Туллай: “Тапталгынан дьону эмтиэҕиҥ диэн Үөһэттэн сэрэтэллэрэ”

Нам улууһун Хатырыгар олорор, айылҕаттан айдарыылаах А.Е. Ефремовы кытта көрсөн, бүччүмҥэ “эн-мин” дэһэн, ирэ-хоро сэһэргэстибит. Кэпсэтэр хоспут тулата – араас кыыл-сүөл чуучалата, ол иһигэр киһи дьардьамата, о.д.а. Ол санааны баттыыр, чаҕытар. Сэрэхэдийэрбин билбиттии, Анатолий Елисеевич: “Болҕомтоҕун уурума, куттаныма. Ити ардай аһыыларынан эйигиттэн куһаҕан тыыны тэйитэллэр, бэйэҥ ыраастанаҕын, эмтэнэҕин”, – диэн намыын, холку куолаһынан уоскутта. Өрдөөҕүттэн билсэр дьоннуу кэпсэтэн, күө-дьаа буоллубут.

– Кэпсэтии хаппахчытын сэгэтиэххэ эрэ...

– Бэйэм Амматтан төрүттээхпин. Уус Майда уонна Амма быысаһар кыраныыссатыгар, “Ампарнай” үрэх силбэһииитигэр олорбуппут. Аҕам сибээс мончуора этэ. Амматтан Уус Майдаҕа сибээс лииньийэтигэр өрөмүөҥҥэ сылдьара. Мин манна 61 сыл анараа өттүгэр, кулун тутар 1-кы күнүгэр, күн сирин көрбүппүн.

Амма 2-с №-дээх аҕыс кылаастаах нуучча оскуолатыгар үөрэммитим. Дьонум “нууччалыы эрэ биллэххинэ, атаҕастаммакка үчүгэйдик сылдьыаҕыҥ” диэн күүстэринэн кэриэтэ биэрбиттэрэ. Онно 8-с кылааһы үөрэнэн бүтэрбитим. Кэлин киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэнэн, орто үөрэхтэммитим. Төһө да нууч­чалыы оскуолаҕа үөрэннэрбин, саха суруйааччыларын айымньыларын сөбү­лээн ааҕарым. Ийэбит 6 оҕону соҕо­тоҕун иитэн-үөрэтэн улаатыннарбыта. Бииргэ төрөөбүт 5 уол, 1 кыыс буолабыт, мин бэһис уолбун. Аҕабыт кыра эрдэхпитинэ арахсан барбыт. Ийэбит – тэхиниичэскэй үлэһит. Ыйга 70 солкуобайы ылара. Бэйэ-бэйэбитин көрсөн улааппыппыт. Оччотооҕу ыал сиэринэн таҥас-сап даҕаны судургута.

Кырабар кылар этим (оҕо эрдэҕинээҕи хаартыскатын көрдөрөр). Хаҥас өттүм олох иһирдьэнэн көрө сылдьара. Үстэ эпэрээссийэлэммитим да көммөтөҕө, кэлин аккаастаабыттара. Оҕо буоламмын, дьон курдук көрөр буолуохпун наһаа баҕарарым. Кыларбыттан сылтаан, оннооҕор, пионерга ылбатахтара. Атаҕастыыллара бэрдиттэн бэйэбин көмүскэнэн охсуһар этим. Саастыылаахтарым “Косой Толик” дииллэрэ, Ефремов диэнинэн соччо билбэттэрэ даҕаны. Кэлин бэйэм ис кыахпын туһанан харахпын көннөрбүтүм, аны онтубун аһара “көннөрөн” кэбиспиппин.

Чэ, ити курдук, оҕо сааспыттан ойо тардан кэпсээтэххэ..

– Оччотугар бэйэни сэнэнии баар эбит дии.

– Кыра эрдэхпиттэн “комплекстаах” этим. Дьонтон-сэргэттэн тэйэ туттарым. Ытыырым-соҥуурум, охсуһарым. Оннук эйгэҕэ улааппытым. Оччолорго ким миигин туох диэбитин, ким “чээн” диэн сыһыаннаспытын билиҥҥэ диэри барытын өйдүүбүн-саныыбын.

– Санааҕар тутар, өстүйэр этиҥ дуу?

– Ис туругум миэхэ “дьону таптаа!” диэн сипсийэрэ. “Миигин үөҕэллэр, син биир иэстэһиэм, кинилэри тоҕо таптыахтаахпыный!” диэн өстүйэрим. Ону: “Туллай, эн тапталыҥ олус күүстээх. Дьону таптаа, өстүйүмэ, кинилэргэ махтан! Тапталгынан дьону абырыаҕыҥ, ити үөҕэр дьонуҥ эйиэхэ уочаратынан туруохтара. Дьэ, көрөөр! Төһөнөн таптыыгын да, эн соччонон күүһүрэн иһиэҕиҥ, тапталгынан дьону эмтиэҕиҥ”, – диэн Үөһэттэн сэрэтэллэрэ.

– Ол аата, дьону тапталгынан эмтиир буоллаҕыҥ.

– Оннук буолан тахсар.

– Айылҕаттан кыахтааххын билэр этиҥ дуу?

– Биллэ-көстө сатыырбын, “оннукпун-манныкпын” диирбин олох сөбүлээбэппин. Бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан абааһылары көрөбүн. Наар олору кытта оонньуурум. Санаа-оноо буоллахпына, аттыбар баар буолаллара. Аҕам биһигини кытта олорор эрдэҕинэ, миигин “тиийиммэт, акаарылар оскуолаларыгар биэриэм” диир буолара.

“Баардаахпын” биэс саастаахпыттан билбитим. Миигин тоҕо эрэ “Бэксэйэ ойуун” дииллэрэ. Инньэ дииллэриттэн наһаа куттанарым. Ийэм, биирдэ хаппыыста кырбыы туран, “төбөм ыарыйда, хайдах эрэ буоллум” диэбитинэн охтон түстэ, уҥан хаалла. Мин “өллө бы­һыы­лаах” диэн олус куттанным уонна төбө­түн туппута-хаппыта буола сыл­дьан, төбөтүн ыарыытын устан кэбиспит этим.

Олоххо туох буолуохтааҕын хайдах эрэ киинэни көрөр курдук, эрдэттэн билэрим. Ким ааспыт олоҕор кимин-тугун, хайдах эбитин көрөрүм. Ону дьон “төбөтүнэн тиийиммэтин аҕата сөпкө да этэр эбит” диэн, чэчэгэйдэрин диэкинэн тарбахтарын эрийэ тутан, “акаары” диэн көрдөрөллөрө.

– Бу эйгэҕэ хайдах кэлэн хаалбыккыный?

– Эмтиир, көрөр этим, ону барытын кистиирим. Дьон миигин манна “аҕаллылар”. Олох улахан кыһалҕатыгар түбэспит, олохторо алдьанан эрэр дьон кэлэллэрэ. Көмөлөһөрүм. Ол кэннэ “этэрбэс араадьыйатынан” тарҕанан хаалан, дьоҥҥо аны сатаан аккаастаабаппын. Онон төһө сатанарынан көмөлөһөбүн. 2014 сылтан үлэм курдук буолан хаалла. Ол эрээри аһара биллэ-көстө сатыырбын сөбүлээбэппин уонна элбэх дьону кытта хаартыскаҕа түспэппин. Биирдиилээн эрэ түһүөхпүн сөп. Элбэх киһи мустар сиригэр сылдьыбаппын. Кэккэ көмүс быраабылалаахпын.

– Дьээ-рэ...

– Өҥнөнүмэ, албыннаама, уорума, үрдүктүк сананыма, киһини сэнээмэ, атаҕастаама! Онон албынныыры сатаабаппын.

– Эйиэхэ Туллай диэн аатыҥ чугас дуу, Анатолий, Толя дуу?

– Туллай. Ийэм оҕо эрдэхпиттэн таптаан иҥэрбит аата.

– Дьэ, Туллай, тугу эмтиигиний?

– Терапевт, хирург, стоматолог быраас курдук эмтээбэппин. Бииргэ төрөөбүт убайым уонна бэйэм тииспитин “абытайдык” ыалдьыбытыгар аҥаардас илиибинэн даҕайан эмтээн турардаахпын. Эмтиирбэр күлүүс тыллары туттабын.

– Киһини көрөн олорон ыарыытын, санаатын-оноотун, кыһалҕатын этиэххин сөп дуу?

– Болҕомтобун эрэ ууруохпун наада. Киһиттэн бэйэтиттэн көҥүл ыллахпына, турукка киирэн, киһи тус куйаарыгар (пространство) киириэхпин сөп.

– Эйиэхэ дьон хайдах кэлэрий? Эмтэнэ, арчылана, алгыстана...

– Үксүн эмтэнэ. Ол эрээри олоххо мунан, муунтуйан хаалбыт, табыллыбатах, араас кыһалҕалаах дьон эмиэ кэлэллэр.

– Оттон ити киһи сиһин тоноҕоһун уҥуоҕа (дьардьамата) турар дии. Итиннэ идэтийэҕин дуо?

– Барытыгар. Ис уорган, ньиэрбэ, о.д.а. ыарыылары. Хаартысканан эмиэ эмтиибин. Ыраахтан, атын дойдуттан кытта көрдөһөллөр. Ол курдук, Казахстан Астана куоратыттан хаартыска ыытан, эмтиирбэр көрдөспүттэрэ. Эмтэммит дьонум кимнээҕин, хайдах-туох ыарыыларын эмтээбиппин кэпсии сылдьыбаппын. Отунан-маһынан, тааһынан эмтиибин. Бу таастар, холобура, билигин “үлэлии” сыталлар, эн билигин ыраастана олороҕун. Ити көрөр ардай аһыылааҕыҥ эйигин араҥаччылыы турар, батыһа сылдьар куттары ырдьыгынаан, үүртэлээн кэбиһэр... Мин үлэбин барытын салайан биэрэллэр.

– Оччотугар Арассыыйаттан, атын да сиртэн дьон ааттаан-суоллаан, эмтэнэ кэлэллэр эбит.

– Олохторугар уустук балаһыанньа үөскээбитигэр көмө көрдөөн Москубаттан, Турцияттан, Арменияттан, о.д.а. сиртэн кэлэллэр. Новай Зеландияттан, Словакияттан кэлэ сылдьыбыттара. Бэйэм онно-манна сылдьарбын, айанныырбын сөбүлээбэппин. Арай былырыын кэргэним Еленалыын Казахстаҥҥа ыҥырыынан бара сылдьыбыппыт, айаммыт ороскуотун төлөөбүттэрэ.

– Хайдах эмтиигин? Илииҥ сы­лааһынан, илбийэн...

– Эмтииргэ туох да мэтиэдьикэм суох. Ардыгар бэйэм да билбэппин, хайдах эмтиирбин. “Бу киһини эмтиэхпин сөп дуу, суох дуу?” диэн, хаана хайдах сүүрэринэн билэбин. Ол курдук, лимфалара эбэтэр эт-сиин килиэккэлэрин толорор, сайгыыр дьэҥкир убаҕас сытыйан, искэн буолан эрэрин, оһоҕосторо бүк барбыт, о.д.а. ыарыыларын билэбин. Куосумас куйаарыгар курдук уҥуох иһигэр туспа олох диэн эмиэ баар. Чэ, ити курдук...

– Төлөпүөнүнэн эмтиэххин сөп дуу?

– Төлөпүөҥҥэ эрийдэхтэринэ, нүө­мэр тахсар, онно “ылыма, бу киһиэхэ аккаастаа!” диэн иһитиннэрии кэлэр. Оннук түгэҥҥэ ылбаппын. Аны хонду­руостаах киһи киирэн кэлэр, тута хон­дуруоһа сүтэн хаалар, эмтэттэрбэт. Ону миигиттэн тутулуга суох биричиинэнэн эмтээбэппин. Балыыһа аккаастаабыт дьоно бааллар. Холобура, искэн, быар цирроһа. Оннуктары эмискэ баҕайы ылан кэбиһиэхпин сөп. Олору эмтиирбэр хайдах эрэ туспа иэйии киирэр уонна эмтиибин. Тутан-хабан, илбийэн...

– Оччоҕуна киһини көрөн олорон “бу киһини эмтээбэппин” диэн тута саныыр буоллаҕыҥ.

– Буо, буо, оннук буолар. Ол иһин этэбин дии, судургу хондуруостаах киһи кэлэрин олох чугаһаппаппын. Ис-искиттэн эмтиэххин баҕарбытыҥ да иһин туһа суох. Оттон быраас аккаастаабыт дьонун ылынан, атахтарыгар туруоран кэбиһиэхпин сөп.

Биирдэ миэхэ дэлби дьүдьэйэ ырбыт, дьардьама буолбут киһи кэлбитэ. “Күҥҥэ 3 кыра ньуосканан эрэ аһыыбын. Хиимийэ ыла сылдьабын, баттаҕым дэлби түһэн хаалла”, – диэбитэ. Миигиттэн аҕыйах сеансы ылбыта, элбэхтик сылдьыбатаҕа. Сотору кэминэн эт туппута. “Бу хаартыскабын кыһалҕалаах дьоҥҥо көрдөрүөххүн сөп” диэн, “до” и “после” түспүт хаартыскатын илдьэ, махтана кэлэ сылдьыбыта (ол хаартысканы көрдөрө-көрдөрө кэпсиир). Турдаҕына, миигиттэн төһө эмэ улахан уҥуохтаах киһи.

– Ол аата, үтүөрдэн кэбистэҕиҥ. Ити хаһан?

– Оннук. Үс сыллааҕыта.

– Эмтиир дьон, былыргылыы эттэххэ, кутуруксуттаах буолаллар дии. Эйиэхэ кимий?

– Кэргэним илии-атах буолар, аттыбар мэлдьи баар. Аһара баран “көтөн” хаалаары гыннахпына, тохтотор. Бэйэтэ эмиэ күүстээх, барыны-бары көрө-истэ сылдьар “баардаах”. Бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэбит. “Үүтэ суох ынах элбэхтик маҥырыыр”, “Астаах буочука тыаһа кыра буолар” диэн баар. “Хаһан даҕаны дьону сэнээмэ, дьонтон үрдүктүк туттума, түөскүн охсунума, дьон иннигэр дүҥүрү охсума, таҥастаах көстүмэ” диэн.

Эмтээбэтэхпинэ, истиэнэҕэ хатаастан барар турукка киирэбин. Үчүгэй баҕайытык кэпсэтэ тураммын, эмискэ бардам майгыланыахпын сөп.

– Оттон ити “устуукалары” тут­таҕын дуу? (Сэрэнэн-сэрэнэн истиэ­нэҕэ ыйанан турар тэриллэри сибигинэйэ былаан ыйытабын).

– Бэйэбэр анаан тигиллибит та­ҥаһым уонна дүҥүрдэрим. Дүҥүрү мэнээк илии тыытыа, тутуо суохтаах. “Вопрос жизни и смерти” эрэ буолбут уустук, ыарахан балаһыанньалаахтарга эрэ туттабын. Биирдэ эмэ, икки сылга биирдэ эрэ диэбит курдук. Онтон дүҥүрбүнэн тыас таһаарабын...

– Туллай, бэйэҕин туох киһибин дэнэҕин?..

– Эмчиппин эбэтэр көннөрү киһибин дэниэхпин сөп. Эн уонна мин биирбит – киһибит. Ол курдук, ким эрэ үчүгэй быраас, ким эрэ мэхэньисээтэр, ким эрэ учуутал...

– Хойутаан идэ ылбыт эбиккин.

– Биир уратылаахпын – ол болҕомтону ууруу. Туохха эмэ болҕомтобун уурдум, сыал-сорук туруоруннум да, ону толоро иликпинэ ыһыктыбаппын. Ол курдук, 2007 сыллаахха 44 сааспар оҕолору кытта тэҥинэн СКЭ (ЕГЭ) туттаран, ХИФУ-га бүддьүөт миэстэтигэр киирэн, физкультура үөрэҕин бүтэрбитим. Өр кэмҥэ дойдубар буоксаҕа уопсастыбанньык быһыытынан үлэлээбитим. Аармыйа кэнниттэн 22 сааспар бэрчээккини саҥа кэппитим. Онно дьарыктаабыт тириэньэрим тыыппалаахпын көрөн, эт-хаан өттүнэн улахан бэлэмэ суох эдэр уолу буоксаҕа дьарыктаабыта. Онон физкультура учууталын идэтигэр сааһыран баран үөрэнэ киириим мэнээк, быстах быһаарыныы буолбатах этэ. Киһи хаһан баҕарар үөрэниэн сөп. Ол иһин этэбин – бу олоххо туохха эрэ баҕарыахха уонна болҕомтону ууруохха эрэ наада. Дэлэҕэ харахпын көннө­рүнүөм дуо?!

– Эйигин “мэнээк хаһыакка, араа­дьыйаҕа дьон-сэргэ болҕом­то­тугар тахсарын сөбүлээбэт” диэн истэр этим. Билигин “кэмим кэллэ” дии санаабаккын дуо?

– Суох. Син биир сабыылаахпын. Орто дойду олоҕор хайдах айыллан кэлбиппиний да, оннук төттөрү барыахтаахпын. Өбүгэлэрбиттэн утумнанан кэлбит күүстээх отунан-маһынан “ону-маны” оҥоробун. Ол кистэлэҥин кимиэхэ да эппэппин.

Аммаҕа олорон, 90-с сылларга эттэниини ааспытым. Ону тулуйбакка, кырдьык, төбөтүнэн бырахтарбыт киһи курдук буолбутум. Арыгы бөҕөтүн икки олоххо тиийэри испитим, тохтоло суох барарым. Ол эттэниим эбит... Оччолорго “Сахателекомҥа” сибээс мончуора этим. Уот силиэсэрэ идэлээх буоламмын, сибээс хас да тэрилтэтигэр үлэлээбитим. Тус олоҕум уустук этэ... Чэ, ити курдук.

– Олоҕуҥ улахан аҥаарын дойдугар – Аммаҕа – олорон баран, хайдах Хатырыкка кэлэн хааллыҥ?

– 2015 сыллаахха Еленалыын сокуоннайдык холбоһон ыал буолбуппут. 2010 сыллаахха Амматтан куоракка көһөн кэлэн, араас үлэҕэ үлэлээбитим. Билигин Хатырыкка дьиэ атыылаһан, олохсуйан олоробут.

– Туллай, бириэмэ булан кэпсэппиккэр махтанабын.

* * *

Бу күннэргэ Нам Хатырыгар Анатолий Елисеевич балаҕан туттан киирдэ. Ис бараа­на барыта сахалыы, көмүлүөк оһохтоох. Дьону көрөрүгэр-ис­тэригэр анал хостоох. Балаҕан бастакы ыалдьыта буоламмыт, алгыстанныбыт, арчыланныбыт, ыраастанныбыт.