Ааспыт нүөмэрбитигэр АЛРОСА “Кындыкан” этно-култуурунай бырайыагы өйүүрүн туһунан кэпсээбиппит. Бу бырайыак Хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын төрүт култуураларын, үтүө үгэстэрин үйэтитиигэ сонун уонна саҥалыы сыһыаны көҕүлүүрүн таһынан ити хайысхаҕа глобализация уонна бырамыысыланнас балысханнык сайдар усулуобуйатыгар бэлиэ өйөбүл буолар сыалы-соругу тутуһар. Бу, АЛРОСА хампаанньа КМНСтар үгүс үйэлэр тухары олорон кэлбит олохторун укулаатын симэлиппэккэ, кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэргэ көмөлөһөр сыаллаах үлэтигэр лоп бааччы сөп түбэһэр.
Кындыкан, эппиппит курдук, 200 сыл анараа өттүгэр уоспа ыарыыттан имири эстибит эбээн аҕа ууһа олорбут сирин чугаһыгар көстүбүт кырачаан кыыс аата. Бу хорсун кыысчаан өлөр-өлүүнү кыайан, тыыннаах хаалары ситиспит. Уонна хамсык дьайа үгэннээн турдаҕына, дьонугар-сэргэтигэр хаттаан эргиллибит диэн өйдүөххэ сөп. Кини тутаах миссията, анала – бэйэтин биһирэмнээх, хорсун уобараһын нөҥүө хоту сир бары омуктарын түмүү, аҕыйах ахсааннаах омуктар этэр этиилэрин, саныыр санааларын, кыһалҕаларын бүттүүн аан дойдуга иһитиннэрии. Ону тэҥэ Арктика олохтоохторун тылларын-өстөрүн, төрүт култуураларын, хотугу омуктар үгэс оҥостубут олохторун укулаатын сүтэрэр, симэлитэр кутталга тиэрдиэн сөптөөх түгэннэргэ хара бастааҥҥыттан болҕойон, дириҥээбэттэрин ситиһэри көҕүлүүр.
Дьэ, ол туһугар Саха сирин оҕолоро бэйэлэрин айымньылаах үлэлэринэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын култууратын үйэтитэргэ уонна ону киэҥник тарҕатыыга ылсан дьарыктаналлар. Кындыкан креативнай былаһаакка бу манан ыытар үлэтин, ылыммыт былаанын тохтоппот. Анимационнай киинэни устары былаанныыллар. Кинилэр Кындыкан устуоруйатын аан дойду бүттүүнэ истэрин туһугар, этэргэ дылы, куосумас куйаарыгар да көтөргө бэлэмнэр.
«КЫНДЫКАН СУОЛУНАН»
2021 сыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр, Арассыыйа биллиилээх travel-фотограба, Russian explorers фотографтар түмсүүлэрин төрүттээбит Александр Мазуров кыттыылаах “Кындыкан суолунан” диэн күһүҥҥү эспэдииссийэ саҕаланна. Бу – “Кындыкан” айар түмсүү төрүт олохтоох эбээн табаһыттар олохсуйбут түөлбэлэригэр бэлиэр төрдүс төгүл барыыта буолар. Бу сырыыга хамаанда Өймөкөөн улууһун “Осикат” аҕа ууһун сиригэр-уотугар тиийэр. Айанныыр маршруттарын планета аар-саарга аатырбыт кистэлэҥнээх сиринэн – Лабыҥкыр эбэ – аттынан ааһар гына оҥостубуттар.
Эспэдииссийэ сыала-соруга – Арассыыйа уонна тас дойдулар туристарын сэҥээрдэр гына, Саха сирин биллэр-көстөр сирдэринэн ааһар маршруттары киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрии, сырдатыы. Ону тэҥэ Н.И. Пирогов аатынан РНИМУ микробиологияҕа уонна вирусологияҕа кафедратыгар анаан, “Уһук Хоту сир көс олоҕунан олорор аҕыйах ахсааннаах омуктарын оһоҕоһугар баар микробиоттары үөрэтии” диэн чинчийиигэ матырыйаал хомуйаллар.
“Кындыкан” бырайыак анала-сыала хотугу норуоттар миссияларыгар олоҕуран оҥоһуллубут: аныгы сайдыылаах үйэҕэ аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар, кинилэр тыллара, ураты култууралара, үгэс буолбут олохторун укулаата сүтэр-иҥэр, симэлийэр куттала улахан. Биһиги үгүспүт даҕаны ити түгэн биһиэхэ ончу туох да сыһыана суох курдук өйдүүбүт. Ону баара, бу аан дойдуга буола турар быһыы-майгы атыны этэр. Барыбытыгар сыһыаннаах. Хотугу сир олохтоохторун дьылҕатыттан бэйэбит саныырбытынааҕар быдан элбэх тутулуктаах. Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар – тулалыыр айылҕаны кытары быстыспат ыкса сибээһи тутан, бүтүн аан дойду энергетическэй балаансатын тутан, харыстаан олороллор, дьиҥ харысхалларбыт буолуллар. Кинилэр баалларын тухары, Хоту сир – эрэллээх илиигэ сылдьар”, – диэн, Маргарита Попова санаатын үллэстэр.
Эспэдииссийэ кыттыылаахтара табаһыттарга эспэдииссийэ партнера «Амтел связь» хампаанньа спутнигынан барар оборудованиетын уонна босхо тарыыптаах интэриниэти тиэрдибиттэр. Бу көмөтүнэн табаһыттар бастакы YouTube-ханааллара үлэлиир кыахтаныа уонна сыыппара технологиятын туһанар буолуохтара дииллэр. Ону таһынан, түҥ былыргы култуураны сайыннарыыга уонна дьоҥҥо-сэргэҕэ иһитиннэриигэ бу түгэн улахан хардыы буолуоҕар “Кындыкан” бырайыак ааптара Маргарита Попова саарбахтаабат. Бу саас кини биллиилээх блогер Илья Варламов хамаандатын кытта “Осикат” аҕа ууһун общинатыгар бастакы сырыыны бэлиэр оҥорон турар. Ол сырыттахтарына табаһыттар интэриниэт наадатын эппиттэр этэ. Онон босхо тарыыптаах «Амтел связь» спутнигынан барар интэриниэт бэлэх наадата, туһата улахан.
Маргарита Попова салгыы: «Эһиил “Кындыкан” айар түмсүү хас да эспэдииссийэни былаанныыр уонна түһүлгэлэри сыыппара тэрилинэн хааччыйыы үлэтин салгыы ыытыаҕа. Энтузиастар хамаандалара спутнигынан барар интэриниэт сибээһинэн эрэ хааччыйбакка, сайыҥҥы кэмҥэ аҕа ууһун ыччатын аныгы кэм идэлэригэр: кыраапыкалаах дизайҥҥа, бырагыраама оҥоруутугар, биидьийэҕэ устуу үөрүйэҕэр үөрэттэрэр баҕалаахпыт. Оччотугар кэлэр өттүгэр интэриниэт бигэтик үлэлиир буолла да, төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн тэйбэккэ олорон, сыыппара эйгэтигэр үлэлиир олус наадалаах исписэлиис буола үүнэр кыахтара улаатар», – диэн, инники соруктарыттан билиһиннэрэр.
Маргарита бу бырайыак туох хайа иннинэ АЛРОСА хампаанньа, СӨ Инновацияҕа, сыыппара сайдыытыгар уонна инфокоммуникационнай технологияларга министиэристибэтин, СӨ Инновация сайдыытыгар Пуондатын, «Норд-Вест Строй» ХЭУ уонна Өймөкөөн улууһун баһылыга Иннокентий Сивцев өйөбүллэринэн дьиҥ олоххо киирэр кыахтаммытын анаан бэлиэтиир.
«КЫНДЫКАН» БЫРАЙЫАК ХАННЫК СЫАЛЫ-СОРУГУ ТУТУһАРЫЙ?
Бу – судургу эспэдииссийэ буолбатах, бүтүн аан дойду сообществотын ураты уонна боччумнаах болҕомтото Хоту сир уонна Арктика сүҥкэннээх кыһалҕаларыгар – төрүт олохтоох омуктар култуураҕа кодтара сүтэр кутталлааҕыттан саҕалаан ирбэт тоҥ ириитигэр тиийэ – уурарын ситиһэр туһугар толкуйдаммыт сонун ньыма. Ону таһынан бу бырайыак хоту сир омуктарын олоҕу олоруу хаачыстыбатын уонна тулалыыр эйгэлэрин тупсарыыга көмө-тирэх буолуохтаах. Бу бырайыагы олоххо киллэрии түмүгэр Хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын үгэс буолбут олохторун укулаатын, култуураларын, тылларын сүтэрбэккэ илдьэ сылдьалларыгар анаан киирэр үбү түмэр, эндауменфонда курдук тутулуга суох, төһө-хачча үп киирбитэ-туттуллубута дьэҥкэтик көстөр анал платформа баар буолуо диэн суоттаналлар. КМНСтар интэриэстэрин көмүскүүр салааҕа нуорма-быраап аакталарын ситэрэн-хоторон биэриэхтэрэ; хотугу оройуоннар сирдэригэр-уоттарыгар уонна тас да өттүлэригэр социальнай уонна экологическай бырайыактары торумнаан олоххо киллэриэхтэрэ. Хоту уонна Арктикаҕа үлэлиир, дохуоттанар хампаанньалар социальнай эппиэтинэстэрэ үрдүүрэ ситиһиллиэ. Ону таһынан бары стейкхолдердар (бары интэриэстээх, кыттыгастаах өрүттэр) бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар көдьүүстээх уонна дьүөрэлэһэр (гармоничнай) сыһыаннаһыылары олохтонуо. Бырайыак ааптардара суоттаналларынан, кэлэр кэрдиис кэмнэргэ бүтүн аан дойду аҕыйах ахсааннаах омуктарыгар баар кыһалҕалары быһаарар, суох оҥорор интэриэстээх Дьон глобальнай уопсастыбаларын Ассоциацията да тэриллиэн сөп.
АЛЕКСАНДРА КЕЙМЕТИНОВА: «ЭБЭЭННЭР КУЛТУУРАЛАРЫН БААЙ НЭҺИЛИЭСТИБЭТИГЭР ОСТУОРУЙА СЫРДЫГЫ, СИЭРДЭЭХ БУОЛУУНУ УОННА ЫТЫКТАБЫЛЫ САҔАР»
«Бу остуоруйа сюжетын, дьэрэкээн иллюстрацияларын, ордук чуолаан Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктара эбээннэртэн сыдьааннаах кырачаан кыыс тулалыыр эйгэтин (самобытный мир) көрдөрүүнү олус диэн биһирээтим. Эбээннэр уус-уран айымньылара уонна эстетикалара өрүү даҕаны үгэс буолбут төрүт дьарыктарын, о.э. таба иитиитин, булду уонна балыктааһыны кытта ыкса сибээстээх. Кыысчаан устуоруйата Уһук Хоту сир экстремальнай усулуобуйатыгар ураты күүстээх уонна кытаанах санаа, бөҕөх турук, муударай буолуу уонна олоххо тардыһыы күүһэ, үөрүйэҕэ наадатын көрдөрөр, онно үөрэтэр.
Остуоруйа бэйэм оҕо сааспын, төрөппүттэрбин, балыстарбын, бырааттарбын кытта бииртэн биир сиргэ көһө сылдьан олорор кэммитин, хас күн аайы төрөөбүт эбээннии саҥам бэйэтэ ырыа курдук иһиллэр ураты матыыбыттан саҕаланарын санатта. Хас сарсыарда аайы балаакка анныгар саҥа ууруллубут тэллэх сытыттан уһуктарбын, тордоххо чугаһаатар чугаһаан иһэр таба үөрүн күйгүөрэ иһиллэр ураты кэрэ кэмин бу баардыы санаан-ахтан кэллим. Мин көрүүбэр, эбээн оҕо сааһын сөбүгэр уйан уонна ураты эйгэтэ олус табыллан бэриллибит, оттон саамай сүрүнэ, сылаас, кыһамньылаах тыынынан угуттанан оҥоһуллубута сэрэйиллэр», – диэн, СӨ үтүөлээх учуутала, РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Томпо улууһун Тополинай бөһүөлэгин бочуоттаах олохтооҕо Александра Давыдовна Кейметинова.
«КЫНДЫКАН» – ...
Итинник ааттаах бренд тула түмүллүбүт айар-тутар хамаанда син эмиэ аатырбыт Дисней принцессалара Покахонтас, Моана уонна да атыттар курдук аан дойдуга биллэр кэскиллээх Саха сирин саҥа сонун персонаһын толкуйдаан-торумнаан таһаарда. Киһи дууһатын кылын таарыйар, сүрэҕи көрбүтүнэн сөҥөн киирэр Кындыкан кыысчаан хатыламмат ураты историята, дьылҕатын ыар охсуута, түмүгэр хайдаҕын да иһин кыайыылаах тахсыыта атын, аатырбыт этническэй персонажтар историяларыттан харыс да хаалсыбат сөҕүмэр история эбээт.
Дьэ, күн бүгүн бырайыак диэҥҥэ тугу көрөбүтүй, туга ситтэ-хотто, оҥоһулунна?
Ырыа уонна клип. Бу саас Саха сирин регги-толорооччута Субудай Айыы-Арчылаан Дьулустаан Уола – Kit Jah уонна рэпер Евгения Артахинова – MOSKILA буолан толорбут саҥа «Kyndykan» диэн хиттэрэ iTunes туонатын бэрт кылгас кэм иһигэр тилийэ көппүтэ. Ону кытта тэҥинэн ити ырыа сүнньүнэн оҥоһуллубут клип бэлэмнэммитэ.
“Кындыкан” диэн бырайыак баарын, дьоно-сэргэтэ имири эстибит кырачаан кыыс дьоно-сэргэтэ суох сиргэ хайдах тыыннаах хаалбытын истэн баран, бу композицияны түүлбэр түһээн көрбүтүм, хайдах эрэ куосумастан тиийэн кэлбит курдуга. Айар баҕа кутуллан киирбитэ диэтэхпинэ да, ситэритэ суох буолуо. Бу история ис өйбүтүгэр тута, илдьэ сылдьарбытын уһугуннарар. Туох-баар тыллара, муусуката, эбээннии матыып барыта эрэйэ-иҥнигэһэ суох тута лоп-бааччы “Kyndykan” треккэ киирэн хаалбыттара. Клиби бэйэтин Эбээн Бытантай улууһун Баатаҕай Алыыта бөһүөлэккэ устубуппут. Туох эрэ дьоллоох өтө көрүү көмөлөһөргө дылыта, барыта кылгас болдьох иһигэр сатаммыта, табыллыбыта”, – диир Kit Jah.
Остуоруйа. «Кындыкан» айар түмсүү уонна “СӨ Хоту аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын ассоциациятын ыччатын сэбиэтэ” 2021 сыл бэс ыйын 1 к., Оҕо көмүскэлин күнүгэр, “Кындыкан” диэн саҥа остуоруйа сүрэхтэниитин ыыппыта. Остуоруйаны Дьокуускай куорат эдэр суруйааччыта суруйбут, остуоруйаны таҥан таһаарыыга суруйааччылар, худуоһунньуктар, дизайнердар, этнографтар, лингвистэр, эбээн култууратын уонна тылын илдьэ сылдьааччылар кыттыбыттар. Остуоруйа иккилии тылынан тахсыбыт – нууччалыы уонна эбээннии. Эбээнниигэ хоту сир биллиилээх суруйааччыта Анатолий Степанов-Ламутскай тылбаастаабыт.
«Мин “Кындыкан” бырайыакка алҕаска кэриэтэ соһуччу кыттар буолан хаалбытым. Маргарита Попованы кытта инстаграмҥа бэйэ-бэйэбитигэр подписчик буолбуппут балай эмэ буолла. Биирдэ букатын атын боппуруоһунан киниэхэ тахсыбытым. Ол кэпсэтэ олорон, кинилэргэ остуоруйа суруйар ааптар наадатын истэн баран, холонон көрөргө санаммытым. Онтубут бэртээхэй остуоруйа буолан тахсыбыт.
Остуоруйаны суруйар кэммэр эспиэрдэр өттүлэриттэн элбэх сүбэ, көмө баара: ол иһигэр этнографтар, лингвистэр, КМНС тылларын уонна култуураларын илдьэ сылдьар биирдиилээн дьон. Биһиэхэ аҕа ууһун стойбищетыгар олох-дьаһах хайдах барарын, култуураларын, туттар тэриллэрин, иһиттэрин-хомуостарын, национальнай таҥастарын, историяларын, эбээннэн бэргэн, кынаттаах этиилэрин туһунан сиһилии кэпсээн, быһааран биэрбиттэрэ. Биһиги төһө кыалларынан бу остуоруйаҕа эбээннэр олохторун көрдөрөргө дьулуспуппут. Ол түмүгэр ураты остуоруйа буолан таҕыста, КМНСтар үгэс буолбут олохторун укулаатын, үгэстэрин тутуһууну барытын учуоттаатыбыт.
Мин санаабар, кинигэ (этно-остуоруйа) бэркэ табыллан, дьоһуннаах үлэ буолан таҕыста. Мин Саха сирин хоту сирин уратытын тиэрдэргэ дьулуспутум. Бу остуоруйаны Саха сирин оҕолоругар эрэ буолбакка, аҕыйах ахсааннаах омуктар олорор дойду атын эрэгийиэннэрин оҕолоругар да ааҕыахха сөп. “Кындыканы” бүтүн Арассыыйа уонна аан дойду үрдүнэн да киэҥник тарҕатыахха сөп, хоту омуктар тустарынан билиэхтэрин баҕарар буолуохтаахтар. Аныгы этническэй остуоруйа оннук элбэҕэ да суох, буолаары буолан, хоту аҕыйах ахсааннаах омуктар уйун, кэбирэх тулалыыр эйгэлэригэр болҕомто уурар туһуттан толкуйданан таҕыстаҕа», - диэн, Лидия Тарасова санаатын үллэһиннэ.
Мультфильм. Быйыл «Кындыкан» айар хамаанда эбээннии, сахалыы, нууччалыы уонна англиялыы тылынан тахсан “Кындыкан” мультипликационнай киинэни оҥоро сылдьар. Эһиил бэлэм гынарга суоттаналлар.
Национальнай куукула. “Кындыкаҥҥа” сыһыаннаан араас хабааннаах көрсүһүүлэри, кэпсэтиилэри, эспэдииссийэлэри тэрийии, ырыа, клип, мультфильм бэлэмин таһынан хамаанда Саха сирин КМНСтарын бэрэстэбиитэлэ – национальнай куукула уобараһын оҥорон-тутан таһаарыыга эмиэ үлэлэһэр. Бу куукула “Сделано в Якутии” хонтичнай бренд иһинэн уһулуччу кэрэ сувенир буолан тахсыаҕа.
Ол быыһыгар «Кындыкан» айар түмсүү Арассыыйаҕа Япония Ыксаллаах быһыыга-майгыга (Чрезвычайнай) уонна боломуочуйалаах посола тойон Тоёхиса Кодзукины кытта көрсүһэ сырытта. Посол Кодзуки, истибиккит буолуо, Сахабыт сиригэр ыытыллар Бигэтик сайдыы Хотугу пуорумугар кытта кэлэ сырытта.
Хамаанда бырайыактыыр менеджерэ Майя Иванова ыҥырыылаах ыалдьыкка хотугу омуктар ураты култуурунай кодтарын үйэтитэргэ туһуламмыт Саха сирин саҥа “Кындыкан” бырайыагын билиһиннэрдэ. Көрсүһүү кэмигэр Япония посолугар саҥа остуоруйаны кытта бырайыак сиимбэлэ – “Кындыкан” куукуланы тойон Юсака Мадзаваҕа биэрэригэр анаан туттарда.
Бу куукуланы дизайнер Хаарчаана Баппаҕай оҥорбута. Санатар буоллахха, иллэрээ сыл Япония миллиардера Юсаку Мадзава ыйга көтөргө баҕалаахтары көрдүүрүн туһунан таһаарбыт ыҥырыыта “Кындыкан” бырайыак кимиэллээхтик сайдар төрүтэ – катализатора буолбут.
Биидьийэ-сюжеттар. Биллэр-көстөр блогер Илья Варламов ханаалыгар «Оленеводы: выживание в -50» диэн сюжеты бэлэмнээн таһаарбыта. Аҥаардас Youtube ханаалга ону балтараа мөл. төгүл киирэн, мөл. чугаһыыр киһи аан дойду араас муннугуттан киирэн көрбүт этэ.
«Кындыкан көрдөбүлүгэр» хаартыска бырайыага. Манна хас да көлүөнэ табаһыттары уонна Хоту сир уонна Арктика ханна да хатыламмат ураты кэрэ сирдэрин абылаҥнаах көстүүтүн фотограф Александр Мазуров хаартыскаҕа үйэтиппитин көрүөхпүт.
Оттон ити – муус көһөҥө (айсберг) баара эрэ харахха көстөр өлүүскэтэ буолар. Оттон саамай сүрүнэ, хамаанда “Кындыкан” брендин эндаумент-пуондатыгар ааптар быраабын бигэргэттэрэн, ол онтон дивиденд ылан, хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар интэриэстэрин көмүскүүр бырайыактары олоххо киллэрэр кыаҕы ситиһии буолар.
«Кындыкан» бырайыак – АЛРОСА Саха сирин социальнай уонна култуурунай эйгэтигэр инвестициятын өссө биир үтүөкэн холобура буолар. Бырайыак биһиги харахпыт далын иһигэр уопсай күүһүнэн оҥоһуллар.
Оттон кэлэр нүөмэргэ Хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын үгэс буолбут олохторун укулаатын харыстыырга уонна ону үйэтитиигэ АЛРОСА хампаанньа көмөтүн туһунан сырдатыахпыт.
Андрей ШИЛОВ
суруйуутуттан
Лоһуура.
