Аныгы Аллыҥам барахсан
Аллар арыы уйгулаах,
Айар-тутар ыччаттаах,
Айымньылаах ырыалаах.
“Аныгы Аллыҥам” ырыа тыллара
Сунтаар улууһун бастыҥ көрдөрүүлээх, холобурга сылдьар, нууччалыы эттэххэ “образцовай” нэһилиэгэ – Аллыҥа быйыл тэриллибитэ 120 сылын бэлиэтиир. Бу дьоҕус нэһилиэк билиҥҥи бутуурдаах кэмҥэ, үйэлэри уҥуордаан аныгы олох тэтиминэн тигинэччи сайдара – Саха сиригэр тыа сирэ саҥалыы тыыннанан, сөргүтүллэн эрэрин туоһута. 500-кэ тиийбэт нэһилиэнньэлээх, үбүлүөйдээх Аллыҥа хайдах-туох дьаһанан олороруй?
Устуоруйа быыһын сэгэттэххэ...
Билиҥҥи Аллыҥа сирэ бастаан 1776 сыллаахха оҥоһуллубут оттуур сирдэри түҥэтии биэдэмэһигэр ахтыллар. Онно Дьаархан буолаhын (кинээһэ – Мохсоҕол Осипов) Илимниир, Дьэли Төрдө, Сунтаар Сабытар, Кэмпэндээйи Төрдө диэн оттуур сирдэри кытары Өрт-Күөл диэн сир ааттанар. Кэлин бу нэһилиэк "III Дьаархан нэһилиэгэ" диэн ааттаммыт. Кини билиҥҥи Сунтаар, Кэмпэндээйи, Аллыҥа, Туойдаах, Хадан, Илимниир нэһилиэктэрин сирдэрин бүтүннүү уонна Арыылаах, Куокуну нэһилиэктэрин сороҕун хабар эбит. Территорията киэҥэ бэрт буолан, III Дьаархан нэһилиэгин 1898 сыл сэтинньи 17 күнүгэр Саха уобалаһын күбүрүнээтэрэ бигэргэппит уурааҕынан үс саҥа нэһилиэккэ арахсыбыт:
- Сунтаар нэһилиэгэр (билиҥҥитэ Аллыҥа нэһилиэгэ). Манна Сунтаар-Абаҕа, Паабылап, Айдаҥа уонна Сыллай аҕа уустара олороллоро.
- Хадан нэһилиэгэр. Хадан, Кырамда уонна Бордоҥ аҕҕа уустара.
- Бакамда нэһилиэгэр. Бакамда, Дуунай уонна Малдьай аҕа уустара олороллоро.
Саҥа үөскээбит Сунтаар нэһилиэгин кинээһинэн (старостатынан) Прокопий Уаров талыллыбыт. Ити кэмҥэ нэһилиэккэ 1340 киһи олороро, ол иһигэр Сыллай аҕа ууһугар 396 киһи баара. Бу аҕа ууһа сүрүннээн Суртакыга, Өрт-Күөлгэ, Сымалаахха, Быллаакка олороллоро. Сунтаар-Абаҕа аҕа ууһугар 375 киһи баара. Кинилэр Сунтаар бөһүөлэгин тула тарҕанан олорбуттара. Паабылап аҕа ууһугар 289 киһи баара. Кинилэр сүрүннээн Кулуһуннаах, Аккырас, Көчүй, Мүөхэй алаастарыгар олорбуттара. Айдаҥа аҕа ууһугар 280 киһи баара. Кинилэр Тыымпы, Таала, Маар, Тугут Сиэбит, Атах, Күүлэ күөлүн, Угунньа Үргээбит, Булуҥ оҕуруот, Арыылаах алаастарыгар олорбуттар.
1927 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпискэ көстөрүнэн, билиҥҥи Аллыҥа нэһилиэгин сиригэр 677 киһи баар эбит. Саамай элбэх киһи Кулуһуннаахха (85), Сымалаахха (68), Таалаҕа (55) олорбут.
1934 сыл ахсынньы 29 күнүгэр Сунтаар оройуонун ситэриилээх кэмитиэтэ ылыммыт уурааҕынан икки Сунтаар нэһилиэгэ диэн баарыттан биирдэрэ Аллыҥа диэн буолбут.
Аллыҥа Сэбиэскэй саҕана ыаллыы сытар Арыылаах нэһилиэгэр эҥин холбоно сылдьыбыт.
Аллыҥа нууччалыы сурукка киирэринэн “Аллага” диэн. Инньэ гынан, билбэт дьон “Аллаҥа” дииллэрин олохтоохтор соччо ылымматтар, куруук “биһиги аллыҥаларбыт” дииллэр.
Нэһилиэк билиҥҥитэ
Аллыҥа улуус кииниттэн 39 км тэйиччи турар. “Бүлүү” федеральнай суолун Мииринэйдиир аартыгар Сунтаартан бастакы нэһилиэк. Суол-иис баар буолан, улуус кииниттэн чааһы кыайбатынан тигинэтэн тиийэҕин. Нэһилиэккэ 2013 сылтан ыла “Билайн” суотабай сибээһэ, “Ростелеком” интэриниэтэ баар. Онон киин сири кытары быһаччы сибээскэ олороллор. Сүүһүнэн уот лаампалаах дьоҕус нэһилиэк дьиэлэрэ киин ититиигэ, сорохтор үрдүк күүрүүлээх уот лииньийэтин ититиитигэр холбонон олороллор. Онон олохтоохтор абыранан олороллор. Сабыс-саҥа хочуолунайы 2011 сыллаахха үлэҕэ киллэрбиттэр. Саҥа хочуолунай аныгылыы ирдэбилгэ толору эппиэттиир: үлэһиттэр суунар, сынньанар сирдээхтэр.
Былыр да, быйыл да туруу үлэһит дьонноох Аллыҥа сиригэр сыспай сиэллээҕи, хороҕор муостааҕы кыайа-хото туталлар. Улууска үүтү-этии оҥорууга куруук бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьаллар. Билиҥҥитэ нэһилиэккэ 476 киһи олорор. Ол иһигэр: биэнсийэлээхтэр – 91, тыыл бэтэрээнэ – 3, Дьоруой Ийэ – 3. Нэһилиэк уопсай сирин ахсаана – 44028 га, оттонор сирэ – 1911 га, бааһына сирэ – 15 га. Ынах-сүөһү – 554 төбө, ол иһигэр ыанар ынах – 228, 196 ньирэй. Сылгы – 217 төбө, ол иһигэр 135 биэ баар.
Тутуу тэтимнээхтик барар
Урукку сылларга нэһилиэккэ улуус атын сирдэригэр курдук балысхан тутуу барбакка турбута. Инньэ 90-с сылларга, били ССРС уонна Монголия норуодунай өрөспүүбүүлкэтэ ыкса доҕордоһор кэмнэригэр, Аллыҥаҕа икки этээстээх таас кулууп уонна хочуолунай тутуута саҕаламмыт. Ол эрээри, дойду үрэллэн, сыһыан уларыйан тутуу көҥдөйө эрэ туран хаалбыт. Онуоха Аллыҥа орто оскуолатыгар өр кэм устата бэриниилээхтик дириэктэрдээбит Таисия Иванова быһаччы сүүрэн-көтөн, оччотооҕу баһылыктары кытары тэрилтэ бөҕөнү тинийэ көтөн, былаастарга “тоҥсуйан”, АЛРОСА аанын кэтээн, саҥа таас оскуола тутуутун туруорсубута. Инньэ 20-чэ сыл эрэдээктэһэн, саҥа 125 миэстэлээх таас оскуола 2011 сыллаахха тутуллан киирбит.
Социальнай-култуурунай киин
Ол иннинэ, “Саха сирэ XXI үйэҕэ” үтүө дьыала чэрчитинэн, Х. Николаева аатынан социальнай-култуурунай киин дьиэтин олохтоох уолаттар (Н. Никифоров сал. бригээдэ) дьэндэтэн кэбиспиттэр. Оттон 2016 сыллаахха, били монголлар тутан саҕалаабыт таас хочуолунайдара уларытыллан, билигин 50 миэстэлээх таас уһуйааҥҥа кубулуйбут. Онтон федеральнай бырагыраама чэрчитинэн олорор кыбартыыралаах сабыс-саҥа биэлсэр-акушер пууна үлэҕэ киирбит.
Саҥа ФАП.
Маны таһынан, нэһилиэккэ “Ал-Су” кээпэрэтиип үүтү тутар, переработкалыыр сыаҕа (“Татыйыына” фирма) 2016 сыллаахха үлэҕэ кирбит.
Үүт сыаҕа
Инньэ гынан, аллыҥалар бүтүн улууһу үрүҥ илгэнэн: арыынан, чохоонунан, суоратынан, иэдьэгэйинэн уо.д.а. хааччыйан олороллор. Олохтоохтор үүттэрин бу сыахха туттараллар. “Татыйыыналар” сабыллан турбут , уруккута “Холбос” потребсойуус маҕаһыынын саҥалыы сөргүтэн, билигин тупсаҕай маҕаһыыннаммыттар. Киһи кэрэхсиирэ баар, нэһилиэккэ аһыы утах төрүт атыыламмат. 2017 сыллаахха сабыс-саҥа арочнай спорт саалата үлэҕэ киирэн, ыччат чөл олоҕу тутуһарыгар биир төһүү буолбут. Манна хас күн ахсын мээчик кыырайа көтөр, оҕолор тустууга, футболга, сүүрүүгэ, мас тардыһыытыгар уо.д.а. спорт көрүҥнэринэн дьаныардаахтык дьарыктаналлар. Оттон сайыҥҥы өттүгэр Өрт Күөл үрдүгэр баар стадиоҥҥа эрчиллэллэр.
"Үрүйэчээн" оҕо уһуйаана
Балысханнык барбыт тутуу долгунугар олохтоохтор олорсон, олорор дьиэлэрин тупсаҕай гына тутууга ылсыбыттар. Билигин нэһилиэккэ толору хааччыллыылаах, аныгылыы тупсаҕай дьиэ эбиллэр. Кэнники сылларга нэһилиэк суолун-ииһин оҥорууга, тас көстүүтүн тупсарыыга балысхан үлэ барбыта харахха быраҕыллар. Манна саҥа оҕо былаһаакката тутуллубут, өйдөбүнньүк бэлиэлэр саҥардыллыбыттар, куорат уотун санатар сүүһүнэн уот лаампалар чоҕулуһа тыгаллар. Нэһилиэги сайыннарыыга бүттүүн ылсан үлэлииллэр: уопсай мунньахха тас көстүүнү тупсаҕай оҥорууга үлэ торумнанар, олохтоохтор дьаһалта, дьокутааттар иннилэригэр бастакы сыалы-соругу туруораллар.
Спорт саалата
Кэлэр кэскил — кэнчээри ыччакка
Тыа сиригэр ыччат түптээн олохсуйдаҕына биирдэ инники кэскилэ салаллар. Үтүө үлэһит үүнэр көлүөнэни иитэн таһаарыыга нэһилиэк улахан болҕомтону уурар. Маныаха олохтоох оскуола, уһуйаан, уопсастыбаннас бииргэ кыттыһан утумнаах үлэни ыыталлар. Өбүгэ үгэһин иҥэриигэ, харыстааһыҥҥа араас тэрээһиннэр – күргүөмүнэн муҥха, куобах үүрүүтэ, идэһэ сиэһинэ уо.д.а. тыа сирин күннээҕи түбүктэрин сатабылларын иҥэриигэ күүскэ ылсаллар. Таисия Иванова тэрийбит “Аллыҥа” кыраайы үөрэтэр түмэлигэр нэһилиэк устуоруйатын үөрэтиигэ, ытыктыырга ыччаттар хоннохтоохтук ылсаллар. Аллыҥаттан улахан үөрэхтээх, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит дьон үүнэн тахсыбыттар. Олохтоохтор СӨ Доруобуйатын харыстабылын туйгунун, гинеколог-бырааһы Анатолий Алексеевы, “Бочуот Знага” уордьан кавалерын Зинаида Васильеваны, сиргэ сэдэхтик төрөөн ааһар дьонтон биирдэстэрин, идэтин чахчы баһылаабыт биллэр, тимир, көмүс, мас ууһун Даниил Даниловы – Лаппарыйа Ууһу, норуот ырыаһыттарын Дария Сидорованы – Чааркааннаах Даарыйаны, Семен Иванову – Чыыраха Сэмэни, кини кыра уолун, Олоҥхо тыйаатырын артыыһын, биллэр ырыаһыты, үҥкүү тылын этээччини Дмитрий Иванову, “Үлэ Кыһыл Знамята” уордьан кавалердарын Алексей Мохорусовы, Петр Иванову, Саха сиригэр бастакы тыа хаһаайыстыбатын дуоктарын, 1956 с. ТХНЧИ астарбыт уонна бастакы дириэктэринэн өр кэмҥэ үлэлээбит Георгий Коротовы, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһиттэрин Павел, Василий Кырбасовтары, СӨ үтүөлээх тренерин, физкултуура уонна спорт үтүөлээх үлэһитин, улуус бочуоттаах олохтооҕун Валерий Уаровы, геолого-минералогическай билим хандьыдаатын, ХИФУ уһуйааччытын, РФ Үрдүк үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитин Василий Уаровы уо.д.а. киэн тутта ааттыыллар. Кинилэр үтүө ааттарын ааттатар, дьыалаларын салҕыыр кэнчээри ыччат өссө да үүнэн тахсыаҕар улахан саарбахтааһын суох.
Инники былааннар
Нэһилиэк баһылыгын дуоһунаһын иккис болдьоҕун аллыҥалар бэйэлэрин уолларыгар, эдэр, сатабыллаах салайааччыга Николай Васильевич Спиридоновка итэҕэйбиттэр уонна алҕаһаабатахтар. Николай Васильевич төрөөбүт нэһилиэгин сайдарын туһугар күүһүн-күдэҕин бүтүннүү ууран туран үлэлиир. Кини этэринэн, Аллыҥа билиҥҥи ситиһиитинэн тохтоон хаалбакка, салгыы дьон-сэргэ олоҕун уйгута сайдарын туһугар үлэлииллэр. Ол курдук, “Тэрис” кээпэрэтиип саҥа, тупсаҕай хотоно үлэҕэ киирэрин туһугар үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Бэйэлэрэ оҥорон таһаарыыга быһаччы ылсар буоланнар, кииннэммит хотон тутуута хайаан да наада буолбут. Эдэр исписэлиистэргэ анаммыт түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэ силигэ ситэн үлэҕэ киирэрин кэтэһэллэр. Уопсайынан, аллыҥалар инники былааннара сүрдээх киэҥ, кэскиллээх. Кинилэргэ ылсыбыт дьыалалара олоххо киирэригэр баҕарыаҕыҥ!
Дмитрий ИВАНОВ.
