Орто Азия дойдуларынан...

СӨ геокултуурунай сайдыы институтун сүрүн мэтэдьииһэ Саргылана АДАМОВА Орто Азия өрөспүүбүлүкэлэринэн айанын сэһэргээбитин ааҕааччыларбыт болҕомтолоругар таһаарабыт.

“Килиим Федоров “Вива-тур” пиирмэни кытары ыытар ааптарыскай тууругар Орто Азия дойдуларынан күүлэйдээтибит. Кыраныысса сабыылааҕынан Туркменистаҥҥа эрэ сылдьыбатыбыт. Барыта 30 буолан сырыттыбыт (кырдьаҕаспыт 77, эдэрбит 30 саастаахтар). Хас биирдии өрөспүүбүлүкэ таможняларын холкутук ааһан, киирэн-тахсан сырыттыбыт. Саха сирэ Арассыыйа биир бөдөҥ субъега буоларын истэн билэллэр эбит. Онон, бары наһаа үчүгэй сыһыаннаахтар”.

Хлопок бааһынатыгар

УЗБЕКИСТАН

Нэһилиэнньэтин ахсаана – 35 865 870

Икки нэдиэлэлээх туурбут балаҕан ыйын 25 күнүттэн саҕаламмыта. Москуба Внуково аэропордуттан Ташкент куоракка көппүппүт. 28 кыраадыс итии дойду көрсүбүтэ. Күһүн уонна тыаллаах-куустаах буолан эбитэ дуу, наһаа итии дии санаабатыбыт. Онон, Орто Азияҕа күүлэйдии барар киһи бу күһүҥҥү ыйдарга, “бархатнай сезон” диэн ааттанар кэмҥэ, былааннанан барыан сөп эбит. Үксүбүт саастаах, аҕам дьон буолан сүрдээх үчүгэйдик сырыттыбыт.

Узбекистан сүрдээх сай­дыы­лааҕын, дьоно-сэргэтэ ыал­дьытымсаҕын бэлиэтии көр­дүм. Олохторо орто таһы­мынан. Боростуой олохтоох дьон үксэ ырыынагынан, атыы-табаар өттүнэн эргинэн олороллор. Сүрүн дохуот киллэрэр хайысха – хлопок. Сарсыарда тыҥ хатыытыттан хлопок бааһыналарыгар үксэ дьахтар аймах төҥкөҥнөһө сылдьан хомуйалларын көрөҕүн.

Харчылара кумааҕынан наһаа элбэх устуука буолан сөхтөрдө. Биһиги 1000 солкуобайбыт кинилэр ку­мааҕы харчыларынан 100 000 сум буолан (1000 сум – 10 солк., 10000 – 100 солк.), бэ­йэ­ҕит суоттаан көрүҥ, илиигэр тө­һөлөөх халыҥ кумааҕы харчыны тутаргын. Харчыларын (сум) ааҕар-суоттуур уустуктары үөскэттэ, ону сүрдээҕин ыарырҕаттыбыт. 

Самарканд. Регистан

Узбекистан историческай тутууларынан, пааматынньык­тара элбэҕинэн, кырасыабайы­нан сөхтөрдө. Бу омуктар маска, тимиргэ сүрдээх уустар эбит. Тимиртэн, чеканкат­тан быһан, таптайан оҥо­рууга, маска оһуору-би­чиги быһыы­га, кинилэргэ тэҥнэһэр уус Орто Азияҕа суох. Мэчиэттэрэ, архитектурнай пааматынньыктара (медресе) барыта мрамор, мозаика таастарынан илии үлэтэ. Аны маһы ыллаппат уустар. Куруһуба курдук уустук оһуору-бичиги, мас иһиттэн икки хос киирэн, кыһан-хаһан, айан-тутан таһаараллара, киһи тылынан эппэт сөҕүмэр үлэтэ. Билиҥҥи үйэ көмпүүтэринэн үлэтэ буолбатах – барыта илии үлэтэ.

Ол иһин сүбэлиэм этэ – биһиги мас, тимир уустарбыт онно анал бөлөх тэринэн баран, маастар-кылаас ылыахтарын, үөрэниэхтэрин сөп эбит. Саха сиригэр хаһан даҕаны көрбөт үстүрүмүөннэрбитин тутталлар.

Оттон тимир уустарыгар тохтоотоххо, Бухара куорат тимир уһаарааччылара сүрдээх күүс­тээх­тэр. Кинилэргэ “Музей кузнеца” диэн анал мастарыскыайдар бааллар. Онно оһохторго тимири уһаара аҕай сылдьал­лара. Саха сирин тимир уустара баран кө­рүөх­тэрин, уопут атастаһыахтарын сөп эбит дии санаатым.

Бэ­йэм култуура үлэһитэ буоламмын ускуустуба, айар үлэ өттүн “култуурунай атастаһыы” хайысханан үксүн интэриэ­һир­гээтим. Манна эмиэ муусука үстүрүмүөннэрин оҥорор сыахтаахтар. Мин бэйэбэр кыра кээмэйдээх кырыымпаҕа майгынныыр “гиджак” сувенир үстүрүмүөнү атыыластым. Мунньабын, ол иһин. Барабааннарыгар ымсыырдым, тыастара туох да сүрдээх үчүгэй. Тириинэн оҥороллоро, наһаа үчүгэй хаачыстыбалаах, хайа да бэйэлээх тириини сымнаҕас, туттарга табыгастаах гына оҥороллорун биһирии көрдүм.

Муусука үстүрүмүөнүнэн дьарыктанар дьон билсиэхтэрин, култуурунай бырагыраамалаах анал бөлөх тэринэн тиийэн, үгүскэ үөрэниэхтэрин, уопут атастаһыахтарын сөп.

Көбүөрү илиинэн тигии (ков­ро­ткачество), талах мастан кумааҕы, туойунан оҥоһуктар, айылҕа күндү таастарын чочуйуу, таҥас өттүн этэ да барбаппын... Тыһыынчанан сыллар устата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэлбит үлэлэр буолан – сөҕүмэр. Онон култуурунай бырагыраамалаах анал бөлөх баран, үгүскэ үөрэниэх­тэрин, уопут атастаһыахтарын, үчүгэй өрүттэрин баран сомсон, үөрэтэн, билсэн кэлэр үчүгэйтэн атыны аҕалыа суох этэ. Ордук мас, тимир уустара.

Саамай дьиктиргээбиппит – били аатырдар “паранджаларын” дьэ көрдүбүт. Ис өттө барыта сылгы сиэлинэн оҥоһуллубут буолан кытаанах, дороххой, курдат салгынынан тыынарга чэпчэки эбит. Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ паранджаны устубуттар. Сэбиэскэй кэминээҕи кыр­дьаҕастар нууччалыы үчү­гэйдик саҥараллар, эдэр ыччат даҕаны хаалсыбат.

Бухара

Эдэр ыччаттарыгар судаарыстыба таһымынан улахан болҕомто ууруллар. Ташкент куоракка ыччакка анаан маҥан мраморынан тутуллубут “Ыччат дыбарыаһа” ону кэрэһилиир. Эдэр ыччат сирэйэ-хараҕа сырдыга, бэйэтин тутта сылдьар култуурата үрдүгэ харахха тута быраҕыллар. Уулуссаҕа билэр-билбэт дьоннорун кытта илиилэрин сүрэхтэрин туһаа­йыытынан туттан, “Ассалом алейкум” диэбитинэн сылдьаллар. Ону биһиги “Аламай күн сыламынан” диэн эппиэт­тиирбит, син биир кинилэргэ өйдөнөр эбит (күлэр). Ону наһаа сэргээтим. Ыччат бары муус маҥан ырбаахылаах, маны тэҥэ үлэлэригэр бары көстүүмнээх сылдьаллара ураты көстүүлээх, олус окураатынайдык таҥнан сылдьаллар. Ханна да буоллун, үлэһит барыта – эдэр ыччат. Кырдьаҕас дьон үксэ дьиэлэригэр олороллор, биһиги курдук кырдьыахтарыгар диэри үлэлээн муҥнамматтар.

Атыы-эргиэн ырыынактара ып-ыраас, ханна да ыһыллыы-тоҕуллуу, бөх-сыыс сытара көстүбэт. Атыыһыттар “эдьиий, убай” диэн тыллары үгүстүк тутталлар. Сахалыы кэпсэтэрбитин истэннэр, “аймах дьоммут сылдьар эбиккит” диэн истиҥник, чугастык ылыналлар. Ташкент, Бухара, Хива куораттар, эчи ыраастарын, күп-күөхтэр. Уопсастыбаннай туалет хас хардыы аайы баар.

Сылдьыбыт 3 дойдуларбытыгар холоотоххо, саамай минньигэс, дьиҥнээх плову Узбекистаҥҥа оҥороллор эбит. Ташкент куоракка аатырдар, күҥҥэ 5 туонна плову астыыр, “Центр плова” сырыттыбыт. Киһитэ элбэҕэ сүрдээх. Олорор-турар сир суох буолан плов кыайан амсайбатыбыт. Дьон улахан тааһынан, иһиттэринэн кэлэн атыылаһан барар буолан, тииһимньитэ суох буолар эбит. Омук бөҕөтө сылдьан, аатырдар пловтарын сиэн ааһар сирдэрэ.

Узбекистан кырдьаҕастара сэбиэскэй кэмнээҕи олохторун астына ахталлара, кэпсииллэрэ, манньыйбыт сирэйдэригэр көстөр. Туристар сылдьар сирдэригэр кырдьаҕас дьон элбэхтик сылдьан, түмсэн ааһаллар. Билиҥҥи эдэр ыччакка “хиджаб” муодата (сирэйдэрэ эрэ көстө сылдьар анал былаат – С.Б.) баар буолбутун “тастан киирбит араабтыы итэҕэл” диэн кырдьаҕас көлүөнэ олох сөбүлээбэтин биллэрэр, кэпсиир. Мэчиэккэ баран үҥээччи үксэ эдэр ыччат буолбут. Бу барыта харахха быраҕыллар көстүү. Биһиги кэпсэппит дьоммут, кишлак, куорат олохтоохторо ону отой утараллар эбит. “Сэбиэскэй былаас саҕаттан былааты тууна бааныы, күҥҥэ 5-тэ мэлииппэ ааҕыы, мэчиэккэ хайаан даҕаны сылдьыы суох этэ” дэһэллэр.

КЫРГЫСТААН

Нэһилиэнньэтин ахсаана – 6 776 613

Ташкентан Бишкеккэ сөмө­лүөтүнэн көтөн кэллибит. Барыта бэйэбит курдук мөссүөн­нээх дьон, саҥабытын этэ да барыллыбат. Гид уолбут Улан диэн ааттаах, ааттыын сахаларга майгынныыр. М.К. Аммосов пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурдубут. Маны тэҥэ Дубовай пааркаҕа киирэргэ, саха скульптора Захаров оҥорбут чороонноох, илин-кэлин кэбиһэрдээх саха кыыһын пааматынньыга баарын сэҥээрэ көрдүбүт. Бу паарка аттыгар муусука үстүрүмүөннэрин түмэлэ баар. Ону мин манна “Олоҥхоһут” уонна “Манасчыт” диэн икки норуот эпостарынан пааматынньыктары оҥорон, туруоруохха сөп эбит, иккиэн ЮНЕСКО шедеврэ буоллахтара диэн идиэйэлээх кэллим. Икки норуот доҕордоһуутун туоһута буолуо эбит. Кыргыыстар пааматынньыктары оҥорууга былааһы сүрдээҕин ылбыттар, олус үчүгэйдик оҥороллор.

Аан дойду итэҕэлин түмпүт дьиэлэр

Аан дойду 5 итэҕэлин – христианство, ислам, буддизм, тенгрианство, иудаизм – түмпүт дьиэлэрдээх, улахан паарканы сэҥээрэ көрдүбүт. Аан дойдуну кытта ситимниир, туох үчүгэй баарын барытын түмпүт сир эбит. Оннук паарка биһиэхэ, сахаларга, наада эбит диэн ымсыыра санаатым. Аан дойду аатырбыт өйдөөх бөлүһүөктэрэ Аристотельтан саҕалаан, Ави­ценнаҕа тиийэ улахан баҕайы мэтириэттэрэ куйаар кодтаах оҥоһуллан тураллара көрүөхтэн эриэккэс.

Иссык Кульга саҥа соно­туоруй комплекстара тутулла тураллар. Термальнай источ­никтарын сылдьыбыт эрэ бары хайгыыр, сөҕөр. Онно баран истэххэ, сахалыыга майгынныыр “Балыкчи” диэн дэ­риэ­бинэҕэ, сүрүннээн, балыгынан дьарыктанар нэһи­лиэнньэ араҥата олорор. Кыргыс­тааҥҥа кытайдар сир ылан олохсуйан олороллорун көрдүбүт. Анал кытай дэриэбинэтэ диэн баар. Кытай дунганнара элбэхтэр. Ол эрээри “булкаас ыал” диэн суох.

Бишкек куоракка М.К. Аммосов пааматынньыгын аттыгар

Бишкек куорат олус үчүгэй, киһи олохсуйуон сөп дойдута. Сыаналара удамыр, чэпчэки. Манна, ааспыт үйэ 90-с сылларыттан арыллыбыт, сарсыарда эрдэ 6 чаастан үлэлиир, Киин Азия үрдүнэн саамай аатырар, 100 гааны ылан үлэлии олорор “Дордой” таҥас-сап ырыынага баар. Онно сахалар “атахтарын укпуттара” быданнаабыт. Саха сиригэр маҕаһыыннаах биирдиилээн урбаанньыттар таҥастарын барытын ол ырыынактан атыылаһан, манна аҕалан атыылыыр буолбуттара ырааппыт.

Уруккуттан олорор уонна саҥа олохсуйаары кэлбит, кыбартыыра атыылаһаары интэ­риэ­һиргии сылдьар сахалар бааллар эбит. Олору ыҥы­ран ылан көрсүстүбүт. Үгүс­тэрэ бэйэлэрин суолларын-иистэрин булбут, биисинэс оҥостубут дьон. Эр дьон массыына өрөмүөнүгэр бии­си­нэһи баһылаабыттар. Ханна да буоллун, сахалар үчүгэй­дик сылдьаллар, олороллор. Кыбартыыраны ипотеката суох, бол­дьоҕунан быстаран тө­лүүр­гэ (рассрочка) ылаллар эбит. Бастакы төлөбүрэ 30%, атына бол­дьоҕунан төлөнөр. Онтон биһиги 2-3 бүк ыарахан суу­маҕа ипотеканан ылабыт. 1 хостоох кыбартыыра – 1 мөл., 2 хостоох 2 мөл. саҕаланар. Саха тыатын сириттэн кыбартыыра ыла сылдьар сахалар бааллар этэ.

Кыргыстааҥҥа орто оскуо­лаҕа үөрэх 9-с кылааска эрэ диэри босхо, онтон салгыы төлө­бүрдээх. Ол иһин үксүлэрэ орто анал үөрэххэ киирэн үөрэнэллэр.

ТАДЖИКИСТАН

Нэһилиэнньэтин ахсаана – 10 033 492

Таджикистан кыраныыссатын туоруурбутугар мучумааннана сырыттыбыт. Ол курдук, үксүбүт саастаах дьон кыраныысса таможнятын туоруурга, тас көрүҥмүт пааспарбытыгар сөп түбэспэккэ көрүдьүөстэннибит. “Мы в шоке. Вы все не подходите по возрасту”, – дэһэллэр уонна “Саха эр дьоно дьахталларын өрө туталлара эһигиттэн көстөр. Харыстыыллар, наһаа үлэлэппэттэр эбит. Ол иһин наһаа эдэр дьүһүннээххит”, – диэн сөҕүү-махтайыы бөҕөлөрө.

Кыраныыссаттан чугас Пенджикент куоракка сырыттыбыт. Таджикистаҥҥа ааттара үксэ араабтыы уонна саҥарар тыллара олох атын. “Сэттэ күөл” диэн эриэккэс ааттаах, 5700 миэтэрэ үрдүктээх хайа үрдүгэр тахса сырыттыбыт. Төһөнөн үөһэ, үрдүк хайаҕа тахсаҕын да, күөллэрин аата, өҥнөрө уларыйан иһэр. Аны салгына, уута ырааһа, дьэҥкирэ. Суоллара “серпантин”, эрийэ-буруйа түһүү-тахсыы, кып-кыараҕас. Хайалар быыстарыгар баар кишлактарга сырыттыбыт. Олохторо, дьиэлэрэ-уоттара олох судургу. Оскуолалара, административнай дьиэлэрэ бары аллара бааллар. Онон, кыһын хаар түһэн, хайа суолун быһан кэбистэҕинэ, оҕолор аллара интэринээккэ олорон үөрэнэллэр.

Таджикистан хайалара

Бэрэсидьиэннэрэ – үҥэр таҥаралара

Оскуолаҕа сылдьан, оскуола дириэктэрин кытта көрсөн кэпсэттибит. Ханна сылдьыбыт сирдэрбитигэр харчынан көмөбүтүн умнубаппыт. Бары харчынан бырахсаммыт, 20 тыһ.солк. кэриҥин дириэктэргэ биэрбиппитигэр хараҕын уута кэлиэр диэри уйадыйаахтаата. Кинилэргэ элбэх суума буоллаҕа. Кишлак аттынан ааһан иһэн, оҕуруотугар үлэлэнэ сылдьар эр киһини көрөн, тохтоон аастыбыт. Бытырыыс 10 уол оҕолоох эбит. Онно эмиэ харчынан көмөбүтүн биэрдибит. Оҕолору минньигэс кэмпиэтин күндүлээтибит. Олох соһуйан, уйадыйан, айахтарын атан баран тураахтыыллар. Ханна сылдьыбыт сирбитигэр дойдубут былааҕын бэлэхтээтибит, Сахабыт сирин туһунан кэпсиибит.

Кинилэр оскуолаларыгар холоотоххо, биһиги тыабыт сирин оскуолалара остуоруйа дойдутугар холоонноохтор эбит. Араас көрдөрөр босуобуйанан, көмпүүтэринэн, тэхиниичэскэй тэриллэринэн хааччыллыыларынан, ис-тас өттө кырасыабайын, дьэрэкээнин этэ да барыллыбат. Ону сыаналаабаппыт, ытанан аҕай биэрээхтиибит. Оттон кинилэр оскуолаларыгар, омуна суох, паарта уонна дуоска эрэ баар. Ону ол диэбэккэ, үөрэнээччилэр барахсаттар аламаҕайдарын, култуурунайдарын. Кыраҕа да үөрэллэрэ киһини уйадытта. Онон, Таджикистан барыбытыгар хайдах эрэ аһыныы, көмүскэл, сэмэй буолуу иэйиитин сүрэхпитигэр хаалларда...

Илин, арҕаа, соҕуруу, хоту диэн арахсан, онно барытыгар аҕыйах ахсааннаах кыра норуоттар түөлбэлээн олороллор. Сэбиэскэй кэмҥэ холкуостааһын саҕана бытанан олорор кишлактары бөдөҥсүтэн олорор сирдэриттэн көһөртөөбүттэр. Ону билиҥҥи бэрэсидьиэннэрэ төттөрү дойдуларыгар ыыталаабыт, кишлактары чөлүгэр түһэртээбит, уот ситимэ тардыллыбыт. Биир тылынан, төрүт, олохтоох сирдэригэр-уоттарыгар төнүннэртээбит. Кинилэргэ элбэх быраап биэрбит, өйөбүл-көмө, чэпчэтии бөҕөтүн таһаарар эбит. Ол иһин билиҥҥи бэрэсидьиэннэрин күн-ый оҥостоллор, сүрдээҕин ытыктыыллар.

КАЗАХСТАН

Нэһилиэнньэтин ахсаана – 19 484 808

Билиҥҥи балаһыанньанан сибээстээн, кыраныысса таһы­гар массыыналар килэмиэтиринэн уочараттаан тураллар, үтүһүү-анньыһыы сүрдээх. Хата, биһиги оптуобуспут этэҥҥэ түргэнник туораабыта. 2,5 чаас айаннаан Алма Ата куоракка киэһэ хойутуу тиийбиппит. Хараҥаҕа уот-күөс биһиги курдук сандаарыччы тыкпат, олох аҕыйах. Ону бэлиэтии көрдүбүт. Куорат киин өттүгэр эрэ баар. Оттон кытыы сирдэрэ хабыс-хараҥа. Уоттарын кэмчилииллэрэ көстөр. Онно холоотоххо, Саха сирин кытыы дэриэбинэлэригэр уот-күөс түүннэри сандааран олорор. Куорат, дьоно-сэргэтэ, кыаҕыран, атаҕар дьэ туран, төбөтүн хантаппыт киһини, хайдах эрэ санаттылар. Ол эбэтэр кыаҕыран хаалан, кэпсэтэр-кэпсэппэт киһилээх, илии биэрэн дорооболоспот, көрө-көрө көрбөтөх буолар майгылаах курдуктар эбит.

“Биһиги гуннарбыт” диэн ааттанааччы кыра омуктар дэриэбинэлэрэ баар. Дэриэ­бинэҕэ бэйэтигэр буолбакка, ол гуннар этнокомплекстарыгар сырыттыбыт. Биһиги, сахалар, “гунн-курыканнартан төрүт­тээхпит” дэнэбит дии. Казах, кыргыыс омуктартан улахан уратылара суох курдук көрдүм. Бүлүүдэлэрэ эмиэ даҕаны узбектарга майгынныыр. Юрталарын көрдөрдүлэр.

Гуннар – көс норуот. IV үйэ бүтүүтэ Киин Азия истиэптэриттэн Дьобуруопаҕа тоҕо анньан киирбиттэр.

Алма-Ата куорат

Халлааҥҥа харбаспыт үрдүк дьиэлэр тутуулара саҕаламмыт

Айаннаан истэххэ, айылҕата уларыйара түргэнин сөхтүбүт – эмиэ да кумах куйаар, хайалаах сирдэр, эмиэ да күөҕүнэн чэлгийбит айылҕа. Тыа хаһаайыстыбата сүрдээҕин сайдыбыт дойдута. Аттар истиэптэринэн сүүрэ, мэччийэ сылдьалларын көрөн үөрүү бөҕөтө буоллубут. Бараан, ынах-сүөһү көҥүл мэччийэ сылдьаллар. Ынахтара төрөлкөй, эмис-тот баҕайылар, оттоох сиринэн аһыыллара биллэр. Аны дьаа­былыка араас суорда үүнэр дойдута эбит, тула өттүҥ барыта – дьаабылыка, дьаабылыка, дьаабылыка.

Алма-Ата куоракка хал­лааҥ­ҥа харбаспыт “небоскреб” дьиэлэри тутуу олоххо саҥа киирэн эрэр. Онно сир хам­сааһына буолара төрүөт буолар эбит. Казахстан хоту өттүгэр уонна Астана куоракка кыһын – 40 тиийэ тымныйар. Үлэ көстөрө, бэйэ биисинэһин арыныы уустук. Үлэ ырыынага туолан турара биллэр. Онон “Принеси-унеси” эрэ диэн курдук үлэлиэххэ-хамсыахха эрэ сөп эбит диэн, тус бэйэм сыаналаатым.

Сэбиэскэй кэмҥэ олорбуттарын харах уулаах олорон кэпсииллэр

Орто Азия 4 улахан өрөс­пүүбүлүкэтигэр сылдьан бэлиэтии көрбүппүн этэн аастахпына, сэбиэскэй саҕана олорбут олохторун наһаа истиҥник саныыллар эбит. Тоҕо? Барыта оччоттон хаалбыт сүҥкэн тутуулар, суол оҥоһуута, гаас, уот ситимин киллэрии, гидроэлектростанция, түгэҕэ көстүбэт хлопок плантацията, оҕуруоттара, саадтара, о.д.а. Ол барыта сэбиэскэй саҕана сайдан, чэчирээн олорбуттарын туоһулуур. Ол иһин ханна да сырыттарбыт, бары кэриэтэ сэбиэскэй саҕанааҕы олохторун наһаа истиҥник саныыллар, харах уулаах олорон кэпсииллэр. “Сэбиэскэй саҕана уот ситимэ тардыллыбыта, гаас киирбитэ, оскуола, балыыһа, улахан тутуулар ыытыллыбыттара, элбэх хлопок, бурдук хомуллубута”, – диэн киэн тутта кэпсииллэрин үгүстүк иһиттибит. Онон Арассыыйаны наһаа истиҥник саныыллар, ытыктыыллар эбит.

Оннооҕор Таджикистаҥҥа сылдьыбыт 7000 тыһ. үрдүгүнэн тайаан олорор сирдэргэ уот ситимэ барыта Сэбиэскэй Сойуус саҕана тардыллыбыттар. Билигин хлопоктарын аҕыйах бырыһыанын хомуйаллар, урут сүрдээх улахан бааһыналарынан хомуйаллар эбит. Онон Сэбиэскэй Сойуустан арахсыбыттара 30-ча сыл устата улаханнык атахтарыгар тура иликтэр эбит диэн бэлиэтии көрөҕүн. Кинилэри кытта тас дойдуттан Эмиэрикэ уонна Турция үлэлэһэ, ылса-бэрсэ олороллорун кэпсииллэр. Турция кинилэртэн хлопоктарын атыылаһан, онтун таҥаһынан оҥорон таһааран, бэйэлэригэр төттөрү атыылыыр эбит. Онон билигин Сэбиэскэй Сойуус курдук кинилэри ачаалатан, өйөөн олорбут судаарыстыба суох. Холобур, ылан көрдөххө, Самарканд куоракка баар аатырбыт Регистан пааматынньыктара, медреселэрэ барыта Сэбиэскэй Сойуус култуура министиэристибэтин үбүнэн реставрацияны ааспыттар. Ол кэнниттэн бүгүҥҥү күннээҕи туругунан атын ханнык даҕаны омук хампаанньалара ити үлэҕэ ылса иликтэр.

Улахан археология хаһыы­лара, былыргы куорат сэмнэхтэрэ барыта сэбиэскэй кэм саҕана, ааспыт үйэ 30-с сыл­ларыттан нуучча археологтарынан, чинчийээччилэринэн саҕаламмыттар. Ону олохтоох нэһилиэнньэ, онно үлэлээбит нуучча учуонайдарын, археологтарын “сыа-сым” курдук кичэллээхтик тутан, хаартыскаларын аатын-суолун барытын ыйаан туралларын киһи уйадыйа, ытыктыы көрөр.

Олохтоохтор “устан иһэр караван курдук” холкулар, наҕыллар

Орто Азия дойдуларынан сылдьан көрдөххө, суоллара-иистэрэ, айан суолугар туалет элбэҕэ сөхтөрөр. Ол чаа­һын баҕас кыайа-хото туппуттар. Биир даҕаны ньаҕарай­даммыт туалеты көрбөтүбүт. Казахстан, Кыргыстаан дойдуларыгар үлэни булаҕын. Ордук учуутал, быраас идэлээхтэргэ. Нуучча оскуолата элбэх.

Уот, гаас өттүнэн бу өрөс­пүүбүлүкэлэргэ улахан кэм­чи­лээһин баара харахха быраҕыллар. Үгүс нэһилиэнньэ боллуон гааһынан туттан олорор. Көстүүнэйдэргэ уот-күөс баар эрээри, син биир мөл­төһүөр, аатыгар эрэ кылайар. Онно холоотоххо, биһиэхэ Саха сиригэр уот-күөс олох сандааран олорор.

Орто Азия төрүт олохтоохторо бары наһаа холкулар, наҕыллар. Олохторо “устан иһэр караван курдук” бытаан тиэмпэнэн устар. Үйэлэри уҥуордаан кэлбит “менталитеттара” эбит. Эдэр көлүөнэ кырдьаҕастарыгар, аҕам саастаах дьонноругар сыһыана истиҥ, иһирэх. Орто Азия бары өрөспүүбүлүкэлэригэр тастан киирии итэҕэл баһылаан эрэр эбит. Ону олохтоохтор, кырдьаҕастар кэпсииллэриттэн өйдүүгүн.

Эмиэрикэ дойдута Орто Азия дойдуларыгар волонтер хайысхатын тутуһан, босхо тутууну ыытара элбээбит. Ол туоһута – Самарканд куоракка баар аатырар Улугбек обсерваториятын тас дойду инвестордара ыланнар, саҥа бырайыагынан хаттаан оҥороору сылдьаллар. Эмиэрикэттэн волонтердар кэлэннэр бэйэлэрин үптэригэр улахан тутуулары барытын босхо тутан биэрэллэр эбит. Үгүс элбэх тутуулары гидтэр “Это проект Америки” диэн кэпсииллэрин истэн, Орто Азия бары дойдуларыгар тас сиртэн кимэн киирии баарын бэлиэтии истэҕин, көрөҕүн.

Уопсайынан, үгүс араас дойдуларга сырыттахха, Арас­сыыйаҕа, Саха сиригэр олороргунан киэн туттар санаа үөскүүр. Тыа сирин олохтоохторо, атын дойдуларга холоотоххо, олус үчүгэй усулуобуйаҕа олоробут. Онон ытамньыйар, суланар, муҥатыйар табыллыбат. Этэҥҥэ дьоллоох олоххо олорорбутугар махтаныах тустаахпыт. Бу барыта тэҥнээһинтэн, тэҥнээн көрүүттэн тахсар санаа.

Маннык дойдуга олорорбут – дьолбут.