Тэрис барахсан сырдык мөссүөнэ биһиги сүрэхпитигэр, куппутугар мэлдьи сырдыгынан эрэ сыдьаайыа, дууһабытын сылытыа. Улахан киһи кэлэн барда, кинилиин билсибиппит, алтыспыппыт, киниттэн Айыы үөрэҕин билбиппит дьолбут буолар. Туох да диэбит иһин, норуокка дьиҥ-чахчы итэҕэлин сөргүппүт, чөлүгэр түһэрэн, сааһылаан бэлэх ууммут киһини үйэлэр тухары саныыллар-билэллэр, кини сырдык күлүгэр сүгүрүйэллэр. Ол курдук, Тэрис баар буола сылдьыбыта саха, дьон-аймах, айыы дьонун олоҕор үрдүк суолталаах көстүү буолар.
Мин кинилиин 1970-с сыллар бүтүүлэригэр, төрөөбүт дойдубар Бүлүү куоратыгар билсибитим. Аймахтарын, дьукаахтыы, ыаллыы олоро да сылдьыбыттарынан билэбин. Кэлин тэлэбиисэринэн лекцияларын истэр буолбутум.
Куоракка, Дьокуускайга кэлэн баран 1990-с сыллар бүтүүлэриттэн чугастык алтыспыппыт. 1998 с. Аммосов аатынан уулуссаҕа турар дьиэҕэ баар хоско туомнуур буолбутугар киниттэн Айыы үөрэҕэр үөрэммитим. Киин Айыы дьиэтин, ураһатын тутуһарга көмөлөһөөччүбүн, аһымалга кыттааччыбын, эркин дьонугар киирэн ыһыахтары ыытарга эҥин көҥүл ылан туомнааччыбын.
«Якутская газета» хаһыат иһинэн «Саха Суола» сыһыарыытыгар Айыы дьиэтин, «Кут-Сүр» кыһа үлэлэрин сырдатардыы, ыстатыйалары нэдиэлэ ахсын таһаарарым. Улуустарынан командировкаларыгар кутуруксут кэриэтэ батыһан сылдьааччыбын, интернет куйаарыгар элбэхтэ кинини холуннарар дьонтон көмүскэһэн суруйбуттарым да бааллара.
15 сыл тухары элбэх үлэҕэ кыттыспытым. Историк-архивист буоларым быһыытынан, кини архыыптан сүүнэ улахан үлэни ыытан, төрүт итэҕэлбитигэр сыһыаннаах докумуоннары булан, хостоон таһааран наардаан туһаммытыгар сүгүрүйүөҕү эрэ баҕарыллар.
Ол курдук, мин эмиэ архыыптан Тэрис ыйыытынан итэҕэлгэ сыһыаннаах элбэх матырыйааллары булан таһаарбытым. Уххан сайтыгар, «Айыы үөрэҕэ» страницаҕа Тэрис уонна мин элбэх суруйууларбытын булан ааҕыаххытын сөп. Атын да ресурсаларга, Тэрис этиитинэн, Айыы үөрэҕин, Айыы дьиэтин үлэтин сырдатар, анаалыстыыр ыстатыйаларым тахсаллара. Араадьыйанан эмиэ төрүт итэҕэл, Айыы үөрэҕин туһунан сырдатыыларым тахсыбыттара.
Тэрис төрөөбүтэ 70 сылын туолбутунан, кини сырдык кэриэһигэр анаан маннык этиилэри киллэрэбин:
1. Билигин, саха төрүт үгэһин тилиннэриигэ, төрүт өбүгэ итэҕэлин чөлүгэр түһэриигэ архыып докумуоннарын көмөтүнэн дьиҥ-чахчытын быһааран үлэлээччилэр, Тэрис үөрэнээччилэрэ, киниттэн Төлкө (пророк) киһиттэн бэйэтиттэн таһым ылбыт дьон эрэ буолаллар. Ону даҕаны, Тэрис бэйэтэ баарыгар, кини салайыытынан 15 сыл тухары бэлэм, каноннара оҥоһуллубут, туомнарын эргиирэ бигэргэтиллэн үлэлээн кэлбит эрэ өттүн тутуһааччылара. Тэрис саҕанааҕы үөрэххэ даҕаны, туомнарыгар, уопсай тутулугар уларытыылары киллэрбэтэххэ, кини оҥорбут, сааһылаабыт Айыытын үөрэҕин дьиҥнээхтик тутуһуу барыа. Суоҕунан туһанан, Тэрис баарыгар бэйэтэ үөрэппит үөрэнээччилэриттэн атын, Төлкө киһиэхэ бэйэтигэр үөрэммэтэх өттө итэҕэлбитигэр атыны киллэрэллэрэ сатаммат. Ханнык да омук итэҕэлигэр төрүтү тутуспат буолуу үтүөҕэ тиэрдибэтин билэбит. Ону өйдүөх-саныах кэриҥнээхпит, итэҕэл биир буолар - Төлкө саҕана оҥоһуллубут хаһан баҕарар үрдүк турар. Төлкөҕө үөрэммит, кини бэлэҕин уларыппакка, харах харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьыы итэҕэли тутар кыахтаах. Кэлин уларытар-тэлэритэр баҕалаах дьон көстүө турдаҕа. Ону биһиги, Тэриһи бэйэтин билбит, киниттэн алҕаммыт, күрүө түһэттэрбит дьон дьиҥнээх Айыы үөрэҕин көмүскүөхтээхпит.
Тэрис бэйэтэ: “Айыы үөрэҕэ, Айыы итэҕэлэ киһи олорор олоҕун тухары оҥоһуллан бүттэ, оннун булла, муҥур уһугун көрдүүр сатаммат, тарҕанара эрэ хаалла”, - диэн этэн да, суруйан да турар
Бу Тэрис чөлүгэр түһэрбит Айыытын үөрэҕин билинэр, ону тутуһа сатыыр дьон иннилэригэр, Айыы итэҕэлин бүгүҥҥүтүн өйдүүр туһугар отучча сыл кэриҥэ барбыт үлэ ис сүнньүн билэ уонна таба сыаналыы сатыыр сорук турар.
Итини бэлиэтээн туран, өрөспүүбүлүкэбит үрдүкү салалтатыгар ити үөһэ ыйыллыбыт дьонтон ыкса үлэлэһэр, олохтоохтортон уһуйааннарга уонна үөрэх кыһаларыгар факультативнай чаастары ыытар дьоннору анаталаан, өйөөн биэрэри наадалааҕын ыйабын.
Портнягин Иосиф Семенович, педагогика билимин дуоктара, РФ үрдүк уонна орто үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, «Учууталлар учууталлара» албан аат хаһаайына, 25 кинигэ, сүүһүнэн научнай ыстатыйалар ааптардара, Кут-сүр, Айыы үөрэҕин биир бастакынан аан дойду учуонайдарын болҕомтолоругар таһаарбыт бөдөҥ учуонай-педагог 1994 с. суруйбут үөрэххэ аналлаах «Учение Айыы: школа «Кут-сюр» босуобуйатын уонна филологическай билим хандьытаатын Лазарь Андреевич Афанасьев оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо аналлаах кинигэлэрин уонна брошюраларын туһанан, туһааннаах тэрилтэлэр уруоктары ыыталларын олохтуурга үлэ барарын курдук модьуйалларыгар ыҥырыам этэ.
2. Өрөспүүбүлүкэҕэ, үөрэх министиэристибэтин иһинэн оскуола саастаах оҕолорго анаан Л.А. Афанасьев-Тэрис аатынан саха итэҕэлин чинчийиитигэр аналлаах ааҕыылары тэрийэргэ.
3. Дьокуускайга, биитэр төрөөбүт дойдутун куоратыгар Бүлүүгэ биир эмэ уулуссаны кини аатынан ааттыырга, олохтоох мусуойга кини олоҕун-дьаһаҕын сырдатар муннук оҥорорго.
4. Тэрис кэриэһигэр анаммыт өссө биир улахан кинигэни бэчээттииргэ. Онно кини урукку тахсыбатах үлэлэриттэн да, 99 кинигэлэриттэн да, атын кинигэлэргэ киирбэккэ хаалбыт дьон ахтыыларын, үөрэнээччилэрин суруйууларын, Айыы дьиэтин, ураһатын тутуутун, үлэ ыытыллыбытын уо.д.а. туһунан хаартыскалары, хаһыаттарга-сурунаалларга тахсыталаабыт элбэх дьон суруйбут Айыы үөрэҕин, Айыы итэҕэлин туһунан матырыйааллары, ыстатыйалары, итэҕэл мунньахтарын, тайылҕаннарын матырыйаалларын киллэриэххэ.
П.И. Кэрээкин-Таҥ Бүө,
СӨ Национальнай архыыбын туһаныыга салаатын салайааччыта.
