(Тыл билимин дуоктара Нина Иванова чинчийиититтэн кылгатан тылбаас)
Бу чинчийии 2007, 2014 уонна 2021 сс. Дьокуускай куоракка уонна улуустарга ыытыллыбыт үс улахан социолингвистика ыйытыгын түмүктэригэр олоҕурар.
Кэнники ыытыллыбыт ыйытык барыллаан түмүктэрэ көрдөрөллөрүнэн, нэһилиэнньэлээх пуун киин куораттан төһөнөн ыраах да, дьон төрөөбүт сахалыы тылын билиниитэ күүстээх уонна туруктаах буолар. Бу ордук биир омук түөлбэлээн олорор кыра бөһүөлэктэригэр көстөр. Ол эрээри, икки тылы төрөөбүт тыл быһыытынан билинии улуустарга эмиэ баар буолбут.
Сыыппаралары көрдөххө, дьон “төрөөбүт тылбын билэбин” дэнэрэ элбээбит курдук эрээри, сиһилии ырыттахха, онно кэккэ дэбдэтинии баара көстөр. Тылы билии таһымын тэҥнээтэххэ: төрөөбүт тылынан ааҕар, суруйар сатабыл мөлтүү турар. Ордук эдэр дьоҥҥо, сахалыы тылы кэпсэтии эрэ таһымынан билии элбээн эрэр эбит.
Икки тылланыы
Тыаттан көһөн кэлбит орто уонна аҕа саастаах саха дьоно тылы билиилэрэ куоракка да тута мөлтөөбөтүн чинчийии көрдөрөр.
2021 с. ыытыллыбыт ыйытык биир дьиксиннэрэр түгэни арыйда. Ол курдук, бэл ыраах тыаҕа баар саха бөһүөлэктэригэр дьыссаат саастаах оҕо 7 %-на күннээҕи кэпсэтиигэ нуучча эрэ тылын (сахалыы-нууччалыы булкуйа да буолбатах) туттар эбит.
Ону саха дьоно эмиэ көрө сылдьар буоллахтара. Дьокуускай куорат сахаларын ортотугар саха тылын кэскилин туһугар долгуйуу күүһүрэн иһэр: 2007 сылга онтон долгуйааччы 49,4 % эбит буоллаҕына, 2021 сылга 55,3 % буолбут. Оттон «тылбыт иэдэйдэ, барыта муҥур уһукка тиийдэ» диэччи ахсаана 6 %-тан 15,9 %-ҥа тиийбит.
Ыйытыкка кыттыбыт дьон 75 %-на “оҕо аймах уонна ыччат саха төрөөбүт тылын билиитэ мөлтөөбүтүттэн” долгуйаллар. 42 %-на “РФ уонна СӨ Төрүт сокуоннарынан мэктиэлэнэр төрөөбүт тылынан үөрэҕи ылар быраап тутуһуллубатыттан” дьиксинэллэр.
“Тыаттан куоракка көһөн кэлии тохтообот” диибит. Дьэ, тыаттан көһөн кэлбит дьон куорат эйгэтигэр хайдах алтыһан-кэпсэтэн олороллоруй?
Тыа дьоно тылы билиилэрин таhыма, омук быhыытынан билиниилэрэ куорат сахаларынааҕар билигин, биллэн турар, үрдүк. Холобур, Дьокуускай куоракка холкутук сахалыы саҥарар, ааҕар, суруйар саха – 84,8 %; Бэрдьигэстээххэ – 85,7 %, Ньурба к. – 96,8 %. Бүлүү сүнньүн нэһилиэктэригэр: Бороҕоҥҥо, Бордоҥҥо, Күндээдэҕэ – 100 %.
Ол эрээри, Дьокуускайга бастаан көһөн кэлбит дьон бастакы 3 сылларыгар киин куоракка ханнык тылы туттан олохсуйалларын, оҕолорун сахалыы дуу, нууччалыы дуу тыллаах уһуйааҥҥа, оскуолаҕа биэрэллэрин билбэттэр. Кинилэртэн 15 %-нара эрэ чопчу “икки тылынан тэҥҥэ туттар сөптөөх” дии саныыр. Аны, бу дьон тыл эйгэтигэр бырааптарын билбэт, суолталаабат буолан, оҕолорун үксүн “чугастааҕы” оскуолаҕа-уһуйааҥҥа биэрэллэр. Онно “чугастааҕы” оскуола дириэктэрин “нууччалыы кылааска (бөлөххө) биэриҥ” диэн модьуйуута улахан суолталаах буолар.
Ити курдук тыа дьоно куоракка 3 сыл олорон баран, икки тэҥ бөлөххө хайдыһаллар. Кинилэр 42 %-нара “саха тылын өрө тутааччы”, 42 %-нара “бу олоххо нуучча тыла эрэ наада” диэччи буолан хаалар.
Куоракка уонча эбэтэр уонтан тахса сыл олорон баран саха дьоно, дьэ, аныгы кэмҥэ икки тылы тэҥинэн туттар табыгастааҕын өйдүүллэр. Онон, тыаттан кэлэр дьон “дьиҥнээх” эбэтэр “икки тыллаах” саха буолуохтарын иннигэр улахан тургутууну ааһаллар.
Чинчийии тыа дьонун тылга сыһыаннара куоракка көһөн кэллэхтэринэ, улаханнык уларыйарын көрдөрдө. Онон, төһө да куоракка тыаттан бары бигэ туруктаах саха дьоно көһөн кэлбиттэрин иһин, тылга сыһыаннара араас уонна уларыйымтыа буолар эбит.
Ол курдук, тыа сиригэр икки тылы тэҥинэн билиигэ тардыһыы күүстээх. Маныаха оскуоланы бүтэрээччилэр нуучча тылынан элбэх тургутууну ааһан, инники ситиһиилээх олоххо тахсаллар диэн санаа улахан төрүөт буолуон сөп.
Төрөөбүт тыл туруктаах буоларын туhугар долгуйууну таһынан, аныгы олоҕу кытта тэҥҥэ сайдан-хаамсан иһэр туһугар атын омук тылын үөрэтэр баҕа эмиэ күүһүрэн иһэр эбит. Ол курдук, Дьокуускай куоракка саха уонна аангылыйа тылын үөрэтэр баҕа санаа көрдөрүүтэ тэҥ. Оттон тыа улуустарыгар төрөөбүт тылы үөрэтэр баҕа аангылыйа тылын үөрэтэр баҕаттан өссө үрдүк.
Ити курдук, биир омук түөлбэлээн олорор тыа сирин сахалара, куорат сахаларын кытта тэҥнээтэххэ, икки тылы тэҥник билиигэ ордук дьулуһаллар.
Куоратыттан-тыатыттан тутулуга суох, саха дьоно төрөөбүт тылларынан саха тылын ааҕаллара уонна тылларын билии таһыма эмиэ куһаҕана суоҕа омук быһыытынан арыый бигэ туруктаахпытын туоһулуур. Төрөөбүт тылларынан саха тылын ааҕар тыа дьоно куоракка көһөн кэлиилэрэ тылы билиниигэ куорат социумун тэҥнээн биэрэр, күүскэ күүс эбэр, санааҕа санааны салгыыр.
Куорат күүстээх дьайыытыгар киирбэтэх тыа дьоно төрөөбүт тылларын балай эмэ туруктаахтык тутан олорор буоллахтарына, куоракка олорор саха ыччатын ортотугар икки тылы төрөөбүт тылынан билинии элбэх.
Куоракка көһөн кэлбит тыа сахаларын тылга сыһыаннара үс түһүмэҕинэн уларыйар: I – албыннаныы, нуучча тылыгар көһүү; II – сөп түбэһии, икки тылы туһаныы, III – куоракка 10 сыл олорон баран төрөөбүт тылга төннүү.
Тыаттан көһөн кэлбит орто уонна аҕа саастаах сахалар төрөөбүт тылларын билэр таһымнара куорат эйгэтигэр улаханнык уларыйбат эрээри, олох араас түгэннэригэр, араас эйгэҕэ икки тылынан кэпсэтэр быһыыны-майгыны уонна икки тылынан толкуйдуур үөрүйэҕи үөскэтэр.
Дьон куоракка балысханнык көһүүтэ, сыыппараҕа уонна биир халыыпка киллэрии бара турдаҕына, тыл бэлиитикэтигэр омукпут уонна култуурабыт тутан олорор баайын (ресурсатын) туһанан, тыа сиригэр да, куоракка да саха тылын харыстыыр чопчу миэрэлэри ылына охсор кыһалҕа үөскээтэ. Тыа сиригэр омук быһыытынан уонна төрөөбүт тылы билинии төһө да билиҥҥитэ этэҥҥэ курдугун иһин, тыл эйгэтин харыстыыр уонна сайыннарар суолу-ииһи тобулуохтаахпыт.
Күндэли тылбааһа.
