Саха оҕото сахалыы саҥарыахтаах, дьэ, онно дьиэтигэр төрөппүттэрэ төһүү күүс буолуохтаахтар диэн этэн-этэн кэллибит. Билигин сахалыы уһуйаан даҕаны боппуруоһу улаханнык быһаарбатын бары да өйдөөн эрдэххит. Дьиэтигэр ийэлээх аҕатын кытары нууччалыы кэпсэтэ сылдьар оҕо дьыссааттан сахалыы саҥаран кэлбэтэ өйдөнөр. Онуоха билиҥҥи эдэрчи төрөппүттэр, бэйэлэрэ “кэл-бар” диэн күннээҕи “дьуһуурунай” тылынан муҥурдана сылдьар дьон, хантан уу сахалыы саҥардыахтарай?! Саатар, нууччаттан киирэр тылбыт да күнтэн күн элбиир аакка турар. Арай бүгүҥҥү дьоруойбут, Бүлүү улууһун олохтооҕо Аркадий САМСОНОВ сүрэҕин баҕатынан бэйэтин сиэнин кэлэ-бара төрөөбүт тылынан уу сахалыы үөрэтэ сылдьарын туһунан олус сэргии иһиттим. Маннык дьон баалларын тухары оҕолорбут, сиэннэрбит тылларын сүтэриэхтэрэ суоҕа диэн эрэнэ саныыгын.
– Аркадий Михайлович, бэйэҥ саха кылаассыктарын айымньыларын ааҕан улааппыт киһи буоллаҕыҥ?
– Урукку сэбиэскэй кэм оҕолоро бары даҕаны сахалыы хаһыаттары, сурунааллары, айымньылары ааҕан улааттахпыт. “Хотугу сулуһу” былдьаһа сылдьан ааҕар буоларбыт. Оччотооҕу оҕолор үксүбүт да саха кылаассыктарын айымньыларын суорҕан анныгар банаардаах сытан түүннэри аахтахпыт буолуо. Мин оҕо эрдэхпинэ, 1977-78 сылларга, Михаил Прокопьевич Васильев диэн оччотооҕу саха тылын учуобунньуктарын оҥорсубут киһи кэлэн биһигини үөрэтэ сылдьыбыта. Алтан Сарын диэн тыл үөрэхтээҕэ нууччаттан киирбит тыллары тылбаастыыр эҥин диэн аһаҕастык кэпсиирэ. Ол кэмҥэ үрүҥнэргэ сылдьыбыт киһини кэпсиир көҥүллэммэт этэ. Ону олус сэргээн истэрим. Олохтоох учуутал Николай Прокопьевич Григорьев литэрэтиирэ уруогун эмиэ олус сэргэхтик ыытар этэ. Холобур, айымньыны быстах ааҕыыга артыыс курдук туттан-хаптан, саҥаран-иҥэрэн оҕолору бэйэтигэр олус тардара. Ити курдук хайдахтаах да оҕо интэриэһин тардар олус бэриниилээх учууталлардаах этибит.
– Эн, дьиҥэ, тыл үөрэхтээҕэ эҥин буолбатах киһи эрээри, сыччах сахалыы тылы сүтэримиэххэ диэн, сүрэҕиҥ баҕатынан салайтара сылдьар киһи буоллаҕыҥ. Биэнсийэҕэ тахсыаҥ иннинэ ханна үлэлии сылдьыбыккыный?
– Үөрэхпинэн, дьиҥэ, мэдиссиинэҕэ сыһыаннаахпын эрээри, өр сылларга Бүлүү Халбаакытыгар дьаһалтаҕа баһылыгынан, баһылык солбуйааччытынан үлэлээбитим. Ол иннинэ уонча сыл милииссийэҕэ үлэлии сылдьыбыттаахпын. Аны туран, сааһыран баран диэххэ дуу, СГУ саха салаатын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим. Ити – дьаһалтаҕа үлэлии сылдьар кэммэр. Дьиҥэ, үлэбэр туох да сыһыана суох буоллар, тоҕус уонус сылларга сахалыы тыын күүрээнигэр оҕустаран, баҕаран, ити тыл үөрэҕэр киирбитим. Биэнсийэҕэ тахсыбытым үс-түөрт сыл буолла. Онтон ыла көҥүл көтөн, Бүлүүнэн, Дьокуускайынан кэлэ-бара сылдьабын. Куоракка оҕолорум үлэлиир буоланнар, кэргэмминиин кэлэн оҕо көрсөбүт. Дьэ, ол сылдьан, куорат оҕото нууччатыйан эрэр кыһалҕатын биллим. Бэйэлээх бэйэм сиэним нуучча тыллаах уһуйааҥҥа сылдьыаҕыттан “оҕолорбут көрдөрбүтүнэн туран тылларыттан матыыһылар” диэн санааттан, сиэммин дьаныһан туран “сахатытарга” санаммытым. “Кэл-бар” диэн дьуһуурунай тылларынан буолбакка, тылы барытын сахатытан уу сахалыы саҥарарын ситиһэ сатыыбын.
– Тыый, тылга, чахчы, улахан сыһыана суох эйгэҕэ үлэлээбит эбиккин ээ. Дьыала-куолу, докумуон барыта нууччалыы суруллар этэ дуу, сахатытар этигит дуу?
– Милииссийэҕэ үлэлиир эрдэхпинэ, оччолорго улуус иһинээҕи кыра дьыалалар сахалыы суруллаллара. Эмсэҕэлээччилэр да, сибидиэтэллэр да көрдөрүүлэрин сахалыы биэрэллэрэ, дьыалаҕа оннук суруйан киллэрэрбит. Онно тиэрминнэрэ аҕыйах буолан, уустугурдубат этибит. Оттон дьаһалтаҕа үлэлиирбэр өрөспүүбүлүкэҕэ барар дьыала эрэ нууччалыы суруллара. Сахалыы тугу эмэ суруйан ыыттахха, төттөрү эргийэн кэлиэн сөп. Ол иһин, баҕар-баҕарыма, нууччалыы суруйаҕын. Арай, нэһилиэк иһинээҕи уураахтары, бирикээстэри, ол-бу атын дьыалалары барытын сахалыы суруйарбыт. Мунньахтарбыт эмиэ бэйэбит тылбытынан бараллара. Улуус киинигэр даҕаны, биир эмэ нуучча баар да буоллаҕына, сахалыы саҥарарбыт. Өйдөөбөт киһиэхэ аттынааҕы киһи тылбаастыыра.
– Эн биһикки бүгүн кэпсэтэр төрүөппүт – оҕолорбут, кырачаан сиэннэрбит төрүт сахалыы сатаан саҥарбат буолан эрэллэрэ. Дьэ, эн, маныаха сиэҥҥин кытары анаан дьарыгыра сылдьар киһи, уопуккун кэпсии түс эрэ.
– “Анаан дьарыгыра” диэн наһаа дарбаттыҥ быһыылаах. Эппитим курдук, кэлэ-бара сылдьар киһибин. Дьокуускайга кэллэхпинэ эрэ, сиэннэрбин кытары сирэй көрсөн алтыһар буоллаҕым. Бастаан улахан сиэним тылланарыгар нууччалыы уһуйааҥҥа киирэн баран, барбах аҕай нууччалыы чообугураан эрэрин соһуйа истибитим. “Ама, бу кинилэр көлүөнэлэринэн сахалар тылланан бүтэбит дуо?!” диэн олус да харааста, дьиксинэ санаабытым.
– Дьэ, кырдьык, куоракка буолуохтааҕар, дэриэбинэҕэ кытары тэнийэн эрэр кыһалҕа. Эдэр төрөппүт оҕотун кытары сахалыы кэпсэппэт буолла, оҕолор ютубка олороллор. Дьокуускай уһуйааннарыгар бэрт аҕыйах оҕо төрөөбүт тылынан саҥарар.
– Сиэннэрбэр, чуолаан улахаммар, киирии тыллары сахалыытын талан үөрэтэн саҕалаабытым. Оттон сахалыыта суох буоллаҕына, өйдөбүлүттэн көрөн этэбин. Маныаха халлаантан ылбакка, билэр дьоннуун сүбэлэһэн баран, сахалыы тылбаастыыбын. Оҕо барыта күннэтэ туттар тылларын тылбаастыы сатыыбын. Оччоҕо эрэ үөрүйэх киирэр. Холобура, “мультик – ойуу киинэ, ойуулук”. Оҕо оонньуурдарыгар, күн аайы көрөр, тутар-хабар малларыгар, таҥаһыгар-сабыгар нууччаттан киирэр тылынан бэлиэтэнэр элбэх. Олору барытын ситэн тылбаастаабатарбын да, кыһалла сатыыбын. Саарпык – саал былаата, моойго кэтэр баайыы таҥас – моойторук, бэрчээкки – тарбахтаах үтүлүк, суортук – сыалыйа (көспүт суолтаҕа), подтяжка-ыаннарык.
– Мультикпыт, чахчы даҕаны, ойуулаабыттан оҥоһуллубут киинэ буоллаҕа... Наһаа да бэркэ тылбаастаабыккын. Улаханныын-кыралыын бары “мультиктан” атыннык эппэппит. Сорох дьиэ тээбиринин тылбаастаабакка, дорҕооннорун эрэ сахатытан биэрэбит. Холобур, остуол, устуул, халадыынньык... Маны эн туох диигиний?
– Остуол, устуул, дьыбаан, ыскаап барыта нууччалыы тылларбыт сахатыйбыта буола сылдьаллар. Халадыынньыгы, холобур, тоҥорунньук диэххэ сөп. “Копилка” – мунньуука. Бэлиэтэнэр, былааннанар кумааҕы – санатынньык. Остуол – сандалы, устуул – олох мас, олоппос диэн сахалыы тылбастаахтар эрээри, дьон үксэ, үөрэнэн хаалбычча, син биир остуолунан, устуулунан саҥара сылдьаллар. Биэсэлкэ – көхө, горсуок – уруунньук, подокуонньук-түннүк сэҥийэтэ, аан боруога – модьоҕо.
– Оҕо буолуохтааҕар, улахан да дьон саҥаралларыгар арыт нууччалыы сыыс тылы кыбыталлар ээ.
– Оннук сыыс тыл, дьэ, улахан да дьоҥҥо баар. Бэл, араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ кэлбит дьон нууччалыы сыыс тылы кыбытан саҥарааччылар. Ол кистэл буолбатах. Холобур, ыйытыы бүтэһигэр “да?” диэн буолбакка, сахалыы “дуо” диэххэ сөп. “Надайыал буолуу” – хал буолуу. “Уже” – бэлиэр, хайыы сах, “почти” – кэриэтэ, сыһа (өйдөбүлүнэн). Холобур, тэҥ сыһа, тэҥ кэриэтэ. “Конечно” – биллэн турар, “попытка” – холонуу, боруобалааһын – холоон көрүү, “успейдааһын” – баттаһыы. Чэ уонна да элбэх... Ити тыллары барытын ылан быраҕан кэбиһэр буоллар, тылбыт, этиибит алдьаныа суох этэ. Истэ олорор киһи итинник сыыс тылтан, саҥаттан кулгааҕа “элэйэр”, ылыммат.
– Сиэниҥ бу тыллары барытын кэпсэтэригэр туттар дуо?
– Тутта сылдьар. Арыт төрөппүттэрин: “Сыыһа саҥардыгыт...” – диэн көннөрө сылдьар киһи буолан эрэр диэххэ сөп. Дьыссаатыгар иитээччилэрэ: “Оҕонньор курдук саҥарар...” – диэн күлэллэр үһү. Күлэллэрэ, дьиҥэ, куһаҕан бөҕө буоллаҕа, оҕо ханнан хаалыан сөп. Былырыын хайа эрэ сурунаалга кыра оҕолорго анаан киһи этин-сиинин чаастарын сахалыы суруйан таһаарбыттар этэ. Мин эмиэ киһи этин чааһын сиэммэр үөрэтэ сылдьабын. Илии тарбахтарын ааттарынан үөрэппитим: эрбэх, сөмүйэ... Саҥа тылланарыгар оҕо илии, атах, төбө, тобук, көҕүс, ис диэни истэн ылынар буоллаҕына, бэрбээкэй, бөтөҕө, бэгэччэк, такым, окумал, эҥил бас, чанчык, чэчэгэй уо.д.а. анаан үөрэтэр ордук. Ити тыллары оҕо, ыччат буолуохтааҕар, бэл, улахан да дьон туттубат буолан эрэллэр. Киэһэлик – сырдык-хараҥа ыпсыыта, борук-сорук диэн, сарсыарда сырдаан барыыта – суһуктуйуу, хабыс-хараҥа – им балай... Харантыын буолан, сиэннэрим сайын биһиэхэ – дэриэбинэҕэ – кэлбэтэхтэрэ. Аны сайын хамсык хаптайдаҕына, от сүрүн көрүҥнэрин улахан сиэммэр үөрэтиэм диибин. Сөкүнү үкэртэн, манчаарыны кэнчээриттэн араарар буолара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Улахан сиэммин үөрэттэххэ, кыралар убайдарын үтүктэн, мин үөрэппитим курдук, уу сахалыы саҥарыахтара.
– Сахалыы үөрэтэргэр ураты ньымалааххын дуу?
– Оҕону сахалыы саҥардарга оннук гыныҥ, маннык гыныҥ диэн туох да улахан ураты сүбэм да, ньымам да суох. Ханнык баҕарар оҕону кытары тэҥҥэ оонньоон, оонньуу тэрийэн үөрэттэххэ, олус түргэнник ылыналлар. Чэ уонна дьиэ иһигэр ыраас сахалыы эйгэни үөскэттэххэ сөп буолар. Мэлдьи сахалыы кэпсэтэ сылдьыахха, сахалыы кинигэлэри ааҕыахха, остуоруйалары, үһүйээннэри, былыргы кэпсээннэри кэпсиэххэ наада.
– Дьэ, чахчы, сиэннэргин олус да үчүгэйдик үөрэтэ сылдьар эбиккин. Мин санаабар, дьиҥэ, урут нууччаттан киирбит тыллар курдук билиҥҥи тыллар төһө баҕарар сахатыйыахтарын сөп этэ буоллаҕа.
– Өрөбөлүүссүйэ иннинэ нууччаттан киирэн сахатыйбыт тыллар оннуларынан хаалбыттара. Ол кэннэ киирбит нууччалыы тыллары уларытыы кытаанахтык бобуллубута дии. Ол иһин биһиги төрөппүттэрбит суруктарыгар-бичиктэригэр “революция, партия, республика, ферма, колхоз, совхоз...” диэн тыллары хайдах баарынан суруйа үөрэнэн хаалбыттар. Ордук сэбиэскэй кэмнээҕи көлүөнэ төһө даҕаны сахалыы саҥардарбыт, үөрэнэн хааламмыт маама, паапа диэбит курдук сорох тылларбытын билиҥҥэ диэри нууччалыынан саҥара сылдьабыт. Отутус сыллар бүтэһиктэригэр сахалыы алпаабыт нууччалыыга көһөн, биһиэхэ төрүкү суох нуучча дорҕоонноро киирэн хаалбыттарын, төрөппүттэрбит бастаан ыарырҕаппыттара биллэр. Мин дьонум хойукка диэри: “Нуучча в-та, ж-та...” – дэһэллэрин өйдүүбүн.
– Ээ, дьэ-дьэ, ахтыыларга оннук нууччалыы суруллубут тыллары көннөрөртөн соло булааччыбыт суох.
– Билигин ити тыллары барытын төттөрү сахатыта сатыыбыт дии. Хата, эһиги, “кыымнар”, маныаха улахан дьыаланы оҥоро сылдьаҕыт. Дьон сыыйа-баайа өрөспүүбүлүкэ, бүддьүөт, бэрэпиэссэр, хандьыдаат уо.д.а. тыллары саҥара, суруйа үөрэниэхтэрэ буоллаҕа. Ол гынан баран сахатытарга олуонатык иһиллэр, сахалыы тылбаастанар кыахтаах тыллары тылбаастаан иһиэххэ баар этэ. Ити – тус баҕа санаам. Холобур, “пропеллер, вентилятор” – ытылҕа, “лопасть (бөртөлүөт, борохуот киэннэрэ) – салбах.
– Сөпкө этэҕин. Сахалыы төрөөбүт тылынан сайа саҥарар, толкуйдуур оҕо ситиһиилээх буоларын бары даҕаны билэ-көрө сылдьабыт. Хата, эн оҕолорго анаан нууччалыы тыллары сахатытан, тылбаастаан үөрэтэр кинигэ суруйуоҥ этэ. Оҕолорбутугар төһөлөөх туһалаах буолуо этэй... Чэ, быыс булан кэпсэппиккэр махтал.
– Эһиэхэ махтал. Мин удьуор быстыа, тыл симэлийиэ суохтаах диэн өйдөбүллээх киһибин.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
