Үгүстэр суору уонна турааҕы үөн-көйүүр, өлүк, собулҕа аһылыктаах көтөрдөрүнэн ааҕаллар, биир халыыпка уган «суор-тураах курдук» диэн болҕомтоҕо ылбаттар.
Дьиҥэр, бу көтөрдөр өҥнөрө-дьүһүннэрэ эрэ биир. Суордаах тураах – өлөр өстөөхтөр. Айылҕалара да олох атын. Тураах тымныы түһүүтэ сылаас дойдуга күрэнэн баран, саас бастакынан кэлэн күүтүүлээх «саас илдьитэ» буолар. Суор ханна уйаланан, уһун бытарҕан тымныыны хайдах тулуйан, тугу аһаан сылдьара ситэн-хотон үөрэтиллэ илик.
Кэнникинэн бу көтөрдөр сиэрдэрэ-майгылара уларыйан, биллибэт өрүттэрин көрдөртөөн соһуталлар. Үгэс курдук, тураах үөнү-көйүүрү, сир аһын сиир, кыыл-сүөл, көтөр өлүгүн тобоҕолуур эбит буоллаҕына, аныгы тураах ытыллан, бааһыран түспүт уу көтөрүн мууска, сиргэ ситэн, өлөрүн кэтэспэккэ, тумсунан батары охсон, тыынын салҕаан, түүтүн үргээн, хаан таһааран сиир адьынаттаммыт.
Суор туһунан этэ да барыллыбат. Кини бэйэлээх «аймаҕым» диэн аһыммакка, саас тураах уйалаах тииттэри кэрийэ сылдьан, күөх эбирдээх сымыыттары, саҥардыы сымыыттан тахсыбыт эбэтэр арыый улааппыт тураах оҕолорун итигэстээн сиир, тыыннаахтыы ыйыстыталыыр. Ийэ, аҕа тураах хаһыыларыгар, ытыыр-соҥуур аймалҕаннарыгар суор кыратык да кыһаллыбат. Ол эрээри суор-тураах киһини бултаспыттарын туһунан истибэт этим... Тус бэйэм илэ харахпынан көрүөхпэр диэри.
Бастакы түгэн. 80-с сыллар ортолоро. Алтынньы саҥатыгар сир тоҥон, маҥнайгы хаар түһэн сир-дойду чараас үрүҥ суорҕанынан бүрүллүбүт кэмэ. Биир идэлээх кэллиэгэм, СЈ Үрдүкү суутун судьуйата Н.Т. Егоровы кытта үлэбитинэн Үөһээ Бүлүүгэ сылдьыбыппыт. Сарсыарда үлэ чааһа саҕаланыыта иккиэн остолобуойтан тахсан, суут хонтуоратын диэки баран иһэн, киин уулусса нөҥүө өттүнэн саха уола атынан атаралатан иһэрин көрдүбүт. Ыҥыырыгар олорбокко, иҥэһэтигэр тирэнэн, биир кэм өрө өгдөҥөлүү олорор. «Сылгыһыт эр бэрдэ быһыылаах, аата, көтүтэн иһэрэ кырасыабайын», – диэн сөҕө-махтайа истэхпитинэ, эмискэ хара суор үөһэттэн таҥнары халааран түстэ да, аттаах киһини иннинэн-кэннинэн эргийэ сылдьан, киһи төбөтүн чугаһынан хаста да сиирэ-халты түһүтэлээтэ. «Иитиэх тураах хаһаайынын санныгар олороору гынар быһыылаах», – диэн дьиктиргээн, батыһа көрөөччү буоллубут. Сылгыһыппыт, бэйэтин көмүскэнэн, илиитинэн далбаатана-далбаатана, атын быһа тиҥилэхтээтэ, туос бөтөрөҥүнэн көтүттэ.
Киин уулуссаҕа үлэҕэ-үөрэххэ барааччы киһи элбэх, массыыналар эмиэ элэҥнэһэллэр. Сылгыһыппыт, суор арахпатыттан ыксаан, атын тохтотон хорус гыннарда, бэрт сыыдамнык ыстанан түһэн телеграф остуолбатыгар туомтуу баайда. Суорбут «сиэртибэлэрин» батыһа көтөн кэлэн, тротуарга сахсас гына олоро түстэ. Уоттаммыт харахтарынан турулуччу көрбүт, туой сылгыһыты, аты батыһа көрөр, аттынан ааһар дьоҥҥо адьас кыһаммат. Киһи сиртэн орто бакаал саҕа тааһы ылан, чочумча сыаллаан баран, быраҕан саайда. Көтөрө таптарбата, төбөтүн эрэ ныкыс гыннаран баран, айаҕын атан олордо. Сылгыһыппыт сирэйэ-хараҕа турбута, өрүкүйбүтэ сүрдээх, атын тааһы булан, иккистээн быраҕан, «өстөөҕүн» дьэ тапта. Суор, тиэрэ баран түһээт, өрүһүнэн, олоро биэрдэ уонна бэрт ыараханнык көтөн, дьиэлэр быыстарыгар киирэн сүтэн хаалла. Түүтэ сахсайан, сапсынара мөлтөөн, чахчы, холондоорбут көрүҥнээҕэ. Бу дьикти хартыынаны элбэх киһи көрбүт буолуохтаах. Хомойуох иһин, бу сылгыһыт кимин-тугун, оттон суор туох дьылҕаламмытын билбэппин.
Иккис түбэлтэ. 2001 с. балаҕан ыйын ортото. Сарсыарда Хатыҥ Үрэх даачатын «Иккис даамба» дэнэр оптуобуһун тохтобулугар турабыт. Элбэхпит. Үөһэттэн муоста диэки эдэр саха кыыһа 2-3 саастаах оҕотун сиэтэн түһэн иһэр. Соһуччу хантан эрэ хара суор көтөн кэллэ да оҕону туһаайан үөһэттэн супту куйааран түстэ. Ийэ соһуйан, оҕотун бэйэтигэр сыһыары тарта. Суор, өрө тахсаат, сарбайбытынан оҕоҕо иккистээн түстэ. Туораттан көрдөххө, кынатынан оҕотун хаххалаан турар дьахтары таарыйар курдук. Ийэ илиитинэн далбаатаан суортан көмүскэнэ сатаахтыыр. Суор ити курдук сабыта түһэ сылдьан баран, аттынан ааһар массыыналартан чаҕыйан тэскилээтэ.
Үһүс дьикти: Хатыҥ Үрэх «иккис даамбатыгар» баар даачабар тиийэн киэһэ 10 ч. саҕана бу ыстатыйабын суруйа олордохпуна, түннүгүм аттыгар баар тэпилииссэҕэ тураах кэлэн тохтоло суох дааҕырҕаа да дааҕырҕаа буолла. Хаһан да маннык буолбат этэ. Таска тахсан чугаһаабыппар – куттаммат. Түүтүн сахсата-сахсата хааҕыргыыр. Тас дьүһүнэ да, саҥата да оҕо тураахха маарыннаабат. Бэйэ тураах. Аны туран, биллэринэн, тураах киэһэ кэрискэлэммэт. Бааһырбыт, аһаах тураах диэҕи – эмиэ этэҥҥэҕэ дылы. Ыаллар ыттара, хааҕыргыы олорор турааҕы атыҥыраан, олбуорга хатааста-хатааста үрбүтүгэр бэрт сыыдамнык көтөн барда.
Сарсыардатыгар олбуорбар сыста турар уот остуолбатыгар, аны, хара суор түһэн олорор. Араас куолаһынан бэрт уһуннук хахаарар. Бу үйэҕэ анныгар киһи хаама сырыттаҕына, суор чугас олорбот буолара.
Ити курдук, суруйар көтөрдөрүм киэһэлээх сарсыарда, кэпсэппит курдук кэлэн, бэйэлэрин тылларынан бэрт элбэҕи кэпсээн-ипсээн бардылар. Бу эмиэ дьикти.
Юрий Игнатьев суруйуутуттан.
