ПУОРУМ КЫТТЫЫЛААХТАРЫН ТУРУОРСУУ СУРУГА
Дьон киин сиргэ көһүүтүнэн, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарыы көрдөрүүлэрэ түстэр түһэн иһиилэриттэн, оскуола уонна балыыһа (ФАП) курдук нэһилиэк тыын суолталаах тэрилтэлэригэр үлэһит тиийбэт буолбутуттан, оҕо төрөөһүнэ намтааһыныттан, дьыссаат уонна оскуола оҕото биллэрдик аҕыйааһыныттан тыа сиригэр уустук күн-дьыл үүннэ. Манан сибээстээн, тыа сирин дьылҕатын туһугар ыалдьар уопсастыбанньыктар көҕүлээн, от ыйын 1, 2 күннэригэр «Тыа сирэ – омук дьылҕата» уопсастыбаннай пуорум Дьокуускайга буолан ааста.
Икки күн устата барбыт пуорумҥа Дьокуускайтан уонна 18 улуустан тыа сиригэр үлэлии-хамсыы сылдьар хаһаайыстыбалар үлэһиттэрэ, учууталлар, нэһилиэк баһылыктара, Ил Түмэн, улуус уонна нэһилиэк дьокутааттара, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин эппиэттээх үлэһиттэрэ, норуот хаһаайыстыбатын бэтэрээннэрэ, уопсастыбанньыктар – барыта 145 киһи кытынна.
Түмүктүүр пленарнай мунньахха пуорум кыттыылаахтарын Туруорсуу суруктарын балаһыанньата торумнанна, “Нэһилиэк” диэн ааттаах тыа сирин кэскилин туруулаһар уопсастыбаннай хамсааһын көҕүлүүр бөлөҕө үөскээтэ, салайааччынан тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр киэҥник биллэр уопсастыбанньык В.Н. Ефремов талылынна.
Саха сирин олохтоохторо! “Тыа сирэ – омук дьылҕата” уопсастыбаннай пуорум “Туруорсуутун” Саха сирин нэһилиэктэригэр, улуустарыгар, үлэ кэлэктииптэригэр дьүүллэһэргитигэр, пуорумҥа көтөҕүллүбүт боппуруостарга этиилэргитин нэһилиэктэр уонна улуус дьокутааттарын мунньахтарыгар, улуустар уопсастыбаннай сэбиэттэригэр, “Нэһилиэк” уопсастыбаннай хамсааһын көҕүлүүр бөлөҕөр суруйан киллэрэргитигэр ыҥырабыт!
ТУРУОРСУУ СУРУК
1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Госдумаҕа, Саха сириттэн талыллыбыт Госдума дьокутааттарыгар, сенатордарга, Ил Түмэн дьокутааттарыгар, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар, уопсастыбанньыктарга.
1.1. 40361-8 №-дээх “Публичнай былаас кэлим тиһигэр олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан” Федеральнай сокуон бырайыагар көннөрүүлэри киллэрэн, Арассыыйа Федерациятын субъектара олохтоох бэйэни салайыныы биир эбэтэр икки таһымнаах буоларын бэйэлэрэ талар бырааптаналларын ситиһэри туруорсабыт.
1.2. 40361-8 №-дээх сокуон “Публичнай былаас кэлим тиһигэр олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан” Федеральнай сокуон бырайыага олохтоох бэйэни салайыныы биир эрэ таһымнаах буоларын модьуйар ис хоһоонноох ылыллар түбэлтэтигэр улууска (Саха Өрөспүүбүлүкэтин административнай-территориальнай үллэһигэр) судаарыстыбаннай былаас олохсуйарын хааччыйар уларытыылары Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар уонна сокуоннарыгар киллэрэргэ бэлэмнэнии саҕаланарын ирдиибит.
1.3. Улуустар чэрчилэринэн тэриллиэхтээх саҥа муниципальнай уокуруктарга киирэр нэһилиэктэр историческай, социальнай-экэнэмиичэскэй, тырааныспар-логистика, демография балаһыанньаларын нэһилиэнньэни кытта киэҥник дьүүллэһиини тэрийэри туруорсабыт.
2. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэллэригэр, Ил Түмэн дьокутааттарыгар, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар, уопсастыбанньыктарга.
2.1. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи сирдэрин сүрүн тирэҕэ буоларын учуоттаан, бу бары өттүнэн уустук, ыарахан кэмнэргэ Саха сирин биир да нэһилиэгин, учаастагын энчирэппэккэ, ол аата оскуолатын, дыссаатын, биэлсэр-акушер пуунун саппакка, чөл тутан хаалыыны уонна сайыннарыыны, тыа сиригэр олох усулуобуйатын тупсарыыны Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайдыытын сүрүн (приоритетнай) сыалын-соругун курдук ылынары ирдиибит.
2.2. Киһитэ аҕыйаҕынан кыра бүддьүөттээх дьоҕус нэһилиэк тыа сирин сайыннарыы араас хайысхалаах бырагыраамаларыгар, холобур, тыа сирин кэлимник сайдыытын (КРСТ) федеральнай бырагыраамаларыгар, кыайан хапсыбатын учуоттаан, дьоҕус нэһилиэктэргэ туһуламмыт анал судаарыстыбаннай бырагыраамалары киллэрэри туруорсабыт (Анал бырагыраамаҕа көрүллүөхтэрин сөп: бөһүөлэк генеральнай былаанын оҥорууга көмө, исписэлиистэргэ аналлаах толору хааччыллыылаах дьиэлэри, нэһилиэк социальнай эбийиэктэрин (оскуола, дыссаат, ФАП, кулууп, кииннэммит хочуолунай, гаас лииньийэтэ, баанньык) тутуу, суол оҥоруута, урбаанньыттарга ититиини уонна электроэнергияны төлөһүүгэ, таһаҕас таһыытыгар көмө оҥоһуута, кырата үс сыл үлэлиир усулуобуйаҕа исписэлииһи үөрэттэриигэ социальнай сакаас оҥоруу уо.д.а.).
3. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар, уопсастыбанньыктарга.
3.1. Нэһилиэккэ олох сайдыытын төрдө т/х үлэтин тэрийии буоларынан, ынах сүөһүнү, сылгыны иитэр, оҕуруот аһын үүннэрэр, сир аһын хомуйар, оҥоһуллубут бородууксуйаны астыыр, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарар хаһаайыстыбалар бары табыгастаах көрүҥнэрин (ЛПХ, ТПХ, ТХПК, АУо, ХЭТ, самозанятай уо.д.а.) тэрийэри наадалааҕынан ааҕабыт. Нэһилиэккэ ситиһиилээхтик үлэлиир хаһаайыстыба соҕотуопкаһыт (заготовитель) ыстаатыстанарын ситиһэргэ дьулуһуохтаахпыт.
3.2. Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарар тэрилтэлэр нэһилиэккэ үөскүүллэригэр уонна сайдалларыгар көмөлөһөр бырааптанарын туһугар нэһилиэк муниципальнай тэриллиитигэр т/х судаарыстыбаннай боломуочуйата бэриллэрин туруорсабыт.
4.Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баайга-дуолга уонна сиргэ сыһыаннаһыыларга министиэристибэтигэр, улуус уонна нэһилиэк баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар, нэһилиэк олохтоохторугар, уопсастыбанньыктарга.
Нэһилиэктэр сир эрэсиэрбэлээх пуондатын оҥостоллорун хааччыйар ис хоһоонноох нуорма-быраап аактара оҥоһулларыгар этии киллэрэбит. Улуус уонна нэһилиэк муниципальнай тэриллиилэрэ хонтуруоллуур (надзорнай) уорганнары кытта бииргэ сир учаастагын бас билээччилэр сири туһаныы сокуоннай ирдэбиллэрин тутуһалларын-тутуспаттарын сыл ахсын былааннаахтык бэрэбиэркэлиир бэрээдэгэ олохтонорун туруорсабыт. Бэрэбиэркэ түмүгүнэн сир учаастага туһаныллыбакка турара билиннэҕинэ, сир учаастага нэһилиэк эрэсиэрбэлээх пуондатыгар көһөр быраабылата олохтонорун сөптөөҕүнэн ааҕабыт.
5.Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар, Т/х министиэристибэтигэр, нэһилиэк уонна улуус баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар, т/х-гар үлэлиир кэллэктииптэргэ, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһыгар:
“Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан” 264-с №-дээх Федеральнай сокуон 7-с ыстатыйатын 1-кы чааһын 12-с пуунугар олохтоох нэһилиэнньэ үлэнэн хааччылларыгар, дохуота үрдүүрүгэр уонна төрүт үгэстэрин сүтэрбэтин туһугар, ыарахан килиимэттээх территорияҕа т/х бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыга судаарыстыбаннай көмө оҥоһуллара наадалааҕа ыйыллар. Федеральнай сокуон бу балаһыанньатыгар олоҕуран, нэһилиэк дьаһалтатыгар тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйатын сүктэрии, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарар тэрилтэлэри нэһилиэктэргэ арыйыы, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар оҥоһуллар көмө табыгастаах мэхэньиисимнэрин оҥоруу быһаарылла илик уустук боппуруостарын Саха сирин бары нэһилиэктэрин, улуустарын олохтоохторо, баһылыктара, дьокутааттара, тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ, уопсастыбанньыктара кыттыылаах мунньахтары тэрийэн, киирбит этиилэри ырытар, сүүмэрдиир, былааска тиэрдэр соруктаах анал мунньахтары, анал научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэри тэрийиини саҕалыырга этии киллэрэбит.
6.Саха Өрөспүүбүлүкэ-титтэн талыллыбыт Госдума дьокутааттарыгар, сенатордарга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар.
Т/х киллэриллибит ирдэбиллэр (“Меркурий”, “Знак качества”, ”Техрегламент”, “Электронная подпись” уо.д.а) билигин тыа сиригэр үлэлии олорор хаһаайыстыбаларга кэккэ ыарахаттары үөскэттэ. Тыа хаһаайыстыбатын аныгы кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр исписэлиистэринэн хааччыйар, эдэр ыччаты тыа сиригэр олохсутар сыалтан АГАТУ-ну уонна ТХТ-ны бүтэрээччилэргэ “Земский аграрий” программаны Арассыыйа Федерациятын үрдүнэн Госдуума, Саха Өрөспүүбүлүкэтин иһинэн Ил Түмэн ылынарын туруорсабыт.
7. Саха Өрөспүүбүлүкэ-титтэн талыллыбыт Госдума дьокутааттарыгар, сенатордарга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар.
Саха сирин тыйыс айыл-ҕатын уонна тыа сиригэр олоруу ыарахаттарын учуоттаан, туһааннаах сокуоннарга уларытыылары киллэрэн, Саха сирин тыатын сиригэр олорон үлэлиир дьахтар 50, эр киһи 55 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсалларын туруорсары ирдиибит.
8. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ыччакка, Үөрэҕириигэ уонна наукаҕа, Култуураҕа министиэристибэлэригэр, улуустар уонна нэһилиэктэр дьаһалталарыгар уонна дьокутааттарыгар, уопсастыбаннаска туруорсабыт:
8.1. Киһи Орто дойдуга кэлэн сири-дойдуну иччилиир, ыал буолар, удьуору салгыыр майгытын оҕоҕо, ыччакка утумнаахтык иитэр үлэни бары эйгэнэн олохтууру уонна сайыннарары;
8.2. Нэһилиэк уонна улуус баһылыгын үлэтин сыаналааһыҥҥа ийэлээх, аҕалаах, оҕолордоох толору дьиэ кэргэн элбээһинэ нэһилиэк, улуус олоҕун хаачыстыбата тупсуутун биир сүрүн көрдөрүүтүн быһыытынан ылынары;
8.3. Нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктана, исписэлиис быһыытынан үлэлии, биисинэс тэринэ кэлэр ыччат дьоҥҥо, эдэр ыалга биир кэмнээх өйөбүлү, чэпчэтиилээх анал ипэтиэкэни оҥорорго туһуламмыт сокуоннары, саҥа нуормалыыр аактары ылынары;
8.4. Эдэр дьон билсэрин, ыал буоларын көҕүлүүр туһуттан улуустар, нэһилиэктэр икки ардыларыгар түмсүүлэри, бэстибээллэри, күрэхтэһиилэри, пуорумнары, култуура эстэпиэтэлэрин уо.д.а. былааннаахтык тэрийиини олохтууру;
8.5. Тыа сиригэр ыал элбиирин туһугар суорумньуну улуус, нэһилиэк култуурунай үлэтин былааныгар киллэрэри; суорумньуһуттары көҕүлүүр, өйүүр уонна үөрэтэр үлэни ыытары; суорумньу үлэтигэр психологтар кыттыһалларын ситиһэри;
8.6. Өскөтүн ийэлээх-аҕалаах толору ыал нэһилиэккэ олорор буоллаҕына, оҕолоро бэйэлэригэр баар эбэтэр нэһилиэк дьыссаатыгар иитиллэр, эбэтэр нэһилиэк оскуолатыгар үөрэнэр буоллаҕына, бу ыалга аҥаардас ийэҕэ бэриллэр көмөттөн итэҕэһэ суох кээмэйдээх көмө көрүллэрин.
9. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэҥҥэ, улуус уонна нэһилиэк баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар, төрөппүттэргэ дьыссаат иитээччилэригэр, оскуола учууталларыгар, үөрэҕирии үлэһиттэригэр, суруналыыстарга, иһитиннэрэр-биллэрэр хампаанньаларга, блогердарга, уопсастыбанньыктарга.
Оҕону кыра сааһыттан айылҕаҕа чугас, тыа сирин үлэтин бары көрүҥнэригэр сыстаҕас, үлэни таптыыр гына иитии-үөрэтии тиһигин мэтиэдьикэтиттэн саҕалаан күннээҕи олоххо туһаныытыгар тиийэ сайыннарыы билиҥҥи кэмҥэ биһиги омукпут иннигэр турар сүдү сорук буоларын өйдүүргэ ыҥырабыт. Иһитиннэрэр-биллэрэр ханаалларынан, иитии-үөрэтии үлэтинэн, бар дьон иннигэр чиэстээһининэн, судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай ыстаатыстаах наҕараадалааһынынан тыа сирин үлэһит киһитин өрө тутуу майгытын олохтуурга этии киллэрэбит.
10. Нэһилиэк олохтоохторугар, нэһилиэктэн төрүттээх бар дьоҥҥо, уопсастыбанньыктарга.
Нэһилиэк былыргы да, аныгы да устуоруйатын үөрэтэр-ырытар, бэлиэ түгэннэрин уонна чулуу дьоннорун үйэтитэр, нэһилиэк иннигэр үөскээбит ыарахаттары туоруурга уонна инники кэскили түстүүргэ нэһилиэккэ олорор, нэһилиэктэн төрүттээх бар дьону өйүн-санаатын түмэр, бэлитиичэскэй киирсиилэргэ орооспот, хайа да баартыйаҕа сыстыбат, нэһилиэгин баһылыгын үлэтигэр өрүү көмөлөһөр, сүбэ-ама буолар, ол гынан баран баһылыктан тутулуга суох “Нэһилиэк Сүбэтин” үөскэтии, тэрийии, сайыннарыы билиҥҥи кэм сүрүн соруктарыттан биирдэстэрин курдук ылынарга ыҥырабыт.
Тыа сирэ бигэ туруктаныыта – кэскилбит мэктиэтэ!
Ефремов В.Н. – салайааччы, Дьокуускай; Анисимов В.Ф., Сунтаар; Антонова Е.В., Таатта; Гладкина П.В., Чурапчы; Захаров П.Е., Таатта; Захаров А.П., Мэҥэ Хаҥалас; Ильин И.П., Уус Алдан; Масаха М.И., Мэҥэ Хаҥалас; Никитин З.Н., Дьокуускай; Николаев Е.А., Бүлүү; Кириллин Н.Д., Дьокуускай; Охотин В.А., Таатта; Пономарёв И.П., Чурапчы; Попов Н.Н., Мэҥэ Хаҥалас; Свешникова Л.М., Уус Алдан; Сергучева Л.М., Сунтаар; Седельников А.А., Кэбээйи; Сивцев Я.С., Дьокуускай; Скрябин Т.Н., Дьокуускай; Степанов И.В., Дьокуускай; Текеянов В.М., Горнай; Шамаев И.И., Дьокуускай.
От ыйын 20 күнэ, 2024 сыл.
