Муус устар 27 – ыам ыйын 18 күннэригэр “Саха сирин күндү кылаата” быыстапкалыыр саалаҕа Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай пуондатын сыаннастарын “Национальные сокровища России. Москва-Якутск.2022” көһө сылдьар быыстапката турда. XVII-XX үйэлэр чулуу ювелирдарын XXI үйэ маастардарын сэргэ сэдэх үлэлэрин, ааттаах алмаастары, улахан көһөҥө кыһыл көмүһү уонна да атын киһи сөҕө көрөр үлэлэрин “АЛРОСА” хампаанньа үбүлээһининэн көрөр кыахтанныбыт.
Быыстапка өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйүгэр ананна.
Кырдьык, бу экспозиция бэрт сэдэх, манна сыаналаах күндү таастартан чочуйуллубут Арассыыйа империятын регалияларын куоппуйалара: Улахан Императорскай хоруона, Скипетр, Держава, араас туттар мал-сал, дэҥҥэ көстөр бөдөҥ алмаастар, көһөҥө кыһыл көмүстэр уонна да атын историческай эспэнээттэр – дойдубут ювелирнай ускуустубатын барҕа баайа турда. Киһи сөҕөрө баар – сорох эспэнээттэр бу иннинэ Арҕааҥҥы Арассыыйаттан, ону ааһан Арассыыйа Гохранын эркиннэриттэн өссө хаһан да тахса иликтэрэ.
Император Улахан хоруоната
Бу эспэнээттэр култуурунай эрэ буолбакка ювелирнай сыаннастаахтар. Холобур, Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, тас дойдуга эмиэ дьону улаханнык сөхтөрөр, хас көрбүт киһи болҕомтотун тардар үрдүкү ювелирнай ускуустуба шедеврынан билиниллибит Улахан Императорскай хоруона репликата. Хоруона куоппуйатын 2012 сыллаахха Улахан Императорскай хоруона 250 сылыгар анаан “Кристалл” производственнай холбоһук смоленскайдааҕы маастардара оҥорбуттара. Онуоха хоруонаны симииргэ үрүҥ өҥнөөх кыһыл көмүһү уонна 1180 карат ыйааһыннаах үрдүк хаачыстыбалаах 11352 саха бирилийээнин, итиэннэ 74 муора чөмчүүгүн туттубуттар. Хоруонаны сэдэх ювелирнай таас – 384 караттаах рубеллит киэргэтэр.
Бу Улахан Императорскай хоруона куоппуйата биһиги судаарыстыбабыт сыаналаах баайа-дуола уонна бу кыра кэм иһигэр историческай реликвияҕа кубулуйда.
Дьиҥнээх хоруонаны 1762 сыллаахха Екатерина II ыраахтааҕы туруоҥҥа олоруутугар анаан оҥорбуттара, ол Кириэмилгэ Арассыыйа Федерациятын Алмаас пуондатыгар хараллан турар. Сокуонунан бу хоруона историческай-култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэгинэн билиниллэр, инньэ гынан турар сириттэн ханна да харыс да халбарыйыа суохтаах.
Император Улахан хоруоната репликатын 11 352 саха бирилийээнэ симиир.
Ааттаах алмаастар
Саха сирин олохтоохторун болҕомтотун ювелирнай ускуустуба үрдүк уус-уран таһымнаах оҥоһуктары, Саха сиригэр хостоммут сэдэх көһөҥө кыһыл көмүстэри сэргэ, өрөспүүбүлүкэбит бас-көс, биллэр-көстөр дьонун ааттарынан ааттаммыт алмаастар тардыан тардар.
Быыстапкаҕа Саха сиригэр аан бастакытын биллэр дьоммут ааттарын сүгэр алмаастары көрдөрдүлэр. АЛРОСА бу быыстапканы Саха АССР тэриллибитэ 100 сылыгар анаан тэрийэргэ быһаарыммыт. Бу алмаас таастары көрөн киһи тута “Тыый, айылҕа барахсан бэрт дьикти, көрүөхтэн кэрэ таастары айар да буолар эбит” дии саныыгын. Көрдөрүүгэ добуочча улахан кээмэйдээх ювелирнай да, тэхэниичэскэй да алмаастар кэчигирэспиттэр. Кинилэр ортолоругар «Платон Ойуунускай», «Максим Аммосов», «Исидор Барахов», «Степан Аржаков», «Президент Михаил Николаев», «Вячеслав Штыров», «Галина Данчикова», «Заслуженный деятель Республики Саха (Якутия) Яковлев Г.П.», «Профессор Авксентий Мординов», «Егор Кычкин» алмаастар бааллар.
Маны таһынан быыстапкаҕа “Сокровищница Республики Саха (Якутия)” алмаастара «Бублик», «Снежинка», «Череп», «Якутск-350», «Анаабыр», «Река Лена», «Инь» и «Ян» хара уонна саһархай дьүһүннээх игирэ-алмастар (бу тус-туһунан хостоммут таастар, ол эрээри игирэлэр курдук бэйэ-бэйэлэрин бэркэ ситэрсэн биэрэллэр) уо.д.а. Биллэн турар, ааты сүгэр алмаастар өссө да хаҥаан иһиэхтэрэ дии саныыбыт, баҕар, кэлин “Якутск-400” диэн ааттаах алмаас да баар буолуон сөп.
Биллэрин курдук, АЛРОСА Саха сирин элбэх уопсастыбаннай көҕүлээһиннэрин өйүүр. Элбэхтэн биир холобур – “Кындыкаан” бырайыак. Биһиги бу бырайыак туһунан урут суруйан турабыт. Хампаанньа “Кындыкаан” диэн остуоруйа кинигэтин үбүлээн таһаарбыта, саха маастардарыгар ювелирнай оҥоһук эскииһин оҥорорго күрэҕи тэрийэри, эспэдииссийэни уонна мультипликационнай киинэни оҥорон таһаарары өйөөбүтэ. Хампаанньа салалтата эбээн фольклорун дьоруойун устуоруйатын уонна бырайыак сыалын олус сэҥээрбитэ уонна Саха сирин саамай хоту сиригэр хостоммут алмааһы Кындыкаан диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр хорсун кыыс аатын иҥэрэргэ быһаарыммыта. Ити үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, 200 сыллааҕыта саха булчуттара Дьааҥы хайаларын чугаһыгар көс дьон тохтоон ааһар сиригэр дьиктитик тыыннаах ордубут кыысчааны булаллар. Оттон кини аймах дьоно бары буоспа ыарыытыттан өлбүттэр эбит. Бу имири эспит ыарыыттан тыыннаах ордубут Кындыкаан кыысчаан норуот дьоруойа буолбута – Саха сирин төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах эбээн омугун духуобунай күүстэрин уонна күүстээх санааларын туоһулуур кэрэһитинэн буолбута. 25х16х22 мм кээмэйдээх уонна 91,68 карат ыйааһыннаах, Өлөөн улууһугар 2021 сыллаахха булуллубут саһархайдыҥы-кугас дьүһүннээх алмаас тааска Кындыкаан диэн ааты иҥэрбиттэрэ.
“АЛРОСА өйөбүлүнэн ураты быыстапка буолла”
Быыстапка хайдах барбытын, түмүктэрин уонна ураты эспэнээттэрин туһунан биһиги “Гохран РС(Я)” ГКУ салайааччыта Иван Иванович Кычкинтан кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Иван Иванович, тус санааҕар, быыстапка хайдах ааста?
– Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммит үбүлүөйдээх сүүс сылыгар анаммыт федеральнай таһымнаах улахан тэрээһин буолла. Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Гохраннара туох баар тэрээһин үлэтин барытын толордубут. Ол иһигэр күндү, сыаналаах тааһы ылсыы-бэрсии уонна харайыы киирсэрэ. Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата тэрээһини өйөөн уонна “АЛРОСА” хампаанньа үбүнэн көмөлөһөн, улахан эппиэтинэстээх уонна ураты (уникальнай) быыстапка буолла.
Экспозиция уопсай таһымын этэр буоллахха, бастатан туран, көрөөччүлэр бэлиэ, ураты болҕомтолорун Арассыыйа күндү, сыаналаах малларын Судаарыстыбаннай пуондатыгар харалла сытар кутуу кыһыл көмүстэр (слитоктар), сэдэх алмаастар, Алмаас пуондатын быыстапкатыттан кэлбит Арассыыйа ыраахтааҕытын хоруоната, былаас бэлиэлэрдээх, аныгы технологиянан оҥоһуллубут Скипетр, историческай өттүнэн сыаналаах күндү таастарынан киэргэтиллибит үрүҥ, кыһыл көмүс, платина оҥоһуктар ыллылар. Ону тэҥэ быыстапкаҕа Саха сирин чаҕылхай уолаттара – Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков, Авксентий Мординов уо.д.а. курдук үтүөкэн дьонун ааттара иҥэриллибит бөдөҥ алмаастар көрдөрүүгэ турдулар.
Үбүлүөйдээх сылга сыһыаран тэриллибит күндү таастар уонна көмүс оҥоһуктар быыстапкаларыгар алмаас хостооһунунан дьарыктанар “АЛРОСА” хампаанньа быһаччы кыттыбыта интэриэһи өссө улаханнык сытыырхатта диэн бэлиэтиэм этэ. Бу маннык эриэккэскэ көстөр алмаастары ханна өссө көрүөхпүт биллибэт. Ол курдук, быыстапка ыалдьыттара судаарыстыбаннай уонна Сэбиэскэй бартыыйынай диэйэтэл Юрий Прокопьев, Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев ааттара бэриллибит алмаастары сэргээн, сыныйан көрдүлэр. Көрөөччүлэр ураты, хатыламмат быһыылаах «Череп», «Бублик», «Снежинка» уонна «Акинфеев» диэн таастары сонурҕуу көрдүлэр. Бу быыстапкаҕа АЛРОСА бас билиитигэр баар биллэр-көстөр, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар үтүөлээх дьон ааттара иҥэриллибит 24 алмааһы көрдөрүүгэ аҕалбыта.
Кылгас кэм иһигэр тустаах быыстапканы 8 тыһыынча кэриҥэ киһи кэлэн көрөн-истэн, сэргээн барда. Бу – маннык быыстапкаҕа балай да элбэх ахсаан.
Былырыын, 2021 сыл бүтүүтэ Арассыыйа Гохранын салайааччыта Андрей Юрин суолталаах “судаарыстыбаннай кистэлэҥи” “арыйан турар”: Император Улахан хоруонатын “бирилийээн клона” быһа холуйан сыаната 300 мөл. солк. кэриҥэ сыаналаах диэн.
– Экскурсоводтар Саха сиригэр көстүбүт, Гохраҥҥа баар 1 киилэ ыйааһыннаах көһөҥө кыһыл көмүскэ “САССР 100 сыла” аат бэриллибитин кэпсээбиттэр этэ. Ити, быыстапка бастакы күнүгэр, муус устар 27-гэр этэ?
– Муус устар 27 күнүгэр быыстапка арыллыытын үөрүүлээх чааһыгар Арассыыйа Гохранын салайааччыта Андрей Юрин өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ үбүлүөйдээх сүүс сылынан, Ааллаах Үүн бириискэтигэр булуллубут ханна да хатыламмат, ураты көһөҥө көмүскэ ити аат иҥэриллиэҕин туһунан иһитиннэрбитэ. Бу улахан кыһыл көмүс Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана, 1944 сыллаахха көстүбүтэ. Ол кэмҥэ Саха сирин үгүс олохтооҕо бириискэлэргэ үлэлээбитэ, көмөлөспүтэ. Суол-сырыы суох кэмигэр көмүс хостуурга туттуллар тэрил, ас-үөл быстарыга суох хааччылларын туһугар күһүн хаар түһүөҕүттэн сааскы ириэриигэ диэри барытын сыарҕалаах атынан тиэйэллэрэ, күүстэрин харыстаабакка үлэлииллэрэ. Онон, ити көһөҥө көмүскэ анал ааты иҥэрии – Саха сиригэр уонна өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар суолталаах бэлэх буолар.
– Ханнык эспэнээттэр муҥутуур интэриэһинэй этилэрий?
– Туох да мөккүөрэ суох, аан айылҕа бэйэтэ хас эмэ сүүһүнэн мөлүйүөн сыллар анараа өттүлэригэр күн тааһа алмааһы уонна көмүһү айан таһаарбыта. Икки атахтаах илиитинэн оҥоһуллубут аан бастакы оҥоһуктартан биирдэстэрэ 1865 сыллаахха үрүҥ көмүстэн, араас өҥнөөх эмээлинэн киэргэтэн оҥоһуллубут ларь уонна куопсук буолаллара биллэр.
Көрөөччүлэр ордук туохха сүрүн болҕомтону уурбуттарын этэр буоллахха, дьон сэргиирэ араас. Холобур, саастаах көлүөнэ дьоно аат иҥэриллибит алмаастарыгар болҕойоллоро, бирилийээн уонна араас сыаналаах таастарынан киэргэтиллибит ювелир оҥоһуктарын көрөн сөҕөллөрө-махтайаллара. Ыччат уонна оҕо дьон аныгы технология кыаҕын, күүһүн сэҥээрэн, историческай эспэнээттэр голограммаларын сэргээн көрбүттэрэ. Арассыыйа Гохрана уникальнай 3D голография технологиятын туһанар буолан, оригиналга, дьиҥ баарга үүт-маас маарынныыр гына көрдөрөр. Кырдьыга да, холобур, илэ бэйэтинэн сытар курдук ылыммытыҥ, ойоҕоһуттан көрдөххө, дьиҥ диадема хайдах да кыайан баппат баара эрэ хаптаҕай араамка сытар буолар.
«Саха сирин олохтоохторугар – алмаас дьиктитэ»
«Саха сирин көрөөччүтэ хайдахтаах курдук эриэккэс, ураты уонна кытаанах таастар сир үрдүгэр баалларын аан бастакытын илэ хараҕынан көрөр кыахтанна. Манна 300 уонна 400 карааттан улахан, араас моһуоннаах, өҥнөөх таастар көрдөрүүгэ турбуттара», – диэн быыстапкаҕа туруоруллубут алмаастар тустарынан геммолог Людмила Демидова этэр.
– Геммолог быһыытынан эттэххинэ, бу быыстапка эспэнээттэрин уратыта, эриэккэһэ туохханый?
– Ураты быһыылаах-таһаалаах айылҕа алмаастарын талыынан “АЛРОСА” хампаанньа икки салаата – ЕСО уонна ЯПТА – дьарыктаммыттара хаһыс да сыллара буолла. Суортарга араарыы кэмигэр, ол аата хас ый аайы уонунан мөлүйүөн алмааһы араартыыр кэмҥэ – эспиэрдэр элбэхтэн уратыны бэлиэтии көрөр, араарар кыахтаахтар. Ол иһигэр, олох сэдэхтик көстөр кристаллографическай быһыылаах, морфологическай уратылаах уонна хаачыстыба, өҥ-дьүһүн өттүнэн уратылаах таастар баар буолаллар. Хас биирдии алмаас суолтатын, сыаннаһын анал хамыыһыйа быһаарар. Алмаас сорох формалара аан бастаан көстөрө баар буолар. Холобур, киһи баһын уҥуоҕар (череп), бубликка, хаар кыырпаҕар, путбуол мээчигэр маарынныыллар аан бастаан көстүбүттэрэ. Хас оннук ураты быһыылаах, уратылаах алмааһы көрдүбүт да, айылҕа барахсан хайдах курдук айан-тутан таһаарар ураты күүстээҕиттэн сөҕөбүт-махтайабыт. Хайдах айылҕа бэйэтэ анаан-минээн чочуйбут курдук оҥорон, айан-тутан таһаарарый диэн. Сорохторо букатын да хатыламмат, сир үрдүгэр соҕотох буолуохтарын сөп. Дьэ, оннук ураты, сэдэхтик көстөр алмаастары көрөр кыаҕы ити быыстапка биһиэхэ тосхойбута.
– Хайдах алмаастар ураты (уникальнай) көрүҥҥэ киирэллэрий?
– Арассыыйа Бырабыыталыстыбата 1999 сыллаахха 50 карааттаах уонна онтон элбэх ыйааһыннаах алмаас ураты көрүҥҥэ киириэн сөбүн туһунан киритиэрийи олохтообута. Ол кэмтэн саҕалаан, итиннэ эппиэттиир сэттэ алмаас уратыга киллэриллибитэ. Олортон биирдэстэрэ – «2000 лет Рождества Христова» диэн ааттаах, 180 карааттаах алмаас бу быыстапкаҕа кэлэн барда. 2016 сылтан ол бэрээдэк уларыйбыта, ол гынан баран ураты диэн киритиэрий оннунан хаалбыта. Онно 50 уонна онтон үрдүк карааттаах, ураты быһыылаах, ураты дьэҥкир эбэтэр ураты өҥнөөх алмаастар киирсэллэр.
– Итинник ураты таастар төһө чаастатык көстөллөрүй?
– 50 карааттаах уонна ордук ювелирнай хаачыстыбалаах алмаас сэдэхтик көстөр. Ыйга, ортотунан, бэркэлээтэр, 2-3 оннук алмаас баар буолар. Ураты көрүҥ алмаастарга киллэрэри таһынан АЛРОСА оннук алмаастарга анал ааты иҥэрэр үтүө үгэстээх. Холобур, ол – биллэр-көстөр, чулуу үлэлээх киһи аата дуу, Арассыыйа Федерациятын эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин историятыгар бэлиэ түгэн да буолуон сөп.
– Исписэлиис быһыытынан, бу быыстапкаҕа ордук тугу бэлиэтии көрдүҥ?
– Бэйэм алмааска үлэлээбитим ыраатта, ол тухары алмаас арааһа, эгэлгэтэ, быһыыта-таһаата уратылаһарыттан сөҕөрүм-махтайарым тохтообот. Быыстапкаҕа туруоруллубут хас биирдии алмаас көрөөччү болҕомтотун ылара сиэрдээх. Аан айылҕа мөлүйүөнүнэн сылларга харыстаан хаһаана сыппытын икки атахтаах булбутун, айылҕа дьиктитин сөптөөхтүк сыаналаабытын көрдөрөр. Бу алмаастар Гохран уонна АЛРОСА тас өттүгэр ахсааннаахтык тахсаллар. Онон, Саха сирин олохтоохторо бу чааһыгар сэдэх алмаастары илэ харахтарынан көрөр, сэргиир кыахтаммыттара – туһунан табыллыы дии саныыбын.
Андрей ШИЛОВ матырыйаалыттан тылбаас
Быыстапкаттан хаартыскалар:
