От ыйын 19 күнүгэр Медведев бырабыыталыстыбата суһаллык оҥорон киллэрэн, Госдума бастакы ааҕыыга Арассыыйаҕа биэнсийэ сааһын үрдэтэр туһунан сокуон бырайыагын ыларга быһаарда. Ол аата тохтотуллумуон, иккис, үһүс ааҕыылары ааһан, аны күһүҥҥэ диэри сокуон ылыллан хаалыан сөп. Дуума куоластааһыныгар 328 дьокутаат ыларга диэбит, 104 утарбыт.
Саха сиригэр биэнсийэ сааһа хаалыа дуо?
Утарбыттар – Дуума бары кыра баартыйалара. Оттон баһылыыр баартыйа кэккэтигэр улахан сабыдыаллаах хайдыһыы тахсыбыт. Крым урукку борокуруора, Крым холбоһуутун символа диэн аатырбыт Н.Поклонская соҕотоҕун утарбыт. Оттон вице-спикер С.Железняк мунньахха кэлбэтэх. “Ньыгыллар” Поклонская бэрээдэгин аны күһүн көрүөхпүт диэтилэр, хайдыһыы салгыы тахсыбатын туһугар “тэстибит сирбитин үүйэн биэриэххэ” диэтэхтэрэ. Санаттахха, сокуон бырайыакка суруллубутун курдук ылылыннаҕына, биэнсийэ сааһын үрдэтии 2019 сыл тохсунньутуттан сыыйа саҕаланар. Эр дьон биэнсийэҕэ тахсар саастара 5 сылынан уһаан, 65 саастарын 2028 сылга ситэр. Дьахталлар биэнсийэҕэ тахсар саастара 55 саастан 8 сыл уһаан, 2034 сылга ситэн, 63 буолар. Саха сирин дьахталлара саамай сүүйтэриилээх тахсаллар. Урут 50-гар тахсаллара 13 сыл уһаан биэриэн сөп. Өскөтүн “ньыгыллар” хоту олорор дьону “аһыннахтарына” ити 8 сылтан кыччатыахтарын сөп. Ол эрээри аһынар майгы үөскүүрэ саарбах быһыылаах. Тоҕо?
Быйыл сайын Ил Түмэммит биэнсийэ реформатын көрбүтүгэр “биир ньыгылларбыт” куоластара баһыйан, баартыйаларын баһылыга Д.Медведев биэнсийэ сааһын үрдэтэрин өйөөбүттэрэ. Ол эрээри, “өйдөөх оҕо икки ийэни эмэр” дииллэринии, төһө да үөһэттэн ыйбыттарын кытта сөбүлэһэн куоластааталлар, күһүҥҥү быыбар иннинэ нэһилиэнньэҕэ үчүгэй буолан көстөөрү, биэнсийэ сааһа Саха сиригэр үрдүүрүн кытта сөбүлэспэтэхтэрэ. Хоту олох ыараханынан, өрөспүүбүлүкэҕэ биэнсийэ сааһын оннунан хаалларары көрдөһөбүт диэн суруйан “киитэрэйдээбиттэрэ”. Ол эрээри ити албас табыллыбата, дьокутааттарбыт өссө икки уот икки ардыгар киирэн биэрдилэр. Бассаабынан норуоту утары реформаны өйөөтүлэр диэн Ил Түмэн “ньыгылларын” толору испииһэгэ тахсан, онно баар дьон бары “норуот өстөөҕө” буоллулар. Дьиҥэр, куоластаабыт эрэ дьон тахсыахтаахтара. Инньэ гынан, бэл, силиэстийэҕэ сылдьар Саввиннаах Уаров, Москубаҕа тылы көмүскүү бара сылдьыбыт Е.Жирков уо.д.а. куоластаабатах дьон норуоту утары реформаны өйөөбүт буолан тахсан, ыраастаналларыгар тиийэллэр. Оттон федеральнай кииҥҥэ Саха сирин “биэнсийэ сааһын үрдэтэри 100 бырыһыан өйөөбөтөххүт диэн” реформаны, ол аата бырабыыталыстыбаны, былааһы утарбыт 12 регион ахсааныгар киллэрбиттэр. Биэнсийэ сааһын үрдэтэри 70 субъект өйөөбүт.
Госдума дьокутаата Ф.Тумусовтан ыйыппыкка: ““Сиэрдээхтэр” утары куоластаабыппыт. Өссө биэнсийэ сокуонун альтернативнай бырайыагын киллэрбиппит. Онно Биэнсийэ пуондатыгар тиийбэт үбү хантан ылары, ханнык экэнэмиичэскэй миэрэлэри киллэрэри кытта ыйбыппыт. Биһиги биэнсийэ сааһа Уһук Хоту олохтоох дьоҥҥо оннунан хааларын туруорсубуппут. Тоҕо диэтэххэ, хоту олорор дьон үйэлэрэ, хомойуох иһин, соҕурууҥҥулардааҕар биллэ кылгас. Тыйыс усулуобуйа киһи уһуннук олорорун мэктиэлээбэт”, – диэтэ.
Биэнсийэ тоҕо сиэрэ суоҕуй?
Дойду нэһилиэнньэтэ ааспыкка эппит курдук, реформаны улаханнык сөбүлээбэт. Реформаны утарааччылар күн-түүн элбээн иһэллэр. Арассыыйа куораттарыгар маассабай миитиннэр, пикиэттэр буолаллар. Аны туран, реформа кэннэ баай-дьадаҥы биэнсийэтин икки арда төһө араастаһара, саҥа сокуон төһө сиэрдээх, кырдьыктаах буолара эмиэ боппуруос. Биллэрин курдук, байыаннайдар, полициялар, судьуйалар, дьокутааттар боростуой үлэһиттэн төһө эмэ элбэҕи ылаллар. Ити төһө сөбүй? Реформа саҕаланыан иннинэ, холобур, регионнар дьокутаат биэнсийэтин кээмэйин бэйэлэрэ быһаараллар диэн этэ. Саха сирин сокуонунан, бастайааннай төрүккэ 1-3 сыл үлэлээбит дьокутаат хамнаһын – 55, 3-8 сыл – 75, 8-12 сыл – 85, 12 сылтан ордук үлэлээбит дьокутаат ыйдааҕы хамнаһын 0,5 бырыһыанын ылар. Ол аата 12 сылтан ордук Ил Түмэҥҥэ бастайааннай үлэҕэ үлэлээбит дьокутаат – 310 тыһ., 8-12 сыл үлэлээбит 245 тыһ.солк. биэнсийэлэнэр диэн “v-yakutia.ru” саайт суруналыыстара ааҕан таһаарбыт этилэр.
Биэнсийэ сааһын үрдэтэр сокуону бырабыыталыстыба уонна “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа дьаныһан туран ыллараары гынар буоллахтарына, РФ Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ С.Рыбальченко хас биирдии төрөөбүт оҕо иһин биэнсийэҕэ тахсар сааһы кыччатан иһэргэ диэн этии киллэрбит. Бу эмиэ сөптөөх, оҕо төрөөһүнүн көҕүлүүр ньыма буолуон сөп. Саҥа сокуонунан эбэлэр 63 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсар буоллахтарына, эдэр ийэлэр олороллоругар тиийэллэр. Саха сиригэр билиҥҥи курдук 50 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсыбыт эбэлэр сиэннэрин көрөн эдэр ыалы абырыыллара уурайар.
Кырдьаҕастар тугу үлэлииллэр?
Бу реформа саамай дьону долгутара – үлэ баар буолуо диэн санаа. Билигин Саха сиригэр 40 саас кэннэ үлэ булунар ыараханын бары этиэхтэрэ. Тэрилтэлэр эдэр дьону ыла сатыыллар. Ол иһин олохтоох, сөптөөх ыччаты булбатахтарына, атын дойдулартан, регионнартан эдэр гастарбайтердары аҕалан үлэлэтэллэр. Саха сааһырбыт киһитэ аан дойдуга “дьол көрдүү” барбат.
Онон үлэ ырыынагар саастаах дьон үлэлиир тэрилтэлэрэ, үлэлэрин миэстэлэрэ түргэнник быһаарыллыбатаҕына, 40-нарын ааһан баран “сириллибит” дьон 63, 65 саастарыгар диэри ханна, тугу үлэлииллэр? Сааһырбыт киһи тутууга сиэмэнтэ, бетон үлэтигэр сылдьыбат. Реформаны аҕытаассыйалааччылар тэрилтэлэргэ саастаах дьону үлэлэтэргэ квота бэриллиэ дииллэр. Ол эрээри тэрилтэ барыс ылыахтаах, онно сааһырбыт дьон адаҕа буолуохтарын сөп. Аны итинник элбэх эдэр дьон үлэлиир миэстэлэрин былдьаан олордохторуна, араас иирсээн тахсыан сөп. Оннооҕор билигин “биэнсийэлээхтэри үүртэлээн, эдэрдэргэ суолу арыйыҥ” диэн модьуйуу бөҕөтө буолбат дуо?!
РФ үлэҕэ миниистирэ М.Топилин Госдумаҕа сокуону ыллара кэлэн туран, аны күһүн Дуумаҕа биэнсийэ иннинээҕи саастаах дьону атын үлэҕэ бэлэмниир, квалификациятын үрдэтэр үөрэх туһунан сокуон ылыллыа диир. “Кырдьаҕастар профтехоскуолалара” колледж дэнэр дуу, училище буолар дуу, ол хайдах буолара ханнык идэлэргэ бэлэмнииллэрэ чуолкайа суох. Бу үөрэхтэрэ билиҥҥи “үһүс саас оскуолатын” курдук буоллаҕына, үрдүк хамнастаах үлэни хааччыйбат. Сааһырбыт дьону үөрэтэр үөрэҕи дойду үрдүнэн 2016 с. – 3,6 тыһ., 2017 с. – 4 тыһ. эрэ тахса биэнсийэ саастаах ааспыт. Бу сыыппара 45 мөл. биэнсийэлээх, олортон 9,5 мөл. араас үлэҕэ сылдьар дойдутугар “муораҕа хааппыла”.
Путин сөбүлээбэтэр да, кыһалҕа баар диир
Кэмниэ кэнэҕэс, сокуон бастакы ааҕыыны ааспытын кэннэ, бэрэсидьиэн В.Путин биэнсийэ реформатын туһунан санаатын дьэ биллэрдэ. Кини да, бырабыыталыстыба да биэнсийэ сааһын үрдэтэри сөбүлээбэппит диэтэ. Ол эрээри тугу эрэ гыныахха наада, алта үлэлиир киһиэхэ биэс биэнсийэлээх тиксэрин эттэ. Эспиэрдэр бэрэсидьиэн санаатын эрдэ эттэ, ол биричиинэтэ реформанан сибээстээн, кинини норуот өйүүрэ (рейтинэ) кыччыан сөбө буолар дииллэр. Соц-чинчийии этэринэн, дойду нэһилиэнньэтин 80 бырыһыана биэнсийэ сааһа үрдүүрүттэн дьиксинэр.
Кэлэр сыллар демографияларын борогунуоһа мөлтөҕүнэн, биэнсийэлээх элбииринэн, биэнсийэ сааһа син биир үрдэтиллэр буолла быһыылаах. Инньэ гынан Арассыыйа бырабыыталыстыбата “бульдозерынан” астаран, быйылгыттан биэнсийэ сааһын үрдэтэн дьону олох дьадатыан сөп. Эспиэрдэр Путин кыттыһан иккис, үһүс ааҕыыларга уларыйыы киирэн, сокуон кыратык сымныа, ол эрээри сааһы үрдэтэр ис хоһооно уларыйара саарбах дииллэр.
Сокуон бырайыага ыксалынан сыыһалардаах ылыллан эрэрин, бэл, А.Кудрин салайар Ааҕар-суоттуур палаатата ыйар. Кинилэр сокуон бырайыага этэр 63, 65 саастарын ылыы ханнык да ааҕыыга-суокка олоҕурбат, бырабыыталыстыба дойду экэниэмикэтин уустук кыһалҕаларын ырытан өрө тардар оннугар, дьоҥҥо кэмчилээн балаһыанньаттан тахсыам диэн судургутук суоттаммыт диэн кириитикэлээбиттэр.
Референдум
Бу күннэргэ Арассыыйа Киин быыбардыыр хамыыһыйатыгар (КБХ) биэнсийэ реформатыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы референдуму ыытар туһунан Москуба быыбардыыр хамыыһыйатыттан (МБХ) сурук киирбит. МБХ-ҕа референдуму ыытар туһунан суругу РФКП көҕүлүүр бөлөҕө киллэрбит. Референдумҥа «Согласны ли вы с тем, что в Российской Федерации возраст, дающий право на назначение страховой пенсии по старости, повышаться не должен?» диэн биир боппуруоһу киллэрэри туруорсаллар.
РФ КБХ бэрэстэбиитэлэ билигин докумуоннар үөрэтиллэ сылдьаллар, хамыыһыйа 10 хонук иһигэр мунньахтыахтаах диэбит.
Онон биэнсийэ боппуруоһа – XXI үйэ саамай кылаабынай боппуруоһа буолан, баҕар, референдумҥа киирэн балаҕан ыйын 9 күнүгэр санаабытын этиэхпитин сөп.
Владимир Степанов
