Ыҥырыа эбэтэр мүөттээх ыҥырыа – биир саамай туһалаах үөн. Кини бу Орто дойдуга 50 – 80 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр үөскээбит.
Икки атахтаах ыҥырыа мүөтүн сиэххэ сөбүн, кини туһатын туһунан хас эмэ тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэригэр өйдөөбүтэ уонна сыыйа кинини “дьиэтинэн” барбыта. Ыҥырыа мүөтүн эрэ буолбакка, прополиһын, пергатын, “маточнай молокотун” уонна буоскатын эмиэ туһаҕа таһаараллар. 3000 сыл анаа өттүгэр хайа хаспахтарыгар уонна тааска үйэтитиллибит ыҥырыа уйаларын уруһуйдарын былыргы Египеттэн уонна Израиль судаарыстыбатыттан булан тураллар.
Ыам ыйын 20 күнүгэр аан дойдуга Мүөттээх ыҥырыа күнэ бэлиэтэнэр. Бу бырааһынньыгы ыҥырыаны иитии кыһалҕатыгар дьон болҕомтотун тардаары уонна аан дойду айылҕатыгар мүөттээх ыҥырыа суолтатын өйдөтөөрү тэрийбиттэр.
Элбэх омук учуонайдарын чинчийиилэрэ көрдөрөллөрүнэн, сир үрдүттэн мүөттээх ыҥырыа (ол иһигэр ыҥырыа, тигээйи, о.д.а.) сүттэҕинэ, айылҕа бүттүүн кэхтэн, эстэн барыан сөп. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр үүнээйи сүрүн куоппаһырдааччылара буолаллар. Мүөтээх ыҥырыа, сүрүннээн, киһи үлэтин-хамнаһын түмүгүттэн, хиимийэттэн, араас уоҕурдууттан, о.д.а. өлөр.
