Ньурба улууһуттан төрүттээх Киргизиятааҕы Махмуд Кашгари аатынан Илиҥҥи университет выпускнига, билигин Татарстан өрөспүүбүлүкэтин Болгар куоратыгар баар Болгар ислам академиятын магистратуратыгар 1-кы кууруска үөрэнэ сылдьар Эрхан АЛААС – эрэдээксийэбит бүгүҥҥү ыалдьыта. Кини бу күннэргэ дойдутугар күүлэйдии кэлэ сылдьар.
– Ааспыт рамазан ыйыгар социальнай ситимҥэ сахалыы, арааптыы саҥаран эҕэрдэлээбиккин истэммин, интэриэһиргээн билсиһэргэ сананным. Кимҥиний, хантан сылдьаҕыный?
– Ньурбаттан төрүттээх Алаас Эрхаан диэммин.
– Сааһыҥ үгэнигэр сылдьар эдэр киһи эбиккин.
– Оруобуна 39-пар сылдьабын. Ыалбын, 1 оҕолоохпун.
– Ааккын-суолгун уларыппыккын...
– Пааспарбар нууччалыы ааппын-суолбун барытын Эрхан Алаас диэҥҥэ уларыппытым. Аҕам аата бэйэтинэн хаалбыта ... уола диэн. Тоҕо уларыттым диэ? Омук сиринэн элбэхтик сылдьабын. Онно: “Тоҕо нууччалыы ааттааххыный, бэйэҥ омугуҥ аата-суола суох”, – диэн үгүстүк ыйыталаһааччылар. Кыраныысса таһыгар (Казахстан, Киргизия) киирэр-тахсар хонтуруолга боппуруос үгүстүк үөскээччи. Сирэйим азиат буолан туран, аатым-суолум нууччалыыта дьону мунаахсытар. Ол эрээри бу сүрүн биричиинэ буолбатах буоллаҕа.
2004 сылга, итэҕэли ылыныахпар диэри, дойдубар дэриэбинэҕэ, куоракка олоро сылдьыбытым. ССТХА-ҕа үөрэнэ сылдьыбытым да, ситэри бүтэрбэтэҕим.
– Ханна үөрэммиккиний?
– 2012 сыллаахха Башкирия өрөспүүбүлүкэтин мусульманнарын духуобунай управлениетын иһигэр медресеҕэ биир сыл үөрэнэн иһэн тохтообутум. Салгыы Египет Араап өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕириитин министиэристибэтин иһинэн үлэлиир тыл оскуолатыгар үөрэнэ барарбар мэктиэ биэрбиттэрэ. Онно баран 2 сыл үөрэммитим. Тыл оскуолатыгар араап тылын үөрэппитим. Онтон дойдубар Саха сиригэр төннөн кэлэн олоро сылдьыбытым.
2016 сыллаахха Киргизияҕа Махмуд Кашгари аатынан Илиҥҥи университет араап тылын уонна тылбаас факультетыгар киирэн, былырыын үөрэнэн бүтэрбитим. Билигин Татарстаҥҥа баар Болгар ислам академиятын магистратуратыгар 1-кы кууруска үөрэнэбин. Аны биир сылынан бүтэрэбин. Сүрдээх улахан куонкуруһу ааһан, эксээмэннэри туттартаан киирбитим. Манна үөрэнэ киирэргэ араап тылын үчүгэйдик билэри ирдииллэр. Арассыыйаҕа официальнай мусульман лиидэрдэрин – муфтийдары, муфтий солбуйааччыларын – бэлэмниир федеральнай суолталаах улахан үөрэх кыһата буолар. Бүтэрдэхпинэ, салгыы научнай үлэнэн барыам.
– Оччотугар сахаттан бастакынан араап тылын үөрэппит, үөрэтэ сылдьар буоллаҕыҥ?
– Дьупулуомнаах, араап тылын үөрэппит саха киһитэ бакаа соҕотохпун. Ол эрээри араап тылын бэйэлэрэ үөрэтэн билэр саха уолаттара син бааллар.
– Дьупулуомҥунан идэҥ тугуй?
– Араап тылын филологията диэн. Оскуола оҕолоругар араап тылын үөрэтэр учуутал диэн. Киргизияҕа оскуола оҕолорун араап тылыгар үөрэтэ сылдьыбытым.
– Араап тылын төһө дириҥник баһылаатыҥ?
– Үөрэтэргэ ыарахан тылга киирсэр. Дьон 10-ча, 20-чэ сыл устата үөрэтэллэр. Онон араап буолбатах омуктартан “мин бу тылы толору баһылаатым” диир атын омук тарбахха баттанар буолуохтаах. Араап эрэ буолан төрөөбүт киһи ити тылы толору баһылыыра биллэр, биһиги саха буолан төрөөн, бэйэбит тылбытын үчүгэйдик билэрбит курдук. Онон университет бырагыраамата хайдах билиини биэрбитинэн билэбин диэххэ сөп. Арааптыы холкутук кэпсэтэбин, тылбаастыыбын. Араас тиэкиһи тылбаастыахпын сөп. Инникитин тылы билэргэ, үүнэргэ, сайдарга үгүс билии, үөрэнии наада. Манан тохтоон хаалбаппын.
– Мусульмаҥҥын дуо?
– Оннук.
– Ислам итэҕэлин хаһан ылыммыккыный?
– 2004 сыллаахха Дьокуускай куоракка олорорум саҕана ылыммытым. Ким даҕаны миэхэ бу итэҕэли соҥнооботоҕо. Бэйэм ылыммыт итэҕэлим буолар. Бөлүһүөктүү кинигэлэри элбэхтик ааҕарым. Онно биирдэ “ислам” туһунан салаа баарын түбэһэ аахпытым. Сорох өттүн нойосуус да үөрэтэрим. Онтон интэриэс үөскээн, исламы ылыммытым. Үгүс информацияны, сүнньүнэн, кинигэттэн ааҕан билбитим. Ким да кэлэн “маннык итэҕэл баар” диэн кэпсээбэтэҕэ, быһаарбатаҕа даҕаны. Ол саҕана интэриниэт улаханнык сайда да илигэ.
– Мэчиэккэ сылдьаҕын дуу?
– Ол кэнниттэн мэчиэккэ сылдьар буолбутум. Онно сылдьан көннөрү киһи сиэринэн исламы үөрэтэн киирэн барбытым. Мусульманин быһыытынан буолбатах.
– Эрхан, туох санааттан ислам итэҕэлин ылынныҥ?
– Урут мусульман омук дьонун-сэргэтин, олоҕун-дьаһаҕын көрөн да билбэт этим. Төрүт матырыйааллары (источник), кинигэлэри хаһан, үөрэтэн барбытым. Ол иһигэр Вл.Кондаков кинигэлэрин, христианствоҕа сыһыаннаах кинигэлэри да ааҕарым. Буддизмы кытта үөрэтэн көрбүтүм. Нууччалыы эттэххэ, “вывереннай” каноннардаах итэҕэли көрдүүрүм. Итэҕэл быраабылатын (канон) үгүстүк үөрэтэрим.
Бэйэм олоххо көрүүм түмүгүнэн бу итэҕэлгэ кэлбитим, ким да соҥнооһуна суох. Миэхэ “ксенофобия”, атын омуктары абааһы көрүү диэн хаһан да суоҕа. Дьонум кыра эрдэхпиттэн итэҕэлиттэн, тириитин өҥүттэн, омугуттан тутулуга суох киһини барытын убаастыахтааххын диэн ииппиттэрэ.
– Оччотугар ислам итэҕэлигэр тохтообут сүрүн биричиинэҥ?
– Боростуойдук быһаарар буоллахха, бу итэҕэл чуолкай ирдэбиллэрдээх. Ол курдук, күҥҥэ 5 төгүл намаз ааҕыыта, рамазан ыйыгар пост тутуһуута, арыгыта суох чөл олоҕу тутуһуу, о.д.а. буолаллар.
Мусульманнар тустарынан дьоҥҥо олус элбэх “стереотип” баар. Холобура, исламы тутуһар киһи тугу да гыммат, үлэлээбэт, үөрэммэт, наар мэлииппэ ааҕан тахсар, дьахталларын улахаҥҥа уурбат, сыаналаабат курдук өйдөбүл баар. Аан дойдуга хас биирдии киһи итэҕэлиттэн тутулуга суох, бастатан туран, кини киһи буоларын өйдүөхтээхпит.
– Нууччалар биибилийэлээхтэр, мусульманнар кораннаахтар. Коран ис тутулун төһө үөрэтэҕин, билэҕин дуу (сура, аят)?
– Билигин үөрэнэ сылдьар академиябар коран өйдөбүлүн барытын араап тылынан үөрэтэбит. Эксээмэн туттарабыт. Үөрэхпитигэр нууччалыы аҕыйах чаас баар. “Светскэй” биридимиэттэри барытын араап тылынан үөрэтэбит.
– Ислам каноннарын тутуһабын диигин. Оттон ислам 5 сүрүн ирдэбилэ – шахад, намаз, ураза, зякат уонна хадж буолар. Дьэ, балары төһө тутуһаҕын?
– Ити этиллибит ислам итэҕэлин 5 ирдэбилин доруобуйатын туруга үчүгэй, сааһын сиппит мусульманин барыта тутуһуохтаах. Манна балачча усулуобуйа баар, холобур, хаджка мээнэ киһи барбат. Үп-харчы өттүнэн кыахтаах киһи барар-кэлэр дьыалата. Оттон барар-кэлэр, айанын ороскуотун, путевкатын кыайан төлөнөр кыаҕа суох киһиттэн бу ирдэммэт. Намаһы бириэмэтэ кэллэ даҕаны, тутуһан ааҕаҕын диэн буолбатах, холбуу ааҕыахха эмиэ сөп. Оттон “закят” төлөнүүтэ ким төһө кыахтааҕынан буолар.
Итэҕэл үөрэхтээҕэ буоларым быһыытынан, үөрэхпинэн, идэбинэн даҕаны тутуһар буоллаҕым. Биһиги үөрэхпитигэр бу ирдэбиллэри тутуспат киһи үөрэммэт.
“Хадж” – мусульман итэҕэллээхтэр Мекка сибэтиэй миэстэлэринэн кэрийиилэрэ буолар. “Закят” сылын аайы ким хайдах дохуоттааҕыттан, кыһалҕалаахтарга көмө быһыытынан оҥоһуллар нолуоктара.
– Рамазан ый поһун тутуһаҕын дуу?
– Урут маннык поһу тутуһар дьон хайдах үөрэнэллэрэ, үлэлииллэрэ буолуой дии саныырым. Тоҕо диэтэххэ, сууккаҕа 24 чаас баар буоллаҕына 20 чаас устата ууну иһэриҥ, аһыырыҥ көҥүллэммэт. Киһи этэ-сиинэ үөрэнэр, ылынар эбит. Эн от оттоо, шахтаҕа үлэлээ, успуорт саалатыгар эрчилин – онтон тутулуга суох. Пост саҕаламмытын кэннэ, киһи этэ-сиинэ 4-5 хонук иһигэр үөрэммитинэн барар.
Татарстаҥҥа күн тахсыыта түүн 2 чаастан күн киэһэ 7 чааска киириэр диэри аһаабаккын – уу, чэй, кофе испэккин. Маннык пост киһи доруобуйатыгар туһалаах, ис туруккун саҥардар, кырдьыыны бытаардар. Бу ыйга Кораны ааҕыллыахтаах уонна үтүө дьыала оҥоһуллуохтаах.
– Ислам итэҕэллээх сахаҕа дьон сыһыана хайдаҕый?
– Бэйэм киэҥ көҕүстээх буоламмын, дьон оччото суох саҥатын, үөхсүүтүн холкутук ылынабын. Улаханнык наадыйбаппын. Хас биирдии киһи олоххо тус көрүүлээх буолар, ону үөхсэ, мөҕүттэ сылдьаллара сыыһа дии саныыбын.
Ислам миэхэ Аан дойду норуоттарыгар суолу арыйда – арааптарга, Арассыыйа мусульманнарыгар, Орто Азия норуоттарыгар. Маны тэҥэ Дьобуруопа, Индонезия, Малайзия мусульманнарын кытта билсэбин. Манна омугунан араарсыы суох.
– Чугас дьонуҥ хайдах ылыннылар?
– Аймахтарым, чугас дьонум улаханнык туох даҕаны диэбэтэхтэрэ. Билбэт, туора дьон “дьыбаан кириитиктэрэ” ханна эрэ социальнай ситимнэргэ ааҕа-ааҕа саҥараллар, суруйаллар.
– Бэйэҥ чөл олоҕу төһө тутуһаҕын?
– Арыгы испэппин, табах тардыбаппын. Бырахпытым ыраатта. Тус бэйэм мусульман итэҕэллээх таҥара үлэһитэ иһэрин, табахтыырын бу диэн көрө иликпин.
– Инникитин олоххун итэҕэл хайысхатын кытта сибээстиир буоллаҕыҥ. Туох былааннардааххын?
– Магистратурабын бүтэрдэхпинэ, светскэй уопсастыба өттүнэн “теология” идэтигэр үөрэниэм, Теология – итэҕэли холбуу үөрэтэр билим. Онтон салгыы докторантураны былаанныыбын. Улаханнык тугу да саҥарбаппын эрээри, инникитин олохпун итэҕэлгэ сыһыаннаах билимҥэ туһаайар санаалаахпын.
– Эрхан, аһыллан кэпсэппиккэр махтал буоллун.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
