Саха сиригэр сүҥкэн оруоллаах бырамыысаланнай оройуон

 Мииринэй оройуона Саха сиригэр оҥоһуллар бырамыысаланнас бородууксуйатын отучча бырыһыанын ылар. Бу – элбэх. Оройуоммутугар алмаастаах урууданы хостуур икки карьер, үс шахта, биир бытархай таастары (россыпи), биир дыраагаларынан хостооһун учаастактара бааллар. Икки ГЭС, биир федеральнай “А 331-Бүлүү”, биир эрэгэйиэн таhымнаах “Анаабыр” суоллар биһиги оройуоммутунан бараллар.

«ТаасҮрэхнефтегаздобыча», «РоснефтегазРНГ», «Иреляхское», “Иркутскайдааҕы нефть хампаанньата”, сургууттар уонна газпромнар (геология), “АЛРОСА-Гаас” нефть-гаас хостуур учаастактара, Росгеология чинчийэр-тургутар сирдэрэ бааллар.

Барыларын ааҕа да барбаппын. Аҥаардас ньиэп-гаас бырамыысаланнаһын уонча тэрилтэтэ сабардыыр.

Бөҕү үрүйэҕэ быраҕаллар

Сирбитигэр-уоппутугар ньиэп-гаас күөнтээтэ

Мииринэй оройуонугар 5 мөлүйүөн туонна ньиэп хостонор. 2025-26 сылларга, Орто-Ботуобуйатааҕы углеводород уматыктаах сиртэн 10 мөл. туонна ньиэп хостоноро былааннанар.

Оройуон Ленскэй диэки сирэ – «Газпром» «Сила Сибири» учаастактара. Улахан Ботуобуйа үрэх гаас-ньиэп хостооччулар ыырданар сирдэрэ буолбута ыраатта.

Эмиэ да алмаас, эмиэ да ньиэп-гаас хостонор оройуонугар инникитин киhи-аймах нус-бааччы олоруо дуо диэн толкуй сээбэҥниир.

Айылҕа харыстабылын тула сытыы боппуруос баарын тухары, бу тула кэпсэтии бараммат, бараныа да суохтаах.

Тулалыыр эйгэбитигэр ордук дьайымтыалаах тэрилтэлэринэн, алмаас бырамыысаланнаһа, ньиэп баайдаах сирдэр, уматыгы хостуур уонна туhанааччыга тиэрдэр «АЛРОСА-Гаас» холбоhук, уот күүрүүтүн тиэрдээччилэр – Бүлүү ГЭС Күрүлгэнэ, Светлэйдээҕи ГЭС, олох-дьаhах, суол-иис сулууспалара буолаллар.

Айылҕаны харыстааhын сыала-соруга бигэ туhаайыылаах буолуохтаах – экология туругун тупсарыы, энчирээбит тулалыыр айылҕабытын чөлүгэр түhэрии.

Бүлүү ГЭC туруга судаарыстыбаннай бэрэбиэркэни барыахтаах

 Бүлүү муоратын туруга сэрэхэдитэр. Ол – далайга уу мунньуллуута. Икки ГЭС-тэр бу дохсун күүhү хайдах буоhалаан олороллоро салайааччылары долгутуохтаах. Быhыыны-майгыны учуоттааннар туhааннаах испэсэлиистэр Бүлүү икки ГЭСтэрин туругун уталыппакка, сыныйан тургуталлара ирдэнэр.

Чуолаан, Москубаттан «Техноэко» эспиэрдэрин анаан-минээн ыҥырыахха диэн суруйбутум быданнаата. Бастатан туран, 75 миэтэрэ үрдүктээх быһыттаах Бүлүү ГЭС-гэр уу охсор күүһүн бэрэбиэркэлээһин ыытыллара наада.

Бүлүү муоратыгар ууларын кутар Чуона, Ахтаранда, Батар, Дьэлиндэ, Чиркуо үрэхтэр таhымнарын чинчийии.

Иккиhинэн ГЭС-тэргэ гидротэхиниичэскэй тэриэбэлэри, быhыттары тургутуу. Улахан дьигиhийии («Вибрация») ууну эргитэр агрегаттары улаханнык кэбирэтэр. Аллараа бьеф тэриэбэлэрэ, гидроагрегат биинтэлэрэ туура бардылар да саахал тахсыан сөп. Саахал буолла да, алдьархайдаах күүстээх уу Бүлүү ГЭС-тэрин быhыттарын урусхаллыыр кыахтаах. Оччотугар быhыт үрдүнэн уу саба халыйан, өрүс сүнньүгэр кимэн барар кутталын учуоттуур оруннаах. Уу кимэр түгэнигэр, Бүлүү сүнньүгэр Амурскай уобаласка буолбукка маарынныыр быhылаан суоhуон сөп.

ГЭС-тэр хайдах үлэлииллэрин билбэппит, кистэлэҥ курдук. Ону булгуччу бэрэбиэркэлэтиэх, сэрэниэх-сэппэниэх тустаахпыт. Биллэрин курдук, бэс ыйын саҥатыгар Бүлүүтээҕи ГЭС навигацияны ыытарга анаан уу ыытааччы.

Сорох сылларга ууну олус кылгас кэмҥэ ыытаннар, Бүлүү улуустарыгар туhааннаах таhаҕас аҥаара эрэ тиэллээччи. Аны туран, ГЭС-тэр Бүлүү улуустарын дьаhалталарын, уопсастыбаннаһы, прессаны кытары сибээстэрэ ситэтэ суох. Холобур кыhын, саас Бүлүү өрүһэ муус үрдүнэн улаханнык тааҥныырын, ГЭС диэкиттэн уу халыйарын бэрэстэбиитэллэрэ норуокка тутатына быһаарыахтаахтар этэ. Уопсастыбаннас гидроэлектроыстаансыйалар туруктарын билэрэ оруннаах. 

Кыра тайахтаах үрүйэтэ ыраастаммат

Хиимийэ састааптаах оргул ойуурдарбытыгар хомуллубат

Мииринэй куоратын адьас аттыгар киhи тэллэйдиэн, сир астыан да куттанар. Светлэйдиир уонна Чернышевскайдыыр, Ленскэйдиир уонна Сунтаардыыр суоллары кыйа, Менделеев табылыыссатын «эгэлгэтэ» кыстана сытар. Маны ким да улаханнык дьаалайбат. Аккумулятордар уонна туттуллубут батарыайалар дьайыылара буортулаахтар. Биир «эрбэх» (пальчиковай) батарыайката 20 кв. миэтир иэннээх сири сутуйар кыахтаах. Итиннэ дьон төрүт кыһаммат. Уртууттаах лаампалары таах тамнааттыыллар эбит. Итинник, күдээринэ сыhыаннаhар буоланнар, айылҕабытын иэдэттилэр. Уртуут састааптаах матырыйаал Мииринэйи тулалыыр тыа былаhын тухары баар.

Полимер тэрил арааhа, эрэhиинэ, тимир, чугуун, ыстаал – уопсайынан араас састааптаах оргул хара тыабытын былаһын тухары ыhылла сытар.

Күн уотун сыралыгар уонна уу дьайыытын содулугар эрэhиинэ эттиктээх маллар тунуйууну таhаараллар. Ону ким эмит болҕойор дуо?

Бырамыысаланнас сүргэйбит сирдэрин «тилиннэрии»

Бырамыысаланнас сүргэйбит сирэ Мииринэй оройуонугар элбэх. Урут тиэхиньикэ тибилгэннээбит учаастактарын чөлүгэр түhэрии барар. Маны Арассыыйа сокуона ирдиир. Сир ньуурун сөргүтүү үлэлэрэ ыытыллаллар. Онно быhаччы сыhыаннаах үлэлэр билим кэтээн көрүүтүн суоттарыгар бараллар. Манна, алдьаммыт сир ньуурдарын чөлүгэр түhэрии, хайа производствотыттан ордубут, сүhүрдэр кыахтаах эттиктэри аналлаах сиргэ – криолитозонаҕа харайыы улахан суолталаахтар. Алмааhы байытар баабырыкалар хвостохранилищеларын, гидротехническай ситимнэрин үлэлэрин сыныйан кэтээн көрүү уонна хонтуруоллааһын – бэйэтэ туhугар уталытыллыбат дьыала.                      

Итинэн сибээстээн, алмаас бырамыысаланнаһыгар быртах эттиктэриттэн ыраастыыр технология таһыччы саҥардыллан, оҥорон таһаарыы ойдом быhыынан үлэлиирэ ситиhиллиэхтээх.

Ыраас тыалары – кэнчээри ыччаппытыгар

Ааспыт сылларга, тулалыр эйгэни тупсарыыга үлэ ыытыллыбытын мэлдьэhэр кэрэгэй буолуо. Мииринэй оройуонугар алта Аан айылҕа харыстанар сирдэрэ – «Дьуҥкуун», «Бүлүү», «Чуона-Бүлүү арда», «Чуона» резерват, «Бүлүү муората» ландшафт, «Саха сирин тыыннаах алмаастара» айылҕа паарката бааллар. Мииринэйтэн чугас сытар «Саха сирин тыыннаах алмаастара» паарка МУАДка (Сунтаардыыр суол) көһөр боппуруоһа билиҥҥитэ тохтотуллан турар.

Зоопааркаҕа муускустаах оҕус (овцебык), як, бизон, туртас кулааhай, дьиэ табата, тайах, эhэ, павлиннар бааллар. Дьэ, бу туризм сирин аттыгар ньиэп-гаас бырамыысаланнаhа ыалласта. Быстах кэмҥэ эрэ буолбакка – букатыннаахтык.

Маны болҕойон туран, Мииринэй оройуонун, Саха сирин айылҕаны харыстыыр тэрилтэлэрэ нефтяниктары, газовиктары уонна геологтары кытары үлэлэрин күүhүрдүөхтээхтэр.

Мииринэй куорат иhин-таhын ырааhырдыы

Айылҕа иниспиэксийэтэ көҥүлэ суох ыhыллар-тоҕуллар сыбаалкалары хонтуруоллааhыҥҥа үлэлиирэ ирдэнэр. Быйыл ырааhырдыы ыйдарыгар баhаам оргул куораттан таhаарыллыан наада.

Туох да көҥүлэ суох сүөккэммит сыбаалкалар суох оҥоhуллуохтаахтар.

Мииринэй куорат тэрилтэлэрэ субуотунньуктаан, ырааһырдыыга бэркэ үлэлээтилэр.

Онон, куораппытын тупсарыы үлэлэрэ быйыл сайын да ыытыллыахтара диэн эрэл баар.

Түмүккэ

Мииринэй оройуонугар сиэрэ суох улахан(«не пропорциональная величина”) промышленность сабардаата. Ханна да тыаҕа таҕыс, онно – геологическай быыска, манна карьер, итиннэ эргэ тиэхиникэ “дьардьамата”. Холобур Нерюнгри оройуонун кытары тэҥнээн көрдөххө биһиэхэ промышленность уонна геология күөнтүүр сирдэрэ быдан элбэхтэр.

Онон, бу боппуруос тула экологтар уонна уопсастыбаннас сорунуулаахтык үлэлиэхтэрин наада.

Итинэн түмүктээтэххэ Мииринэй оройуона дьон олороругар, олохсуйарыгар табыгастаах, экология өттүнэн этэҥҥэ буоларын былаас бары араҥата ситиһиэхтээх.  

Станислав Алексеев, Мииринэй куората