тyҥ бастарын, Өрбөгөчөөн (Иркутскай) эбэҥкилэрэ, Марха улууhун, Бүлүү, Өлүөхүмэ, Мухтуйа нууччалара, Арҕаа Хаҥалас, Нүүнэ, Мурбаай, Чайыҥда, Туой Хайа, Ботуобуйа сахалара, Дьокуускай куорат, Иркутскай Бодойбото ордук бойомнук атыылаhан олорбуттара.
Өлүөхүмэ атыыhыттара чааннарга оргутуллан, сөҥүрдүллэн бэлэмнэммит тууhу Сунтаартан тиэнэн ахан биэрбиттэрэ. Дьаам аттарыгар ындыылаан, Бочоонойунан Бүүрүк үрэххэ тиийэллэрэ.
Бүүрүк үрэххэ баар баркаастарынан уонна тыыларынан состорон Өлүөхүмэ куоратыгар киллэрэн, олус ыарахан сыанаҕа атыылыыллар этэ. Бүүрүк үрэххэ ону санатар Тыы тарпыт диэн сир баар.
Р.К.Маак чуолкайдаммыт хомуурунньуктара, Кэппэндээйи тууһун тула интэриэhи үөскэппиттэрэ.Санкт-Петербург куоракка, Арассыыйа Хотугулуу-Илин оройуонун кэтиир билимэ маны чинчийбитэ. Судаарыстыба хааhынатын толорсор, ураты суолталаах сир баайа диэн бэлиэтиир докумуон тиhиккэ киллэриллибитэ.
1868 сыллаахха Саха сирин дьаhайан олорор Иркутскай уобалаhын күбүрүнээтэрэ Кэппэндээйи туустаах сирин судаарыстыба сайдыытыгар сүдү бырамыысалыннай суолталаах диэн анал испииhэккэ суруммута.
ССРС кэмигэр
Кэппэндээйи - Саха сиригэр суос-соҕотох тууhу сөҥүрдэр, оргутар собуот. Саамай үтүө кэмигэр собуот сэттэ-аҕыс тыһыынча туоннаҕа тиийэ тууһу хостуура. Саха АССР Госагропромун саҕана, сопхуостар ынах сүөһүгэ, ньирэйдэр торолуйалларыгар анаан туох да харыыта суох тууhу тиэнэр этилэр. Билигин собуот 2 тыһыынча туонна тууһу хостуур.
Туус хостонор сирэ – бассейн – күрүөлэммит. Улахан, кыhыл металлочерепица сарайдаах киэҥ-куоҥ, сырдык офистаах.
«Кемпендяйская солевая компания» диэн Алексей Романович Игнатьев салайааччылаах тэрилтэ (ХЭТ) үлэлээбитэ, оройуоҥҥа нолуок төлөөбүтэ, олохтоохтору хамнастаабыта, дьоҥҥо-норуокка туһалаабыта ыраатта.
Хампаанньа дириэктэрэ Алексей Игнатьев санаатын кытары билсиэҕиҥ.
— Бастатан туран, Кэппэндээйи тууһун сөбүлэҥ чэрчитинэн «Якутскэнерго» хампаанньа, Дьокуускайдааҕы ТЭЦ-гэр анаан ыла олорор. “Якутцемент” тэрилтэ биһиги тууспутун тиэнэр.Саха сирин ДьУоХХ эмиэ Кэппэндээйи тууһун туһанар. Билигин, тууска интэриэс улаатар чинчилээх. Ол курдук, Сунтаар улууһун сиригэр, Мииринэй, Ленскэй оройуоннарыгар гаас уонна ньиэп скважиналара хаһыллаллар. Нефтяниктар туруору үүттээhин сиригэр тэхиниичэскэй тууhа суох сатамматтар. Саха сирин арҕаа уонна соҕуруу өттүгэр үлэлиир ньиэп-гаас хампаанньалара сылга быһа холуйан 30-35 тыһыынча туонна тууһу туһаналлар. Тууспутун Мииринэй оройуонугар, Орто-Ботуобуйатааҕы ньиэп-гаас хостонор сиригэр үлэлиир «ТаасЮряхнефтегаздобыча» хампаанньа скважиналарыгар тиэйтэрэр этибит. Ону баара кэлин нефтяниктэр Иркутскайтан эрэ туус тиэнэр идэлэннилэр. Биһиг атын ньиэп тэрилтэтин – “Сургутнефтегааһы” кытары эмиэ олохтоохтук кэпсэтэн турабыт. “Сургутнефтегаз” НИИ-тэ (билим института) Кэппэндээйи тууһа скважиналарга барсарын бигэргэппитэ. Салгыы үлэлиэхпитин бу хампаанньа эмиэ Иркутскай уобалас тууһун эрэ аҥаардастыы тиэнэр буолан хаалла. «ИНК» - Иркутскайдааҕы ньиэп хампаанньата эмиэ бэйэтин уобалаһын тууһун тиэнэ олорор. Ол содулугар ыскалааттарбытыгар 5-6 тыһыынча туонна туус хаалла. Ол эрэн таах олорон биэрэр санаабыт ончу суох. Биһиги ханнык баҕарар тэрилтэни кытары хардарыта барыыстаахтык үлэлииргэ бэлэммит. Бары хайысхаларга уонна араас өрүттээхтик. Ол курдук инники иһэр уопуту, инновациялары туһаныахпытын наада. Москуба уобалаһын уонна Татарстан оскуолаларыгар оҕолор доруобуйаларын харыстаан, араас тумууттан-сөтөлтөн көмүскүүр «Солевые комнаты» -тууһунан угуттуур, эмтиир хостор оҥорбуттара ырааппыт. Биһиэхэ, тымныы, тыйыс усулуобуйалаах сиргэ, «Тууһунан эмтиир хос» булгуччу ирдэнэр. Маны учуоттаан, биһиги, Саха сирин оскуолаларыгар маннык хостору хааччыйарга бэлэммит. Бу – сөтөл, тыҥа ыарыыларын дьалбарытарга, оҕо иммунитетын күүһүрдэргэ дьоһуннаах кылаат буолуо этэ.Сунтаар улууһун дьаһалтатын баһылыга А.Григорьев биһигини күүскэ өйүүр. Ил Дархаммытыгар – Айсен Николаевка эрэлбит эмиэ улахан. Таарыйа, биһиги быйылгы ситиһиибитин кытары үллэстэбин.
Сунтаар оройуонун салалтата быһаччы өйөөн, Кытайтан тууһу 400 туонна күүһүнэн баттыыр-чиҥэтэр (пресс) тэриэбэ атыыластыбыт. Ол тэриэбэ, 2019 сылга, сайын саҕаланыыта биһиэхэ баар буолуохтаах. Барыта сатаннаҕына, бириэстэммит билииккэ тууһу оҥоруу кээмэйин улаатыннарыахпыт. Бэйэбит пилорамалаахпыт. Биһиэхэ саҥа үлэhит кэллэ да, кини дьиэтин-уотун усулуобуйатын быһаарабыт. Дьиэтэ-уота мөлтөх киһи үлэлииригэр эрэйдээҕин билэбит. Ону учуоттаан, бэйэбит пилорамаламмыппыт. Ол курдук үлэһиттэрбит дьиэлэрин тутууга уонна өрөмүөҥҥэ, матырыйаалынан, тиэхиньикэнэн көмөлөһөбүт. Дьэ уонна сайыннахпытына олохтоохторго үлэ миэстэлэрин дэлэйдик таhаарталыа этибит. Мин, салайааччы быһыытынан, биһиги Кэппэндээйитээҕи тууһу хостуур хампаанньабыт инникитэ кэскиллээх буолуо диэн эрэнэбин.
Станислав Алексеев, Мииринэй куората. Ааптар хаартыскалара.
