Кэлэр сыл илиҥҥи халандаарынан Куруолук сылынан ааҕыллар. Бу кыыл кыһамньыны уонна дьэллэм, аһаҕас майгыны кэрэһилиир. Остуоруйаларга кэпсэнэрин курдук, куруолук (куобах) куттас буолбакка, төттөрүтүн, харса суоҕунан, бэйэтин туһугар туруулаһар хорсун майгытынан биллэр. Куруолук курдук дьиэ кэргэҥҥэ бэриниилээх, элбэхтик оҕолонор кыыл ахсааннаах. Кэлэр сыл бэлиэтин ис дьиҥин анаан иитээччилэртэн ыйыталастым. Куруолугу иитэр хайдаҕый?
Дьоҥҥо анаан иитэбит
Аммалыыр суолга Эмис нэһилиэгин таһыгар “Ганна” диэн кафеҕа айанньыт эрэ барыта тохтоон ааһар. Дьон болҕомтотун ордук тыыннаах кыыл паарката ылар. Араас куһу, үндүүгү кытта сүүнэ куруолуктары көрбүт эрэ барыта үөрэр, бэл, имэрийэн, аһатан ааһар. Кафе салайааччыта Афанасий Бубякин бу дьыала хайдах саҕаламмытын билиһиннэрэр.
Тапталлаах кэргэним саҕалаабыта
Олоҕум аргыһа Галина Ивановна Бубякина бэтэринээр идэлээҕэ, кыылга-сүөлгэ чугас сыһыаннааҕа. 90-нус сылларга сопхуос ыһыллан, 2000 сыллаахха урбаанньыт буолан, ас-үөл, таҥас атыылыыр маҕаһыыны арыйбыта. 2012 сыллаахха “Ганна” диэн кафеламмыппыт. Онтон бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, сүөһү, сылгы, сибиинньэ иитиитин саҕалаабыппыт. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн грант ылан, 2016 сылтан күүскэ үлэлээбиппит. Ол үлэбит биир хайысхата – куруолук. Мин урут сыбаарсыктаабытым, суоппардаабытым. Хаһаайыстыбабытын, сүрүннээн, кэргэним дьаһайар буолан, көннөрү илии-атах эрэ буоларым. Хомойуох иһин, икки сыллааҕыта кэргэним күн сириттэн күрэммитэ. Онон билигин оҕолорбунуун кини дьыалатын салгыыбыт.
Чуолаан куруолуктары сырдаттахха, ааһан иһэр дьон сынньанан, сэргэхсийэн ааһарыгар диэн, аҕа кынным Уйбаан Уйбаанабыс Артемьев иитэр куруолуктарыттан иккини ылан ииппиппит. Бастаан кафебыт иннигэр урукку гараас дьиэтэ баарыгар тута сылдьыбыппыт. Онтон “Ректайм” хампаанньаҕа теремоктуу быһыылаах анал дьиэ туттаран, онно көһөрбүппүт. Кэргэним кууруссалаах, үндүүктээх, кустаах-хаастаах, козалаах, куруолуктаах, киһи илиитинэн тутан-хабан алтыһар кыыл пааркатын оҥорор баҕалааҕа.
Дьонтон куттаммат буолбуттар
“Великан” диэн ааттанар боруода куруолукпутун балачча өр туттубут. Сайынын олбуор иһигэр сылдьар буоллахтарына, кыһынын дьиэ анныгар анал уйаларыгар киирэллэр. Халлаан сылааһыгар тахсан сүүрэкэлээччилэр. Ити боруода дьоҥҥо улаханнык чугаһаабат, көҥөс. Суол кытыытыгар турар буоламмыт, массыына тыаһыттан куттанан, оҕолорун өлөртөөн кэбиһэллэрэ. Былырыын маҥан куруолуктары дьон биэриэҕиттэн хаан булкуһан, арыый сымнаҕас боруода тахсан эрэр.
Куруолук иһэ киэҥ
Дьон аһатарын билэн, куруолуктарбыт килиэккэ үрдүнэн көрөн турар буолааччылар. Охсуллубут оту таһынан талаҕы сииллэр. Кафеттан хаппыыста, моркуоп тобоҕун таһаарабыт. Моркуопка үчүгэйдэр. Килиэби, атын да бурдук аһы сирбэттэр. Уопсайынан, куруолук аһыгар сиримсэҕэ суох эбит. Аһаабытын түргэнник таһааран иһэр буолан, куттаҕа хайа барбат. Ол иһин ким төһөнү биэрэринэн сиир. Ыраас кыыллар, уйалара дэҥ кэриэтэ ыраастанар.
Билигин алта куруолугу тутабыт. Иккитэ – атыыр. Бииргэ турдахтарына, тохтоло суох төрүүр кыыллар эбит. Ол иһин атыырдарын туһунан тутабыт. Куруолук этэ куурадыҥы буолан, сибиинньэ этин кытта булкуйан буһарабыт. Биир куруолук ортотунан 3-4 киилэ буолар. Оттон ол – баһаам эт. Дьиҥнээхтик ылсар киһи баһаам куруолугу, эти ылыа эбит. Биһиги атын кыылбыт элбэх буолан, анаан дьарыктаммаппыт. Хайа да хайысхаҕа курдук, болҕомтону, кыһамньыны эрэйэр.
Кэлэр сылга барыгытыгар кытаанах доруобуйаны, быр бааччы олоҕу баҕарабын.
Куруолук туһунан чахчылар
- Биир эрэ көрүҥтэн атын бары куруолуктар уйаларын сир анныгар хаһаллар. Онно холоотоххо, куобах уйатын сир үрдүгэр оҥостор.
- Куруолук кулгааҕын уһуна 10 см-тан тахсар. Аан дойду рекордугар 80 (!) см-тан уһун кулгаахтаах куруолук бэлиэтэммит.
- Куруолугу куттаатахха, өлүөн да сөп.
- Аһыыр кэмигэр куруолук икки ыстыыр хамсаныыны оҥорор. Ол эбэтэр мүнүүтэ иһигэр 120-тэ ыстыыр.
- Бу кыыл хараҕын олоруута ураты: төбөтүн эргиппэккэ да эрэ кэннигэр туох буола турарын көрөр кыахтаах.
- Куруолук социальнай харамайга киирсэр. Ол эбэтэр айылҕаҕа кинилэр бөлөҕүнэн эрэ олороллор. Онно холоотоххо, ойуур куобаҕа соҕотоҕун сылдьар.
- Саамай кырдьаҕаһынан биллибит куруолук 19 сааһыгар диэри олорбут.
- Куруолук ытыһынан эрэ тиритэр.
- Көҥүлү биэрдэххэ, 90 сылынан куруолук ахсаана сир ийэ хас квадратнай миэтэрэтигэр тэҥнэһиэ этэ.
- Хотугу Эмиэрикэҕэ аан дойду куруолугун 50 бырыһыана олорор.
Куруолукпут хаартыскаҕа түһэрин сөбүлүүр
Михаил Демьянов – идэтинэн эмчит, Чурапчытааҕы киин балыыһа хирургияҕа салаатыгар медбратынан үлэлиир. Элбэх оҕолоох ыал аҕата тыа хаһаайыстыбатын араас салаатыгар үлэлэһэр. Олортон биирдэстэрэ – куруолугу иитии.
– Дьиэ кыылыгар эрдэттэн чугаспын. Кууруссаны, куһу иитэр этим. Көрүүтэ-истиитэ уустуга буолуо диэн, куруолугу оччо санаабакка сылдьыбытым. Ол эрээри үс сыллааҕыта иитэн көрөргө быһаарыммытым. Биллэриинэн кэлии дьонтон икки паара оҕо куруолугу атыыласпытым. Быыкаа түү мээчик курдук куруолук оҕолоруттан бары даҕаны ууллубуппут. Онтуларбыт харахпыт ортотугар түргэн баҕайытык улаатан киирэн барбыттара. Икки ыйынан 2,5-3 киилэлээх кыылларга кубулуйбуттара. Түөрт ыйынан төрүөх биэрэн барбыттара. Сайынын куурусса килиэккэтигэр туруорбут буоллахпына, кыһынын эргэ гарааспар кууруссалары, кустары кытта кыстаппытым. Уйалара улахана бэрдин иһин, быйыл таһырдьа кыстатан эрэбин. Куруолук сири хаһар идэлээх. Ол иһин дириҥ уйа туттум. Биир атыыры кытта үс ийэни, түөрт оҕону хаалларбытым. Кыралар тоҥоллор эбит. Улахаттар этэҥҥэ тураллар.
Ийэ куруолук – сэрэхтээх
Куруолук боруодатыттан тутулуктаах эбит. Кыра да буоллар, уопуппуттан түмүк оҥоһуннахха, “калифорнийскай” дэнэр бөдөҥ, маҥан дьүһүннээх, оруосабайдыҥы харахтаах ийэ куруолук дьоҥҥо чугаһаабат. Оҕолоругар да кырыктаах. Сиһин тосту тэбэн кэбиһэр. Кэлиҥҥилэрим хара, сиэрэй дьүһүннээхтэр. Улахаттар. Айылҕаларынан ый аайы төрүүр буоланнар, атыыры туһунан тутабын. Икки куруолуктан сыл иһигэр 80-тан тахса оҕону ылыахха сөп. Көрөрү-истэри кыайар буоллахха, төһөнү баҕарар төрөтүөххэ сөп. Арай ийэ куруолук дэлби ырар, илистэр эбит. Кини олус көҥөс буолар. Онон төрүүрүгэр анал хараҥа сир наада. Төрүүрэ чугаһаатаҕына, 31-с күнүгэр, түүтүн үргэнэр, уйа хастар.
Куруолук аҕыс эмиийдээх. Биирдэ төрүүрүгэр 9-10 оҕону төрөтөр. Дэҥ эрэ кэриэтэ 9 оҕону эмнэрэн таһаарар эбит. Онон биир-икки оҕону эрдэтинэ ылан, дьаһайан кэбиһиллиэхтээх. Саҥа төрөөн сытар куруолугу көрөр олус эппиэтинэстээх. Илииҥ ыраас буолуохтаах. Туора сыты ылла да, оҕотун көрдөрбүтүнэн өлөрөн кэбиһэр. Өлбүт оҕону ыла охсуллуохтаах. Онтон сиргэнэн, атыттарын да дьаһайыан сөптөөх сиргэмсэх кыыл.
Судургу аһылыктаах
Сайынын сибиэһэй оту, сиппиир талаҕын сиэтиэххэ сөп. Кыһын сарсыардатын комбикорму, киэһэтин оту биэрэбин. Маҕаһыыннарга үлүйбүт, буорту буолбут оҕуруот аһын, фруктаны чэпчэки сыанаҕа атыылаан абырыыллар. Олору үөрэ-көтө мотуйаллар. Куруолукка аналлаах комбикорм атыыланар да, сыаната ыарахана бэрт. Ол иһин кыылга барытыгар барсар аһылыгы эбэтэр сибиинньэ киэнин атыылаһабын. Сибиинньэ аһылыга протеина элбэх буолан, кыһынын үчүгэй. Сайынын аһара уойаллара үчүгэйэ суох.
Куруолук хойуута... сибэккигэ туһалаах
Биир бэйэм итини истэн баран, олус соһуйбутум. Куруолук хойуута оруоса сибэккигэ ааттаах үчүгэй уоҕурдуу буолар эбит! Сибэккиһит кэрэ аҥаардар ону билэ охсон, эрдэттэн үлэһэн, анаан-минээн кэлэн, ылан бараллар.
Бэртээхэй кэнсиэрбэ оҥоһуллар
Куруолук эккэ диэн тутуллар. Амтанынан, састаабынан куурусса этигэр майгынныыр, сыата суох, куурадыҥы. Дийиэтэлээх дьоҥҥо олус үчүгэй. Дьоммутугар кэнсиэрбэ оҥорор анал тэрил баарын уларсан, 28 бааҥка тушенка оҥорон, оттуур кэммитигэр абыраммыппыт. Биир куруолук ортотунан 2,5 киилэлээх буолар. Онтуҥ – сыалай үс бааҥка тушенка. Онон көрүүтүн кыайдахха, идэһэҕэ бэртээхэй эбиискэ эбит. Биһиги дьиэ кэргэн түөрт кыыс оҕолоохпут. Тас көрүҥүн да сөбүлээн, оҕо аймах куруолукка чугас. Сииргэ диэн анаан тутар буоламмын, куруолукка аат бэрдэрбэппин, кимиэхэ да анаабаппын. Көрбүт-харайбыт кыылын сүтэриэн хайа да оҕо баҕарбат, уйулҕатыгар оҕустарыан сөп. Куруолугу кытта хаартыскаҕа түһэргэ элбэх этии киирэр. Кэлэн уларсан, илдьэ барааччылар. Ити оруолга ийэ куруолукпут олус табыллар. Ардыгар дьиэбитигэр да кэлэн түһэн бараллар.
Куруолук сылынан иитэр кыылларым уйаларын тупсарыам. Саҥа дьылга оҕуруот астаах, буруукталаах аһылык бэлэмниэм. Үүнэр сыл барыгытыгар элбэх үөрүүнү-көтүүнү, баай-талым олоҕу аҕаллын!
