Күндү ааҕааччы, бу ыстатыйаҕа түбэстиҥ эрэ, хайаан да сэргээн туран бүтэһигэр диэри ааҕыаҥ диэн бүк эрэнэбин. Тоҕо эбитэ буолла? Дьиҥэр, ол киһититтэн бэйэтиттэн тахсар хаһан баҕарар, хайдаҕыттан, айымньыларыттан, норуокка туох суолу, суругу-бичиги айан хаалларбытыттан диэн буолар.
Бүгүн биһиги норуот суруйааччыта Василий Егорович Васильев-Баһылай Харысхал туһунан уонна бэрт сотору саха көрөөччүтүгэр тиийиэхтээх «Туундара үрүҥ аанньала» (Белый ангел тундры) киинэ туһунан кэпсэтэбит.
Василий Егорович бу орто дойдуттан барыан эрэ иннигэр, кэнники 3-4 сылларыгар үлэлээбит, сүрэҕин үөрүүтэ буолуохтаах айымньыта «Умереть или победить…» диэн пьесатынан уһуллубут киинэтэ буолар. Кинини кытта биир тыыҥҥа олорсон, убайын, улахан доҕорун, сүбэһитин тиһэх баҕа санаатын толорон, киинэни устубут биллиилээх, кэскиллээх эдэр режиссёр Александр Лукин биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт. Кини кэпсээнин истиэх.
Бу киинэни бүтэрэ охсоору наһаа да ыксаабыта …
«Олох диэн дьикти да, убайым барахсан бу пьесатынан уһуллар «Туундара үрүҥ аанньала» киинэтигэр хаһан да ыксаабатаҕын ыксаабытыта быһыыта. «Чэ да, чэ, күн сарсын», хайдах эрэ барыта итинник курдук этэ. Уонна дьиибэтэ диэн, бэйэтэ ледокол тоҥ мууһу анньарын курдук, туох да суоҕар барытын баар гынан, дьону тылынан, бэйэтин күүһүнэн ылыннаран, кэпсээн-кэпсэтиннэрэн маҥнай 4 эрэ киһилээх хамаанда буолан үлэлээн барбыппыт. Ааспыт ааһар дииллэр да, ыарахаттары тулуйан «Киһи-киһи» буолар диэни мин кини аттыгар ааспыт дьоллоох эбиппин.
Арай «Тыгын Дархан» киинэҕэ үлэлии сырыттахпына ( үлэ үгэннээн аҕай турар) көрсө түстүбүт. Ыксаабыт: «Саша, киинэ бырайыага баар, устуохха эрэ» диэн буолла. Бэйэбиттэн ыйыппат да курдук туттар, мин санаабынан отой атыҥҥа сылдьабын. Тобус-толору, ып-ыарахан сорудахтаах буоллаҕым дии, хаһан да бүтүө суох курдук өссө. Оччолорго кини эмиэ «Тыгын Дархаҥҥа» тылбааһыгар, сценарийы суруйууга үлэлэһэрэ, бу санаатахха, бэйэм кэтээн көрөрбөр, наар тиэтэйэр, ыксыы сылдьар, тугу эрэ мэлдьи толкуйдуур эбит.
Биир киэһэ тилигирэтэн эрийэ охсон, Өлөөннөр мустар, сүбэлэһэр дьиэлэригэр илдьэ барда. Оччолорго баһылык А.С.Иванов, норуот депутата Е.Х.Голомарева уонна түмсүүттэн дьон баара. Аан бастаан «Победить или умереть..» диэн пьеса баарын, Мииринэй тыйаатырыгар турбутун уонна бу айымньыга олоҕуран киинэ уһуллара наадалааҕын туһунан манна кэлэн аан бастаан истибитим. Тыый, киһи олох итэҕэйэр эрэ гына кэпсиир, олорон эрэ соһуйан “дьик” эрэ гынаҕын, ол кэннэ. Василий Егорович санаатын, бэйэтин көрүүтүн улуус баһылыгар чопчу эттэ уонна бу киинэни ылыстаҕына, уһуллаҕына бу уол, Александр Лукин, баар гыныаҕа, устуоҕа диэннээх буолла. Миигиттэн ыйыппата даҕаны. “Харчытын, уһуллар үбүн булларгыт диэн” биирдэ этэн кэбистэ. Онон бүттэхпит, баһылык өйүүбүн диэтэ, ол гынан баран кыыс дьылҕатын кэрдиис кэмин, история буолбут сиригэр дойдубутугар Өлөөҥҥө, Дьилиҥдэҕэ уһуллуохтаах диэн кэпсэттилэр. Ол тухары барыта ыксал, аныгыскы нэдиэлэҕэ Өлөөҥҥө көтөбүт, хамаанда наада диэн буолла, ол аата киинэ уста барар үһүбүт. Өйдүүбүн дуу, өйдөөбөппүн дуу, убайым сорудаҕын толорор эрэ соруктан барсан иһэрбэр тиийдим. Онон, кини, мин, Дьуур Березкин уонна худуоһунньук Дмитрий Мухин буолан аан бастаан тиийдэхпит…»
Барыта 7 экспедицияны тэрийбиппит
«Билигин саныыбын – мин Василий Егоровиһы кытта ситимим дьолбор тэҥнээх эбит. Бу муударайа, эчи тэрээһиннээҕэ, бу сатабыллааҕа, ылыннарыылааҕа, талааннааҕа… онтон үөрэммит уонна иҥэриммит эбиппин. Сүрэҕин тэбэрин тухары тэтимин биэрбитэ.
Киинэбит уопсай уһуна 73 мүнүүтэлээх, сүрүн геройбут — Анастасия Короленко. Оччолорго АГИКИ 2-с кууруһун устудьуона этэ, билигин Мииринэй тыйаатырыгар артыыс.
Кастинг диэн баар ээ диибин, кими устабыт, хайдах буолуохтааҕый? Бүгүҥҥү туругунан киммит да суох. Ол сиргэ тиийэн көрдүүбүт, манна куоракка хас да кастины ыыттыбыт, ол тухары чопчу була иликпит, киһим хайдах эрэ сирэн иһэр. Мин этэбин, киинэ диэн атын, манна эстетичность бастатан туран, кыраһыабайа, дьүһүнэ-бодото, быһыыта-таһаата барыта сөп түбэһиэхтээх диибин. Араас кыргыттар кэлбиттэрэ, дьиҥэр, ону наар сапсыйан кэбиһэр, кыраһыабайдара бэрт диир, тугун эрэ сөбүлээбэт. Сүрүн геройбутун булаары, Москваҕа кытта баран кэллибит, онно хата Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэ көмөтө баарын билбитим. Инньэ гынан, сүүмэр бөҕөтүн кэннэ отой бүтэһикпитигэр син биир дойдубутуттан, бэйэбититтэн, буллубут. «Харахтара уоттаах и наивный взгляд, ылыахха, ыйытан көрүөххэ» диэн буолла, убаай астынна. Нуучча көрөөччүтүгэр эмиэ ананар , онон историяҕа хайдах баарынан нуучча кыыһыгар ити курдук таба тайанан ыллыбыт — АГИКИ устудьуонугар Анастасия Короленкаҕа тохтоотубут.
1937-1938 сс. Өлөөн улууһун Дьэлиҥдэтигэр оччолорго дьоно күрэтэн ыыппыт биэлсэр кыыстара ( быраас династиялар эбит) олохтоох эбэҥкилэри брюшной тиф ыарыытыттан быыһаабыт амарах санааланыы хорсун быһыыта ойууланар, кэпсэниллэр. Кыыс олорбут кырачаан сруб мастан тутуллубут оччотооҕу дьиэтин анныттан булуллубут суруктарынан, дьонун кытта суруйсууларыгар олоҕурар ис хоһоонноох. Онон уратылаах, дьикти тардыылаах буоларын көрө да илик буолларбын саарбахтаабаппыт — дьиҥнээх буолбут историяны көрдөрүү буолар.
Баһылай бу булумньутун, айымньытын норуотугар тириэрдэр күүстээх баҕа санаата этэ — «Он был самым счастливым человеком». Бу киинэ бүтэһик хара үлэтэ түмүктэммитигэр кини өрө көтөҕүллүүгэ кэлбитэ, бэйэтэ. Саамай астыммыт кэмэ этэ, ол кэннэ норуот суруйааччыта буолбута. Уонна сулус курдук чаҕылыйан, чаҕылыйан баран, биһиги ортобутуттан биирдэ уот эмискэччи умулларыныы суох буолан хаалла… киһи итэҕэйбэт билиҥҥэ диэри.
2021 сыллаахха Өлөөҥҥө дьоммутун мунньан киинэбит «сабыылаах көрдөрүүтүн» (закрытый показ) оҥорбуппут. Убаай онно Өлөөн дьонун махталын ылыан-ылбыта, бары «Баһылай, Баһылай» дэспиттэрэ.
Александры кытта кэпсэтиибитигэр Өлөөн эбэҥки национальнай оройуонун култуураҕа салаата таһаарбыт альбомун наһаа харыстабыллаахтык суулаан илдьэ кэлбитэ. Манна олус үчүгэй ис хоһооннооох ахтыылар бааллар диэбитэ. Олохтоох төрүт дьон гиэнэ, онтон билсиэххэ дии.
Баһылай Харысхалга махтанабыт
«Биһиги, Өлөөннөр, дьолбутугар Баһылай Харысхал 1979 сыллаахха «Молодежь Якутии» хаһыат кэрэспэдьиэнинэн үлэлии сылдьан Анаабырга көтөн иһэн Өлөөҥҥө хаайтаран хаалбыттар. Олорон хаалбакка, суруналыыс буолан, Өлөөҥҥө тэрилтэлэргэ киирэн билсибит уонна Мария Афанасьевна Анисимованы кытта көрсүбүт. Онно кини кэпсээбит түбэлтэтин олус долгуйан, сүрэҕэр-быарыгар иҥэрбитин, онтон 37 сыл ааспытын кэннэ, 2016 сыллаахха, кыһын Илья Егорович Винокуров 120 үбүлүөйдээх сылын туолар түгэнигэр «Тэпсиллибэт үтүө аат» спектакль тосхолун суруйар кэмигэр , арай олох туох да киирбэт гына харгыстанан хаалбыт. Биирдэ, сынньана таарыйа, тыйаатыр дириэктэригэр Анатолий Павлович Николаевка киирбит:
«Суруйуум тахсымаары гынна» диэбитигэр, арай, табаарыһа: «Оннук буоллаҕына, атын пьесаны суруй» диэбит үһү. Онтон санаа күлүмэ ылынан, «Умереть или победить…» диэн ааттаах пьесаны биир нэдиэлэ иһигэр суруйан баран, норуот депутатыгар Елена Христофоровна Голомареваҕа кабинетыгар көтөн түспүт. Өлөөҥҥө баран кэлбитин, норуот номоҕор-кэпсээнигэр баар нуучча эмчит кыыһын туһунан пьеса суруйар санаата кэлбитин, салгыы айымньы буолбутун туһунан кэпсээн баран аахтара биэрбит. Елена Христофоровна ол түүн биир тыынынан олус долгуйан туран аахпыт уонна түүн үөһүн саҕана, Василий Егоровичка тута эрийэн, киинэ уһуллуон сөбүн эппит, баҕа санаатын тириэрдибит. Баһылык Александр Степановичтыын кэпсэтэн, СӨ култуураҕа уонна духуобнай сайдыыга миниистирэ (оччолорго) Владимир Иванович Тихоновтыын министиэристибэ өттүттэн туох көмө баар буолуон сөбүй диэн боппуруостар турбуттара. Бэрт сотору ол түмүгэр Өлөөҥҥө Баһылай Харысхал көтөн кэлэр буолбута. Миэхэ эрийэн эппиттэрэ.
Киинэ уһууллуутун устатыгар устар хамаанда 7 экспедицияны тэрийбитэ. Биһиги олохтоох дьон туох баар санаабытын, сылаас сыһыаммытын, амарах бэйэбитин ууран тураммыт көмөҕө бары саба түспүппүт. Муус хамсаан устан барбыта, уһуллуу бастакы түһүмэҕэ 2017 сыл сэтинньи 8 күнүттэн саҕаламмыта. Бастакы уһуллуу локациятын булуу соруга турбута, баран үөрэтэн көрөн баран Кирбэй нэһилиэгэр «Бакалдын» ыытыллар сиригэр диэн буолбута.
Иккис локация Өлөөн Эбэни өрө Харыйалаах өттүгэр уһуллубута. Көрсүү, транспорынан хааччыйыы, устар бөлөҕү хонор, аһыыр сирдэрин быһаарыы «Илкит» этно-культурнай киин дириэктэригэр Алексей Афанасьевич Николаевка сүктэриллибитэ. Киниэхэ үтүө-мааны барҕа тылбытын аныыбыт.
Ураһаны туруоруу, дьону түмүү, тиэйэн илдьии үлэтэ «Илкээнньи» этно-культурнай киин дириэктэригэр Раиса Семеновнаҕа этиллибитэ, күндү киһибитигэр дьаһалгар махтанабыт. Киинэ тыына биллэн турар олохтоох дьоммут тикпит таҥастарыттан ураты тыыны ылыахтааҕын, онон киэргэйиэхтээҕин бу диэн чопчу билэр этибит. Кирбэй нэһилиэгин дьиэ кэргэттэрэ киинэ бастакы уһуллуутугар ким да аккаастаабакка бары уларсыбыттара, ол биһигини эмиэ күүскэ кынаттаабыта.
Махтанабын тулабар баар чугас дьоммор, бииргэ алтыһан үлэлиир кэллиэгэлэрбэр, «Туундара үрүҥ аанньала» уус-уран киинэни уһулбут бөлөххө, чуолаан, киинэ дириэктэригэр Степан Ефремович Сивцевкэ, саха норуота элбэҕи күүтэр, эрэнэр талааннаах эдэр режиссёрбутугар Александр Лукиҥҥа, бар дьонум аатыттан аламай күн сылааһынан, Өлөөн Эбэ чэбдик салгынынан алгыспын ыытабын.
Александры кытта кэпсэтиибитигэр иккиэн да харахпытыгар ол буолбуту, ааспыты, киинэ уһуллуутун түгэннэригэр ыарахаттары , онтон түмүгэр астыныы, долгуйуу дьикти иэйиитин барытын киинэҕэ курдук харахпытыгар ойуулаан көрдүбүт. Санньыар санааҕа да куустардыбыт, күлүүлээх да түгэннэр элбэхтэрин арыйдыбыт. Ааһар-ааһар дииллэр, ол эрээри бу саҥа тахсыахтаах киинэ, бастатан туран, норуот суруйааччыта Баһылай Харысхалы кытта уһун үйэлэргэ быстыбат биир ситимнээх буолуоҕар бүк эрэнэбит.
Татьяна Жиркова, суруналыыс.
Сэҥээриилэр