Сыл аайы АЛРОСА аахсыйаларыттан киирэр дибидиэн үбүн 20 %-на муниципальнай тэриллиилэргэ үллэриллэр буолбута киэҥник сырдатыллыбыта. Ис-иһигэр киирдэххэ, ырытан көрдөххө, итинник дьаһаныы улуус туһатыгар, инники сайдыытыгар улахан суолталаах быһаарыы.
Дибидиэн үбүн нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыыга – култуура, социальнай эйгэ эбийиэктэрин өрөмүөнүгэр, материальнай-тэхиниичэскэй хааччыллыыларыгар, уулуссалары оҥорууга уо.д.а. көрүҥнэргэ – тутталлар. Балаһыанньа быһыытынан, муниципальнай тэриллиилэр дибидиэн үбүттэн тиксэллэригэр бырайыактарын түөрт хамыыһыйа иннигэр көмүскүөхтээхтэр.
Быйыл төһө бырайыак киирдэ, төһө үбү-харчыны үллэрдилэр? Муниципальнай тэриллиилэр от уонна сэтинньи ыйдарга ыытыллыбыт икки куонкуруска 144 сайаапканы киллэрбиттэр. Итинтэн 16 бырайыак ситэтэ суоҕунан ааҕыллан, 128 сайаапка үбүлэнэр буолбут. Бырайыактары ырытыыга, көрүүгэ 6 киһилээх, улуус дьаһалтатын исписэлиистэрэ, оройуон Сэбиэтин дьокутааттара чилиэннээх, улуус баһылыгын солбуйааччылара салайааччылардаах хамыыһыйалар үлэлээтилэр.
Үбү үллэрии «Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» федеральнай, өрөспүүбүлүкэ бырагыраамаларын хайысхаларыгар дьүөрэлэннэ. Биир курдук эттэххэ, «Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» улуустааҕы бырагыраамата да диэххэ сөп. Ол эрээри, көрөргүт курдук, Бүлүү куорат, Кыһыл Сыыр бөһүөлэгэ кытталларыгар бары усулуобуйа барыта баар.
Алмаастаах түөлбэ улуустарыттан Бүлүү улууһугар бастакынан оҥоһуллубут дибидиэн үбүн үллэрии балаһыанньата Бүддьүөт кодексын утарбат. От ыйыгар тэриллибит бастакы куонкуруска – 130,4 мөл. солк., иккискэ – 123,4 мөл. солк. үп тыырыллыбыта. Онон барыта холбоон, 253,9 мөл. солк. муниципальнай тэриллиилэргэ түҥэтилиннэ. Икки куонкурус түмүгүнэн тыа сирин нэһилиэктэригэр 237 мөл. солк. бөһүөлэктэрин тупсарыыга, социальнай эбийиэктэри хааччыйыыга тигистэ.
Нэһилиэктэринэн чопчулуур буоллахха, куонкурус түмүгүнэн:
Арыылаах нэһилиэгэ 13,1 мөл. солк. субсидияны ылла, Баппаҕаайы – 11,4 мөл. солк., Бөкчөҥөө – 9,7 мөл. солк., Бороҕон – 16,5 мөл. солк., Өкүндү – 7,5 мөл. солк., Дьөккөн – 6,8 мөл. солк., Кыргыдай – 13,4 мөл. солк., I Күүлэт – 18,8 мөл. солк., II Күүлэт – 9,6 мөл. солк., Лөкөчөөн – 15,6 мөл. солк., I Тоҕус – 13,8 мөл. солк., Тааһаҕар – 15,9 мөл. солк., Тоҕус – 9,2 мөл. солк., Тылгыны – 15,0 мөл. солк., Хаҕын – 9,4 мөл. солк., Халбаакы – 10,3 мөл. солк., оттон Чернышевскай – 15,3 мөл. солк., Чочу – 13,2 мөл. солк., Үгүлээт нэһилиэгэ 11,7 мөл. солк. кээмэйдээх субсидияны ыллылар.
Дьэ, оттон элбэх нэһилиэнньэлээх куорат уонна бөһүөлэк төһө үбү тыырыстылар? Бүлүү куората бастакы куонкуруска биир эрэ хайысхаҕа кыттыбыт буоллаҕына, иккискэ түөрт көрүҥҥэ киирсэн, барыта 11,9 мөл. солк. үбүлээһини ылла.
Кыһыл Сыыр бөһүөлэгин дьаһалтата икки куонкурус түмүгүнэн үс хайысхаҕа сайаапка биэрэн, уопсайа 4,7 мөл. солк. ылла.
Көрөргүт курдук, тыа сирин муниципальнай тэриллиилэриттэн I Күүлэт нэһилиэгэ – 18,8 мөл. солк., Бороҕон 16,5 мөл. солк. суумаҕа бырайыактарын көмүскээн, барыларыттан үгүөрү үбү ыллылар, муҥутуур кыраны, о.э. 6,8 мөл. солк. Дьөккөн нэһилиэгэ ылбыт. Бары муниципальнай тэриллиилэртэн кыра сууманы – 4,7 мөл. солк. – Кыһыл Сыыр дьаһалтата ылла.
Маныаха муниципальнай тэриллиилэр төһө-хачча үпкэ тиксэллэрэ кинилэр төһө элбэх уонна суолталаах бырайыак оҥорон киллэрбиттэриттэн тутулуктаммытын бэлиэтиир оруннаах.
Биһиги улууспут Тааһаҕар уонна Дьөккөн нэһилиэктэрин баһылыктарын кытта дибидиэн үбүн ханнык бырайыактарга туттубуттарын кэпсэттибит.
Тааһаҕар нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыга Семён Каратаев:
– Дибидиэн үбүн сайын уонна күһүн биэрдилэр. Бастакы куонкуруска бырайыактарбытын хамыыһыйаҕа көмүскээн, 4,3 мөл. солк. ылбыппыт. Кэлбит үбү суол өрөмүөнүгэр, успуорт саалатын докумуоннарын оҥорууга, тутулла турар кулууп тэрилин ылыыга тутуннубут. Иккис куонкуруска 4 хайысхаҕа бырайыак оҥорон кыттан уулуссалары оҥорууга, Кыайыы искибиэрин тупсарыыга, ыксаллаах быһыыга-майгыга туттарга анаан, квадроцикл уонна Добровольнай баһаарынай чаас гарааһын тутарга 11,6 мөл. солк. үбү ыллыбыт. Быйыл биһиги дибидиэн үбүттэн барыта холбоон, 15,9 мөл. солк. ыллыбыт.
Дибидиэн үбүн муниципальнай тэриллиилэргэ үллэрии балаһыанньата оҥоһуллан, харчы маннык быһыылаахтык түҥэтиллибитэ олус сөптөөх дьаһаныы дии саныыбын. Хас биирдии нэһилиэк кыһалҕаларын быһаарар ситим оҥоһулунна. Бөһүөлэктэр тупсан, дьон, чахчы, дибидиэн харчытыттан туһаналларын биллилэр, билиэхтэрэ.
Дьөккөн нэһилиэгин баһылыга Егор Степанов:
– Көрдүүр үппүтүн хамыыһыйалар барытын биэрбиттэрэ. Бастакы куонкуруска нэһилиэктэр успуорт саалаларын, култуура эбийиэктэрин өрөмүөнүгэр элбэҕи ылбыттара. Оттон биһиэхэ кулууп дьиэтэ өрөмүөннэнэр кыаҕыттан таҕыста, успуорт саалабыт суох. Онон, саҥа тутуулары туруорсабыт.
Бастакы куонкуруска тэрилтэҕэ массыына, сайыҥҥы уу ситимин ситэриигэ үп ылбыппыт, онтубутун ситэрдибит. Иккискэ – ойуур баһаарын умуруорууга туттарга «Беларусь» тыраахтар, уулуссалары сырдатар лаампалары ылыыга, хоруу муостатыгар турбаны уурууга ылбыппыт. Бырайыактарбыт суумалара кыралар, кэмигэр барытын отчуоттаан туттарыахпыт.
АЛРОСАттан кэлэр дибидиэн үбүттэн анал хайысхаларга балаһыанньа оҥорон үбү тыырбыттара – хайҕаллаах суол. Биһиги биһириибит эрэ.
Дибидиэн үбүн муниципальнай тэриллиилэргэ үллэрии туһунан кэпсэтии барбыта ыраатта. Баһылыктар, оройуон Сэбиэтин дьокутааттара дибидиэн үбүн үллэриини туруорсууларын улуус дьаһалтата өйөөбүтүн түмүгэр, быйыл ыам ыйыгар буолбут сиэссийэ быһаарыытынан, муниципальнай тэриллиилэргэ үбү үллэрии балаһыанньата ылыллыбыта. Оройуон Сэбиэтэ уопсай торумун ылыммыт буоллаҕына, улуус дьаһалтата үп чопчу ханнык хайысхаларга ананыахтааҕын ырытан оҥорбута.
Билигин улуус дьаһалтата уонна оройуон Сэбиэтэ муниципальнай тэриллиилэр үбү хайдах туттубуттарын хонтуруоллуохтара. Холобур, сэтинньи ый бүтүүтэ оройуон Сэбиэтигэр муниципальнай тэриллиилэр үбү туттууларын туһунан боппуруос көрүллүөхтээх.
Дибидиэн үбүн муниципальнай тэриллиилэргэ үллэрии туох суолталааҕый? Бастакытынан, дибидиэн үбүн тыырыыга сөптөөх быһаарыы ылыллан, нэһилиэктэргэ үп-харчы тиксэр буолла. Бырайыактарын көмүскээбит муниципальнай тэриллии дибидиэн үбүттэн ылар кыахтанна. Урукку курдук, кимиэхэ эрэ элбэх, кимиэхэ эрэ аҕыйах үп көрүлүннэ диэн кэпсэтии төрдүттэн суох буолла.
Иккиһинэн, бырайыактары оҥоруу, олоххо киллэрии муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын толкуйдатара, хамсатара саарбаҕа суох. Баһылыктар, олохтоох дьаһалталар үлэһиттэрин таһымнарын: билиилэрин-көрүүлэрин үрдэтэри ирдиэҕэ, бырайыактары суруйарга, олоххо киллэрэргэ үөрэтиэ.
Муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара кэлэр өттүгэр араас бырагыраамаларга кыттарга кыттыгас үбүлээһиҥҥэ диэн, бэһис хайысха быһыытынан үп көрүллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаарын этэллэрэ оруннаах. Оччотугар муниципальнай тэриллиилэр федеральнай, Уһук Илин уокурук, өрөспүүбүлүкэ бырагыраамаларыгар кыттар кыахтаныа этилэр. Итинник дьаһаныы киэҥ саҕахтары арыйыаҕа.
Улуус дьаһалтатын баһылыга Сергей Винокуров куонкурустар түмүктэринэн муниципальнай тэриллиилэр бырайыактарын кичэллээхтик бэлэмнээбиттэрин, үбү үллэриигэ тэриллибит хамыыһыйалар таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин бэлиэтээбитэ.
Дибидиэн үбүн муниципальнай тэриллиилэргэ үллэрии балаһыанньата оҥоһуллан олоххо киирбитэ улуус сайдыытыгар улахан төһүү күүс буолуоҕа. Бүлүү дьоно, куорат, нэһилиэктэр олохтоохторо аҕыйах сылынан, барыта этэҥҥэ буоллаҕына, олорор нэһилиэнньэлээх пууннара өссө тупсан, сайдан бардахтарына, дибидиэн харчыта кинилэр тустарыгар туһаҕа турарын билиэхтэрэ. Биллилэр даҕаны.
“Олох суола” хаһыаттан.
