ИЙЭ АЙЫЛҔАҔА СЫҺЫАН СИЭРЭ-ТУОМА

Саха өйдөбүлүнэн, киһи барахсан – айылҕа оҕото. Түҥ былыргы өбүгэбит тулалыыр эйгэтиттэн – баай эргэнэ тыатыттан, иитиллэн олорор эбэтиттэн, хайдах дьыл эргийэриттэн күннээҕи олоҕо-дьаһаҕа, сүөһүтэ-аһа, булда-алда быһаччы тутулуктааҕа. Ол иһин кини ийэ айылҕатын модун күүһүгэр бүтэйдии сүгүрүйэрэ. Кини өйдүүрүнэн, сир-дойду, эбэ, хайа, хара тыа – барыта иччилээх. Өбүгэбит ытык иччилэртэн Эһэкээнин – уот иччитэ Аан Уххан Тойону – нөҥүө көрдөһө-ааттаһа сылдьара. Ити үтүө үгэстэр үтүмэн үгүс үйэлэри уҥуордаан, сахалыы куттаах дьоҥҥо, бүгүҥҥү ыччакка диэри эппитигэр-хааммытыгар иҥэн хаалбыттар. Ону таһынан суруллубатахтарын да иһин, киһи күннээҕи олоҕор, тулалыыр дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыаныгар, булка-алка куруутун тутуһуллар сиэр-туом, бобуулар бааллар.

Сааскы Ньукуолун эргин тыынар тыыннаах бары айылҕаҕа тардыһар. Ону тоҕооһуннаран, бүгүн айылҕаҕа сылдьыы сиэрин-туомун кэпсэтиэхпит.

- Тыынар тыыннаах бары куттаах. Киһи кутун сороҕо араас хамсыыр харамайга баар. Онон, киһи үөнү, көтөрү, кыылы харыстаан, бэйэтин кутун харыстыыр.

- Иччилэр киһиэхэ Айыылардааҕар ордук чугастар, кинилэр Орто дойдуга киһи тулатыгар олороллор. Кинилэр тугу эрэ этэр курдуктарын саха этитии диэн ааттыыр. Ити тыл саха киһитин күүһүн түмэригэр көмөлөһөр. Сыыһа-халты тыллаһаргыттан, сылдьаргыттан иччилэр хомойоллор, өһүргэнэллэр. Иччи бурууһааһына диэн, кини киһини эккирэтэ сылдьан куһаҕаны оҥороро, улаханнык бурууһаатаҕына, ыалдьыаххын сөп.

- Сахалар төрөөбүт түөлбэлэригэр өр тэлэһийэн баран, тиийэллэрин аньыыргыыллара. Эн эрэ сиргин-дойдугун ахтар буолбатаххын: дойдуҥ эйигин, оҕотун, эмиэ ахтар, иччилэриҥ “Туох ааттаах өр буоллуҥ?” диэн хоргута көрсөллөр эбит. Ол иһин үүттээх тааһы илдьэ баран, ол нөҥүө көрөн: “Хоргутумаҥ, бу үүттээх тааһы көрдөөн өр буоллум”,– диэн баран, төрүт буоргар үктэнэҕин.

- Аны хайа да билбэт сиргэр – алааска, сыһыыга, эбэ аттыгар – кэлэн туран бу дойду аатын дорҕоонноохтук ыйыппаккын; дьоҕус, чычаас, кыараҕас диэн сирбэккин, мыыммаккын. Сир-дойду иччитэ өһүргэнэр, ити улахан сэттээх буолуон сөп. Холобур, былыр сүктэн кэлбит эдэркээн кийиит сир иччитин өһүргэтэн, атыттан сууллан өлөн түспүтэ үгүс үһүйээҥҥэ уос номоҕо буолан хаалбыт. Сорох кийиит үйэтин тухары сөбүлээбэт киһитиниин олорумаары, соруйан итинник быһыыланара үһү диэн санаа эмиэ баар.

Эбэтэр билбэт эбэлэрин синньигэс, чычаас диэн сэнээн, сиилээн баран, ыал ыалынан ууга былдьаммыт иэдээннээх чахчылара эмиэ баар.

- Биһиги ыйга сыһыаммыт күн таҥараҕа сыһыантан атын. Ый эмиэ күн курдук оруоллаах. Ол гынан баран күнтэн арыый намыһах. Арыт кутталлаах да ис хоһооннонор.

Ый уратыта диэн уларыйа турара: саҥатыттан ыла улаатар, онтон туолан баран, кыччаан иһэр. Сахаҕа ый туолбута уонна саҥата үчүгэй кэминэн ааҕыллар. Ый туолуута ый күбэ киэһэтинэн бүтэр. Ити кэмтэн ый эргэрэн барар. Биһиги билигин ити уратыны билинэбит.

- Ыйга сыһыаннаах маннык бобуулар бааллар: «ыйы өр көрүмэ»; «ый сырдыгар таҥаһы тигимэ»; «ый утары чохчойума».

- Этиҥ кэмигэр оһоҕу оттубаттар, этиҥ иччитин тардар диэн ыты баайаллар.

Чаҕылҕан түспүт маһын тырыыҥкатын ыларгар ыраас буолуохтааххын, маска утары хааман тиийбэккин, күҥҥэ кэтэххинэн буолуохтааххын. Үс хонон баран, ылбыт маскын арчылааһыҥҥа туттуоххун сөп.

- Дьиэ-уот, күрүө-хаһаа туттаары мас кэрдэр буоллаххына, Аар Айыыларга үҥэн-сүктэн көрдөс, аал уоту оттон сирдээҕи үтүө иччилэри айах тутан көҥүллэт. Өссө элбэх мас үүнэрин, дэҥ-оһол тахсыбатын туһугар, тутууҥ дьоһун буоларын иһин көрдөс.

- Хатыҥ уутун сүүрдэргэр, туоһун ыларгар, сэбирдэҕин хомуйаргар эмиэ туохха туһаныахтааххын этэн туран, көҥүллэтэҕин, көрдөһөҕүн.

- Кири-хоҕу ыспакка-тохпокко, чөкө хомуйулла сылдьыахтаах. От-мас иччилэрэ киртэн сиргэнэллэр, кир тоҕуллубут сириттэн баран хаалаллар, ол иһин сыбаалка таһыгар от үүммэт, мас хатар, эбэ балыга эстэр.

- Кыталык уонна куба – Айыы көтөрдөрө. Кинилэр сылдьан ааспыт сирдэрин Айыы тайбыт дииллэр. Маннык сир дьоллоох буолар. Кыталыгы уонна кубаны өлөрүү – далай аньыы.

- Тыҥырахтаах көтөрү өлөрөр аньыы.

- Чыычааҕы өлөрөр аньыы. Чыычаах – оҕо кута.

Булт-алт

Иннокентий Корякин хартыыната

Тыаҕа, айылҕаҕа сылдьан бастаан уот оттон, сыт таһааран, уот иччитин нөҥүө Баай Байанайтан өлгөм булду, этэҥҥэ сылдьыыны көрдөһүллэр. Бу маанылаабыт уоккар кири-хаҕы быраҕыллыбат. Былыр, бэл диэтэр, балык уҥуоҕун бырахтарбаттара.

- Булчуту тыаҕа күҥҥэ 44 оһол күүтэр. Бултуур киһи уотун кытта уонна Байанайы кытта ыкса сибээстээх буоллаҕына, оһолго түбэспэт. “Аҕыс араҥаччылыыр Айыыларым, сэттэ көмүскүүр Иэйэхситтэрим, өрүү бииргэ буолуҥ!” диэн алгыстаах буолар.

- Хаһан даҕаны киһи диэки быһаҕынан туһаайбаккын, кинини саанан кыҥаабаккын – куһаҕаҥҥа, оһолго иччилэнэн тахсыан сөп.

- Булчут бултуйдаҕына, кыра да буоллун, үөрүөхтээх. Байанай ону сүрдээҕин сөбүлүүр. Булчут Байанайы ытыктыахтаах, оччоҕо Байанай кинини харыстыыр, кыылыттан-сүөлүттэн бэрсэр.

- Үөрүйэҕэ суох киһи булка илдьэ барарыгар көрдөһөрүн толорбот булчуту сааһын ортотугар эрэ диэри бултуур диэн этээччилэр. Кэнники Байанай биэрбэт буолар.

Саҥа бултуу тиийбит оҕо, эдэр киһи баар буоллаҕына, бастакы куһу, куобаҕы киниэхэ бэриллэр – сорсуннаах сонордьут, байанайдаах булчут буол диэн.

- Урукку дурда сэмнэҕин ыспаккын.

- Булчут ханнык да кыыл кулгааҕын сиэ суохтаах: сиэтэҕинэ, кини санаатын кыыл билэр буолан хаалар.

- Ханнык да кыыл сүрэҕин сиэ суохтаах: сиэтэҕинэ, куттас буолар.

- Булт тээбириннэригэр дьахтар чугаһыыра, таарыйара, үрдүнэн атыллыыра бобуллар.

- Эр киһи сүүтүгү кэтэ сылдьыбыттаах буоллаҕына, саанан сыыһа ытар буолан хаалар.

- Булчут тыаҕа тахсарыгар ыраас буолуохтаах, ол аата этэ-сиинэ ыраас, куһаҕан санаата суох. Оччоҕо кыыл кириргээбэт.

- Өлбүттээххэ сылдьыбыт буоллаҕына, бултуурун 40 хонукка тохтотор. Хонуга аастаҕына, бэйэтин уонна сэбин-сэбиргэлин арчыланан баран, тыаҕа тахсар.

- Бултаабыт булт уҥуоҕун мээнэ бырахпат куолу. Булчут булт кутун харыстыахтаах, оччоҕо булт үөскүүр.

- Мас көтөрүн уйатын алдьатар аньыы.

- Өскөтүн киһи булдун уорар, хайыыр буоллаххына, Байанай ханарыйар.

Хадьарыйыы уонна ханарыйыы бэйэ-бэйэлэригэр маарынныыллар. Иччи ол аата тэйэр, тиэрэ хайыһар, харыстаабат буолар.

- Кыыл түүтүн, балык хатырыгын тэпсиллиэ суохтаах. Тэбистэххэ, кыыл үөскүүр төрдө кэхтэр.

- Бултаан киирэн баран, чугас дьоҥҥор хайаан да бэрсиллиэхтээх, тоҕо диэтэххэ, бэринньэҥ булчукка Баай Байанай булду тэбэр.

- Атын булчут туһаҕар, сохсотугар, туутугар, илимигэр киирбит булду көҥүлэ суох тыытыллыбат. Ылар түгэҥҥэ киһи булда ханнан, көтөр-сүүрэр тоһуйбат, куота сылдьар буолар.

- Булт иннинэ мээнэ чабыламмаккын, ону баҕас сатыыбын, оччону сууһарыам, баччаны өлөрүөм диэн суоттаммаккын – Байанай сөбүлүө суоҕа. Көрсүөтүк сылдьыахтааххын.

- Күөдьүйэн умайа турар уот иннигэр олорон, сарсыҥҥы бултуур былааны ымпыктаан-чымпыктаан кэпсэтиллибэт: эһэкээн Байанайга этэн биэриэн сөп.

Аны кэпсэтэ олордоххо, уот «эттэҕинэ», ол былаан барыта тохтуур. Ити уот иччитэ сөбүлүүр буолбатах – утарар, сэрэтэр.

- Саҥа саанан бастакы улахан булкун бултаатаххына, сааҥ уоһун булдун хаанынан биһэҕин.

- Улахан булка баран иһэн, кыра булду ыппаккын.

- Тайах уонна улар биир кэрдиискэ турар бултар. Байанай биэрдэҕинэ иккиттэн биирин бултаһаҕын.

- Кыра булду биир түүн дьиэҕэ хоннороллор – “Бу дьиэ иччитэ өрүү маннык бултаах хоннордун, мин даҕаны өрүү маннык бултуйуум” диэн өйдөбүлгэ.

- Булчут куһу кэккэлэччи өрөҕөтүнэн тиэрэ уурар.

- Өлгөмнүк бултуйан кэлэн баран, ол киэһэ сааны сууйуллубат – саа кыаҕын сууйан-сотон кэбиһиэххин сөп.

Эмиэ итинник санааттан бултуур тас таҥаскын дьиэҕэр киирбэккэ, таһырдьа уһулан киирэриҥ ордук. Булт тосхойбот буолуон сөп.

- Булт сүрүн быраабылата – олус үлүһүйбэккэ, сөп буоларгын эрэ ылыахтааххын.

- Булчут үүтээнэ хатааһына суох, аана мас баттааһыннаах буолара. Оһоҕор кураанах мас баара, испиискэ, туус, чэй, курупа баара ирдэниллэр. Утуйар таҥас бэлэмэ ордук.

Ол эрээри, хомойуох иһин, кэнники кэмҥэ омугун сиэрин-майгытын тута сылдьар киһи көрөрүгэр-истэригэр сүөргү көстүүлэр элбээн иһэллэрэ долгуппат буолуон сатаммат.

- Билиҥҥи кэмҥэ кыылы бултуурга дьон киһиргээн олус өрөлөһөн бултуур буоллулар. Бу – сыыһа. Баай хара тыа иччитэ Баай Байанай хомойор уонна өһүргэнэн булдуттан бэрсибэт буолар. Байанай маанылаан биэрбит булдугар ытыктабыллаах сыһыаны эрэйэр.

Булчут охторбут аарыма тайаҕын дуу, тыатааҕытын дуу, киһиргээн миинэ-миинэ, хаартыскаҕа түһэрэ, онтун тарҕатара табыллыбат. Оттон мииниэхтээҕэр буолуох, ханнык да булду оннооҕор үрдүнэн атыллаабаккын диэн кытаанах бобуу баар дии...

- Ордук киһи хомойоро: кэнники сылларга булчут үүтээнигэр хонон баран, алдьатан-кээһэтэн, бэл муостатын, түннүгүн көтүрэн барар толоос көстүүлэрэ баар буоллулар. Тыйыс айылҕалаах сиргэ муммут, быстарбыт киһиэхэ булчут үүтээнэ тыын суолталаах буоларын бигэ өйдүүбүт. Ону алдьатар, үрэйэр диэн сиэргэ баппат халыҥ аньыы!

Бу барыта өбүгэ майгытын-сиэрин билбэттэн, туора омугу мээнэ үтүктүүттэн, муоданы батыһыыттан тахсар дии саныыбыт. Ол иһин ыччаппытыгар көмөлөөх буоллун диэн кэскиллээх санааттан, кинини араҥаччылыыр сыалтан суруйабыт.

Балык булда

Эбэ иччитэ – Күөх Боллох оҕонньор.

Муҥхалыах биитэр илим үтүөх иннинэ, эбэ иччититтэн көрдөһөргөр уот оттон аһынан күндүлүүгүн. Манна хайаан да саҥа таһааран көрдөһөҕүн, уу иччитэ сүрдээх чуор.

Эбэ уутугар аһы биэрбэттэр, арыгы куппаттар. Ити – төрдүттэн сыыһа.

Кирдээх киһи балыктыы киириэ суохтаах. Киртэн уу иччитэ сиргэнэр, эбэ балыга дьадайар, эстэр аакка барар, ханнар, муҥхаҕа кэлбэт.

Ууну быртахтыыр аньыы. Туох да куһаҕаны ууга бырахпаттар. Иһэр ууну киртитэртэн ордук ньүдьү-балай быһыы суох. Ууну харыстааҥ!

Ууга тимири түһэриэ суохтааххын. Былыргылар Күөх Боллох тойону бааһырдаҕын дииллэрэ. Кырдьык, тимир түспүт уутугар балык кэлбэт буолан хаалар. Ордук анньыыны мүччү тутан кэбиһээччилэр. Күөлгэ үлэлииргитигэр сэрэхтээх буолуҥ.

Дьахтар аймах муҥха тэрилин тыытыа суохтаах, үтүмэҕи, быаны, муҥханы үрдүнэн, чардаат икки ардынан сылдьара бобуллар. Тоҕо диэтэххэ, дьахтар «кирдээх» дэниллэр, ол иһин кирэ сыстыа диэн чугаһаппаттар.

Балыктыы барыах иннинэ, эмиэ булка курдук, баччаны баһан ылыам диэн былааннаммаккын – ытыс соттуоххун сөп.

Илимҥэ, тууга туппут балыгы кэмигэр көрбөккө сытытар – улахан аньыы. Балык ханнар. Ол кэриэтэ үппэтэх көнө.

Эбэ төһөнү да биэрдэҕинэ, мыымматтар. Үөрэ-көтө ылыахтааххын, үллэстиэхтээххин, махтаныахтааххын.

Людмила БАИШЕВА-ФЕДОРОВА.