“Тыл – норуот олорон ааспыт, билигин тыыннаах уонна кэлэр көлүөнэтин улуу историческай холбоһук оҥорор саамай дэлэй, саамай бигэ, саамай тыыннаах ситимэ. Тыл норуот өлбөтүн эрэ бэлиэтиир буолбатах, тыл – норуот олоҕун илэ бэйэтэ. Норуот тыла сүттэҕинэ – ол норуот аны суох! Норуоттан тугун барытын былдьааҥ – барытын булунуо, оттон тылын былдьаттаҕына – ону хаһан даҕаны иккиһин айыа суоҕа...”
К.Д. Ушинскай, “Төрөөбүт тыл” (“Родное слово”) ыстатыйатыттан, 1861 с.
Улахан мунньаҕы-сийиэһи өрө көтөҕүллэн, дирбиэн-дарбаан бөҕө буолан ыытабыт, үлэ бөҕөтүн былаанныыбыт. Хомойуох иһин, сотору кэминэн ол ньиргиэрэ уостан, дорҕооно сүтэ быһыытыйар... Төрөөбүт тыл кыһалҕата соннук хаалар, оттон оҕолорбут тылларын умналлара сыл ахсын өссө түргэтээн иһэр. Туох кыаллыбатый? Тугу сатаабаппытый? Ол туһунан хайысханан арааран бу соторутааҕыта буолан ааспыт учууталлар сийиэстэригэр араас таһымнаах кэпсэтии ыытыллыбыта, сотору кэминэн сүрүн түмүк докумуон таҕыстаҕына, дьэ, ону көрүөхпүт. Кэбис, бүгүн атыны кэпсэтиэххэ.
Тылларын букатын сүтэрэн эрэр, ол бэтэрээтинэн эрэ сылдьар атын эрэгийиэннэр омуктара биһиэхэ ымсыыраахтыллар. Кинилэргэ холоотоххо, биһиэхэ тылбыт быдан туруктаах, араас хайысханан үлэ бөҕөтө ыытыллар, үөрэх кыһалара бааллар, анал тыл бырагыраамата үлэлиир. Ол да буоллар, “тимирээччигэ бэйэтиттэн атын ким да көмөлөһөр кыаҕа суох” диир сөбө чахчы. Биһиги билигин бигэ туруктаах буолан сылдьарбыт, сокуон өттүттэн өйөбүл, үбүлээһин эҥин эрэ баарыттан буолбатах. Биһиэхэ тылбытын саргылаабыт улахан салайааччылардаах буоламмыт, баҕар, тулуктаһа сылдьарбыт буолуо. Онон...
Миниистир Шарин
Соторутааҕыта ытыктабыллаах биир киһибит “үөрэххэ биһиги лиидэрбит суох” диэбиттээх. Онон тус кылааттарын киллэрбит, “салайааччыттан олус элбэх тутулуктаах” диэххэ сөп дьону санатан ааһар тоҕоостоох. Ол, бастатан туран, 1962–1981 сс. Саха АССР үөрэҕириитин миниистиринэн таһаарыылаахтык үлэлээбит Николай Иванович Шарин буолара саарбаҕа суох. Баҕар, “ээ, билэбит” диэхтэрэ да, кэм-кэрдии аастаҕын аайы, маннык холобур суолтата өссө дириҥээн иһэринэн, хос-хос саната, ахта сылдьар наада.
Н.И. Шарин үлэлээбит сылларыгар өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитин сайдыытыгар сүҥкэн улахан уларыйыылар буолбуттара. Оскуолалар матырыйаалынай базалара бөгөргөөбүтүн, иитии, үөрэх-билии хаачыстыбата тупсубутун, оскуола бөҕөтө тутуллубутун, 70-с сыллар бүтүүлэрэ бүттүүн орто үөрэхтээһин ситиһиллибитин, кэбиниэт систиэмэтэ киирбитин, физиканы-матымаатыканы дириҥэтэн үөрэтэр оскуолалар аһыллыбыттарын билэбит. 1970 с. биэрэпис көрдөрөрүнэн, Уһук Илиҥҥэ Саха сирэ үөрэххэ бастакы миэстэҕэ сылдьара, үөрэхтээх дьонун ахсаанынан Арассыыйа орто көрдөрүүтүн куоһарара. Санаан көрүҥ, бу – тымныы-тыйыс усулуобуйалаах эрэгийиэҥҥэ!
Сөбүлэспэккэ быыһаабыттара
Оттон кини аатын өлбөт үйэлээбит хорсун быһыыта төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтэр-иитэр эйгэттэн туоратар бэлиитикэ саҕаламмытыгар Татарстан, Башкирия уонна Саха сириттэн үөрэх миниистирэ Н.И. Шарин ону утарбыттара, сөбүлэспэтэхтэрэ буолар. Саха АССР обкуомун I сэкирэтээрэ Г.И. Чиряев миниистирдэр быһаарыыларын өйөөбүтэ. Онон “Особый учебный план татарской, башкирской, якутской школ” диэн туспа докумуон баар буолбута. Түмүгэр Саха сиригэр ситэтэ суох орто оскуола оҕону төрөөбүт тылынан бары биридимиэккэ толору үөрэтэрин тохтоппотоҕо, саха тыллаах көлүөнэ быстыбатаҕа.
Атыннык дьаһаммыт “истигэн” салайааччылардаах өрөспүүбүлүкэлэргэ онтон ыла нууччатыйыы саҕаланан, түргэтээн, билигин тыллара быстар мөлтөх туруктааҕын билэбит. Ити курдук үөрэх миниистирин хорсун быһыыта бүтүн омугу быыһаабыта. Оттон Г.И. Чиряев хоргус салайааччы эбитэ буоллар, Шарины ууратан да туран, РСФСР Үөрэҕириитин министиэристибэтин быһаарыытын ылыннарыан сөп этэ. Хомойуох иһин, оннук буолар. Үрдүкү салалта дьаһайарын, сөбүлээбэтэхпит да иһин, аахсар кыахтаах чунуобунньуктарбыт суох буолан эбитэ дуу, барытын “тук” курдук ылына, толоро олоробут.
“Хара үлэни” үмүрүтээччи
Хаһан баҕарар, улахан дьыаланы олоххо киллэрэргэ, “хара үлэтин” үмүрүтэр дьон баар буолаллар. Соторутааҕыта, “Кыым” хаһыакка саха тылын учууталларын сийиэһин көрсө Саха АССР үөрэҕин миниистирин I солбуйааччыта Михаил Иванович Егоров туһунан, кини Ойуунускайдаах саҕаттан (ол аата, 30-с сыллартан) тэриллэ илик өрөспүүбүлүкэтээҕи киэҥ ыҥырыылаах научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэтин 1984 сыллаахха хайдах бэлэмнээн, тэрийэн ыыттарбытын туһунан оччотооҕу мэтэдьиис Е.К. Васильев кылгас ахтыы-суруга тахсыбыта.
Онно ааптар үйэ аҥаара ким да болҕойбокко сылдьыбыт тиэмэтигэр научнай, айар түмсүүлэри, үрдүк, орто үөрэх тэрилтэлэрин, оччотооҕу СМИ үлэһиттэрин, үөрэх салаатын салайааччыларын, идэҕэ бэлэмниир үөрэх кыһаларын, учууталлары, оҕо кыһатын иитээччилэрин – барыларын үмүрү тардан ыытыллыбыт тэрээһин сүҥкэн суолтатын арыйар. “Кэмпириэнсийэ түмүгүнэн үлэни тупсарарга туһуламмыт киэҥ ис хоһоонноох эрэкэмэндээссийэ ылыллыбыта. Ону олоххо киллэриигэ туһуламмыт араас дьаһал, тэрээһин хас да сыл устата салҕаммыта. Билигин санаатахха, кэскиллээҕи да түстүүр тэрээһин ыытыллыбыт эбит! Ол ылыллыбыт докумуоннартан биир саамай сүрүннэрэ, суолталаахтара, биллэн турар, «Үөрэх тэрилтэлэригэр саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтиини тупсарар туһунан кэнсиэпсийэ” буолбута. Билигин ону санаан, киһи хараастар. Оччотооҕу ситиһии, таһым аны хатыланыа дуо? Михаил Иванович Егоров курдук ботуруйуот миниистир, кини курдук үрдүк таһымнаах чунуобунньук, тэрийээччи, салайааччы көстүө дуо?”. Чахчы да, М.И. Егоровы “хара үлэһит” этэ диир, баҕар, сыыһа иһиллиэ эрээри, кини саамай уустук, бутуурдаах үлэни сааһылаан, инникитин буолуохтаах уларыйыыларга бэлэмнээн биэрбит эбит диэххэ сөп.
Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ
“Саха оҕотун сахалыы иитэр, сахалыы үөрэтэр туһунан баҕара саныыр, сэһэргэһэр дьон урут да баара эрээри, ити кыайтарбат суол, ону ким да көҥүллүө суоҕа диэн өй-санаа дириҥник иҥэн, сабардаан сылдьара. Ол иһин С.А. Новгородов кэнниттэн итини олоххо киллэрэ сатыахтааҕар, үрдүк таһымҥа тыл быктарар да киһи суоҕа. Е.П. Жирков кими да кэтэспэккэ, толлон-чаҕыйан турбакка, дьону-норуоту хамсатан, кэлбит кэми туһанар кыаҕы арыйбыта” (У.А. Винокурова, 2004 с.).
“Арассыыйаҕа бутуурдаах кэм кэлэн турдаҕына, биһиги киэҥ нэлэмэн өрөспүүбүлүкэбитигэр саха-нуучча, хотугу омуктар оскуолаларын саҥардан сайыннарар күүс быһыытынан кэнсиэпсийэ сөптөөх хайысха буолбута. Үөрэх-иитии эйгэтигэр чопчу суолу сырдаппыта, муна-тэнэ сылдьыбакка, биир көнө суолу ыйбыта”, – диэн ахтар оччолорго үөрэх миниистиринэн үлэлээбит Егор Петрович Жирков. Бу Кэнсиэпсийэнэн өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитигэр хайдахтаах курдук үтүө хамсааһын тахсыбытай! Ол уота билигин да сөҕүрүйэ иликкэ дылы.
“Ким даҕаны көтүрэ илик!”
...Ааспыт сыл сэтинньитигэр төрөөбүт тыл учууталларын сийиэһэ буолан ааспытын бары өйдүүбүт. Сийиэс иннинэ элбэх тэрээһин мунньах ыытыллыбыта. Биир сүбэ-мунньахха тэрээһин үлэни сүрүннээччи Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Александр Николаевич Жирков “Национальнай кэнсиэпсийэни ким даҕаны сокуонунан, бирикээһинэн көтүрэ илик. Ол аата, баар уонна үлэлии сылдьар”, – диэбитин соһуйа, дьиктиргии истибитим. Кырдьык, оннук эбит! Кэнсиэпсийэни ким даҕаны “мантан инньэ кэнсиэпсийэ тохтуур” диэн көтүрбэтэҕэ эбээт. Оччотугар үөрэхпит биир сүрүн оҥкула буолуохтаах кэнсиэпсийэни тоҕо уоннуу сыл буола-буола эрэ саныыбыт? Сороҕор олох да санаабаппыт. Холобур, 30 сылыгар анаан туох даҕаны ыытыллыбатаҕа... “Ол аата, биһиэхэ үөрэх эйгэтигэр сирдиир, иилиир-саҕалыыр дьоммут, саҥа кэм новгородовтара, шариннара, егоровтара, жирковтара суох буоллулар дуо?” диэн харааста саныыгын. Итиннэ туох диэн хардарыаххын, кырдьыга, билбэккин...
Салайааччыттан тутулуктаах
ХИФУ дассыана Матрена Попова, “Айылгы” төрөппүттэр уопсастыбаннай түмсүүлэрин салайааччыта – “Тыл. Өй. Билии” билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэрин тэрийсибит, төрөөбүт тыл туһугар туруорсуу инники кирбиитигэр сылдьыбыт уонна сылдьар даҕаны киһи. Дьокуускай куоракка сахалыы кылаастары астарары модьуйсан, үөрэх оччотооҕу управлениетын салайар Евдокия Ивановна Евсиковаҕа киирэ сылдьыбыппытын санаан аастыбыт:
– Биирдэ Евсиковаҕа “саха кылааһын эбии астарбат буоллаххытына, ыһыахха пикет тэрийиэхпит диэн куттаабыппыт дии”, – диэн Матрена Петровна ол уонтан тахса сыллааҕыны санаан күлэр. Төрөппүттэр өттүлэриттэн оннук “сантаас” кытта баар буола сылдьыбыттааҕа. Чэ, ол эрээри хайдах эрэ гынан биир тылы булбуппут.
“Начаалынай кылааска саха тылын үөрэтэр учууталлар олох суохтар” диэбиппитин Евдокия Ивановна “оччоҕо тыаттан киллэриэхпит” диэн күлбүттээх. Ол да буоллар кини ыстатыыстыканы кистээбэккэ көрдөрөр буолара. Төһө оҕо – төрөөбүт тылынан, оттон хас оҕо төрөөбүт тылын биридимиэт курдук үөрэтэрин эҥин сонно ууран биэрэрэ. “Үөрэх салаатын бэркэ салайбыта” дииллэр да, сахалыы кылаастары арыйтарыы чааһыгар олох “ылбат-биэрбэт” бэлиитикэни тутуһан кэлбитэ. Биһигини (ол аата, төрөппүт уопсастыбаннаһын) олох чугаһаппат этэ.
Кини кэнниттэн куорат үөрэҕин управлениетыгар Алексей Кузьмич Петров уонна солбуйааччынан билигин Үөрэх министиэристибэтин салайар Ирина Павловна Любимова кэлбиттэрэ. Бу дьон кылгас кэмҥэ үлэлээбиттэрэ эрээри, сүҥкэн уларытыылары киллэрбиттэрэ. Олортон биирдэстэрэ – сахалыы кылаастары арыйтарыан ончу баҕарбат улахан оскуолалар дириэктэрдэрин ыҥыртаан, уопсастыбаннаһы кытта көрсүһүү, санаа атастаһыыта тэрийбиттэрэ. Бу хаһан да буола илик тэрээһин этэ. Онтон кыралаан, оскуолаларга сахалыы кылаастар арыллан барбыттара, бэл, 19-с оскуолаҕа ЯГНГ филиала тэриллибитэ. Куорат оскуолалара улуустары кытта ситимнэрэ олохтоммута, киин куорат сахалыы үөрэтэр оскуолаларын, кылаастарын ситимэ үөскээбитэ. Билигин ол хайдах туруктааҕын билбэппин эрээри, оччолорго сүрдээх улахан хардыы этэ. Онон биһиги ити кэмҥэ үлэлээбит үөрэх салайааччыларыгар олус махтанабыт. Биллэн турар, үрдүкү салалта өттүттэн дьаһала уонна хонтуруола суох оннук үлэ барбата өйдөнөр эрээри, салайааччы тус бэйэтиттэн эмиэ тутулуктаах, – диэтэ.
Ити курдук, уруккуну санаан, үгүс өттө олохтоох былаастан, үөрэх тэрилтэтин салайааччытыттан улахан тутулуктааҕын, билигин даҕаны онтон улахан уларыйыы тахса илигин, орто сүһүөх салалта сэрэхэдийэ үөрэнэн хаалбытын туһунан кэпсэтэн аһардыбыт.
Путин өйүүрүн биллэрдэ
Дьиҥинэн, төрөөбүт тылы үөрэтэр, төрөөбүт тылынан үөрэҕи-билиини ылар быраап туһунан Төрүт сокуоҥҥа да, РФ “Үөрэҕин туһунан” сокуонугар да бигэтик сурулла сылдьар. Эбии санатар буоллахха, саҥа ФГОС даҕаны төрөөбүт тыллары үөрэтэри хааччыйар. Ааспыт сыл бүтүүтэ РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арассыыйатааҕы оҕо, ыччат хамсааһынын сугулааныгар төрөөбүт тыллары өйүүрүн биллэрэн, тыл этиитигэр аҕынна. Онтон ордук туох ыйыыны-кэрдиини күүтэбит? Биһиэхэ ымсыырар норуоттар оннуларыгар киириэхпитин баҕарбат буоллахпытына, бэриллибит кыаҕы туһанан, хоннохтоох соҕустук ылсан, үлэлээн, хамсанан-имсэнэн иһиэххэ! Саҕаланан эрэр Тыл ыйа онуоха олук уурдун, сырдык санаалары сахтын!
Нина ГЕРАСИМОВА.
Сэҥээриилэр