Суол – сайдыы. Урукку кэмҥэ норуот суола суох нэһилиэктэри “сэбиэскэй былаас тиийбэтэх сирдэрэ” диэн, дэлэҕэ бэргэнник ааттыа дуо! Билигин киһи кыһыннары-сайыннары туох да кыһалҕата суох суукканы кыайбатынан уруккута суола суох Сунтаарга, Мииринэйгэ тиийэ барар.
Саха сирин тэрилтэтин холуннарыы
Онон уруккуну-аныгыны тэҥнии тутан көрдөххө, “Бүлүү” федеральнай суолун салалтата” тэрилтэ Саха сирин сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбит биир бастыҥ үлэлээх буолара саарбаҕа суох.
Үчүгэй үлэлээхтэр диэн, “Бүлүүлэргэ” 2018 с. “Халыма” федеральнай суолун тутууну эбии сүктэрбиттэрэ. Тоҕо диэтэххэ, ол иннинэ бу суол тутуутунан дьарыктаммыт Магадаан тэрилтэтэ кыайбакка үлэтин тохпутун иһин сабан кэбиспиттэр этэ. “Бүлүүлэр” онтон ыла “Халыма” суолун тутууга куһаҕана суох үлэлииллэрэ көстөр. Ааспыт сыл аспаал суолу Аллараа Бэстээхтэн Чурапчыга тиэрдэн, улууска улахан сайдар кыаҕы үөскэттэ, дьон сынньалаҥнык айанныыр буолла. Магадааҥҥа диэри суол оҥоруута салҕанан, аспаал суол Ытык Күөлгэ судаарыстыба былаанынан 2026 с. тиийиэхтээх.
Ол иһин балаҕан ыйыгар соцситимнэргэ тарҕаммыт Норуодунай фронт Магадааннааҕы ыстаабын хос бэрэссэдээтэлэ С.Зеленков диэн киһи Магадаан тэлэбиидэнньэтигэр “Бүлүү” суолун салалтатын кириитикэлээбит видеосюжета элбэх киһини соһутта. Зеленков “Халыма” суолун Чурапчыттан Магадаан кыраныыссатыгар диэри туруга куһаҕан, “бүлүүлэр” олох бырахпыттар диэн чыпчылыйан да көрбөккө холуннарда. Ити кириитикэни утары СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ И.Шадрин Зеленков суол тутуутун, нуормалары, ыстандаартары билбэт дилетанын, кириитикэ хас биирдии пуунун ырытан, итэҕэтиилээхтик дакаастаан таһаарда. Кини магадааннар “Халыма” суолун үбүлээһинин “Бүлүүттэн” былдьаан, бэйэлэрэ ылаары гыналлар диэн, бу саба түһүү сыалын-соругун туһунан санаатын эттэ.
Тыала суохха мас хамсаабат, Зеленков, чахчы, быйылгы ВЭФ кэмигэр бэрэсидьиэн Владимир Путин Арассыыйа былаастара “Халыма” суолун оҥоруутунан дьарыктаныахтара (улахан үп хамсыыр-ВС.) диэбитин кэннэ холуннарар үлэтин “тиритэ-хорута” түргэтэппитэ көстөр.
Зеленков үҥсүүтүн “борокуратуура бэрэбиэркэтигэр ыыттым” диэн суоһурҕаммыта. Оттон Шадрин Зеленкову “холуннарыы иһин силиэстийэлиир уорганнарга үҥсүү түһэриэм” диэбит.
“Бүлүү” суолун эппиэтэ
Бу Зеленков кириитикэтин туһунан “Бүлүү” суолун салалтатыттан ыйыппыппар, тэрилтэ пресс-кииниттэн маннык эппиэттээтилэр: “Зеленков суол тутуутун ымпыгын-чымпыгын билэр исписэлиис буолбатах, ол оннугар нуорманы, сыыппараны бачаачайдаан, норуоту албынныыр аныгы “хара пиар технологиятын” үчүгэйдик баһылаабыт киһи диэххэ сөп. Быйыл балаҕан ыйыгар Магадаан тэлэбиидьэнньэтигэр кини “Халыма” суолун туһунан бэлэмнээбит сюжета тахсыбыта. Манна кини суолу көрүү-харайыы технологиятын, суол категорияларын кээмэйдэрэ араастаһыыларын, суол өрөмүөнэ, хапытаалынай өрөмүөнэ уонна реконструкцията хайдахтарын, “Бүлүү” суолун дьаһалтатын суолун дьиҥнээх сыалын-соругун билбэккэ эрэ, суол категорияларын бутуйан, түбэһиэх сыыппаранан саба быраҕан, көрөөччүлэри албыннаан, биһиги тэрилтэбитин соруйан баһааҕырда сатаата.
Хас биирдии суол тус-туһунан ирдэбиллээх категорияларга арахсар. “Халыма” массыына суолун хайалаах учаастактара 5 категориялаахтар. Оттон Саха сиринэн ааһар атын улахан өттө 4 категорияҕа киирсэр. Ол аата, буор модьоҕото – 10 м, массыына айанныыр суолун кэтитэ – 6 м, биир массыына айанныыра 3 м буолуохтаах. Онон тойон Зеленков “Чурапчыга диэри аспаалы кыараҕас гына оҥорбуттар” диирэ сымыйа.
Зеленков тылынан кыырара өссө кини “Бүлүү” тэрилтэ массыыналары боруомунан Алданы босхо туоратыахтаах, судаарыстыба онно харчы көрөр дииригэр көстөр. “Улуу Кырдьыксыппыт” тоҕо эрэ Өлүөнэҕэ боруомнар эмиэ босхо туоратыахтаахтар диэбэт. Онон Зеленкову дойду сокуоннарын кичэйэн үөрэтэригэр сүбэлиибит. Оччоҕо кини сайын уу мэһэйдэри туоруурга аналлаах правовой уонна юридическай нуормалары, туоратыы тарыыптарын, быраабылаларын ууга сыһыаннаах тустаах уорганнар, тэрилтэлэр олохтуулларын билиэх этэ. Оттон “Бүлүү” суолун салалтата Алдан уонна Өлүөнэ өрүстэри мууһунан туоруур кыһыҥҥы суоллары тутар, көрөр эрэ эбээһинэстээх.
Зеленков сүрдээх киитэрэйдик видеосюжеты көрбүт дьону “Бүлүү” суолун тэрилтэтэ үлэтин кыайбатынан, “Халыма” суолун барытын кинилэртэн былдьаан, Магадаантан салайыллар туспа суол тэрилтэтин тэрийэр наада эбит диэн санааҕа киллэрэ сатыыр.
Кырдьыгынан эттэххэ, аҕыйах сыллаахха диэри Магадаан уобалаһыгар туспа “Магадаан” диэн “Халыма” суолун үлэтин дьаһайар тэрилтэ баара. Ол тэрилтэ үлэтин тохпутун, кыайбатын иһин саппыттара. “Халыма” суолун үлэтин биһиэхэ сүктэрбиттэригэр 2018 с. Магадааҥҥа тэрилтэбит филиалын тэрийбиппит. Сонно “Халыма” суолун туругун бэрэбиэркэлээбиппит – суол букатын өрөмүөннэммэт эбит этэ. Бэл, суол учаастактарын өрөмүөннүүргэ бэлэм биир да бырайыагы булбатахпыт.
Онтон ыла элбэх үлэ ыытылынна. “Халыма” суолун сайдыытын 2030 с. диэри чопчулуур улахан бырагыраама оҥоһуллубута. Суол Саха сиригэр уонна Магадаан уобалаһыгар баар мөлтөх туруктаах учаастактарын барыларын бырайыактара оҥоһуллубута. 2020 с. суол Магадааннааҕы өттүн оҥорууну Хабаровскайга кииннээх суол тэрилтэтигэр биэрбиттэрэ. Олор Магадааҥҥа филиал тэрийбиттэрэ.
Биһиги “Халыма” суолун Саха сиригэр баар биир тыһыынчаттан тахса км усталаах аҥаарын тутабыт, өрөмүөннүүбүт. Манна даҕатан эттэххэ, билигин Магадаан өттүгэр ыытыллар үлэ барыта “Бүлүү” оҥорон биэрбит бэлэм бырайыактарынан толоруллар.
“Бүлүү” суолун тэрилтэтэ “Халыма” суола Саха сиринэн барар элбэх учаастагын кылгас кэм иһигэр аспааллаан, үрдүк көрдөрүүнү ситиһэн иһэр. Ол курдук, 2018–2022 сс. биһиги “Халыма” суол 250 км уһуннаах, ол иһигэр Аллараа Бэстээхтэн Чурапчыга диэри учаастагын аспааллаан, өрөмүөннээн үчүгэй оҥордубут. Былааммытыгар суол 2026 с. диэри Ытык Күөлгэ диэри хапытаалынайдык өрөмүөннэнэрэ уонна аспаалланара, онтон салгыы Хаандыгаҕа диэри барара киирэ сылдьар.
Уус Ньара бөһүөлэгин уулуссаларын аспааллааһын саҕаланна. Алданы туоруур муоста бырайыага оҥоһуллар. Хайа кыараҕас учаастактарынан ааһар сирдэрин 5 категорияттан 4-кэ өрө таһааран баран, уларытан тутуу барар.
“Бүлүү” суолун тэрилтэтэ “Бүлүү” уонна “Халыма” массыына суоллара 2025–2030 сс. сайдар бырагыраамаларын бэлэмнээн көмүскээтэ. “Халыма” суолугар үлэ бигэргэммит былаанынан көрүллүбүт үбү көдьүүстээхтик туһанан, түргэн тэтиминэн баран иһэр. Билигин хайаларга баар 47 км усталаах кутталлаах учаастактарга суол реконструкцията барар. Кэлэр сылга үлэҕэ киирэр.
Зеленков үҥсүүтүн Саха сиригэр “Халыма” суолун федеральнай бырагырааматын толорууну баһааҕырдыы, бүтүн тэрилтэни холуннарыы курдук эрэ сыаналыахха сөп.
Зеленков ОНФ Магадаан уобалаһынааҕы салаатын хос бэрэссэдээтэлин дуоһунаһын балаһыанньатын туһанан сымыйаны тарҕатыынан, биһиги тэрилтэбитин, үлэһиттэрбитин олоҕо суох баһааҕырдар, холуннарар үлэни ыыта сылдьар. Ити сокуоннайа суох дьайыыта РФ ХК 128 ыст. 1-кы пуунугар ыйыллар буруйга сөп түбэһэр.
Биһиги бу Зеленков буруйун бырастыы гыннарбатаҕына, суукка биэрэр санаалаахпыт”.
Атын ОНФ “Бүлүүлэри” хайгыыр
Бу Зеленков “Бүлүү” суолун тэрилтэтин бастакы кириитикэтэ, холуннарыыта буолбатах эбит. Кини, чахчы, балаһыанньатын туһанан, урут хаста да суут-сокуон уорганнарыгар үҥсүбүт. Бу үҥсүүлэригэр “Халыма” федеральнай суолу барытын “Бүлүүлэртэн” былдьаан, Магадааҥҥа кииннээн, атын тэрилтэни тэрийэр наадатын аһаҕастык этэр. Манна кини Магадаан кэмиэрчэскэй структураларын харчы хайытар интэриэстэрин ситиһэ сатыыра көстүбэт дуо?!
Урут олигархтар, бөдөҥ чааһынай хампаанньалар рейдердээн, баайдарын былдьаһаллар этэ. Зеленков үҥсүүтүн холобуругар аны билигин иҥсэлээх дьон судаарыстыба үбүнэн ыытыллар үлэ үбүн былдьаһар чинчилэммиттэрин көрөбүт.
Зеленков, чахчы, “бүлүүлэри” соруйан сойуолаһар эбит диэн санааны былырыын “МК” хаһыакка 2022 с. атырдьах ыйын 19 к. тахсыбыт “Дьокуускайтан Магадааҥҥа диэри массыынанан үс эрэ хонугунан тиийэҕин” диэн матырыйаал күүһүрдэр.
Манна ОНФ Арассыыйа үрдүнэн биллэр “ОНФ суолга иниспиэксийэтэ/Өлбүт суоллар” диэн бырайыагын координатора Александр Васильев былырыын Дьокуускайтан Магадааҥҥа диэри суолу тургуппутун кэпсиир.
Васильевтаах “Халыма” суолун хаачыстыбатын уруккуттан хонтуруоллууллар. 2012 уонна 2017 сс. Дьокуускайтан Магадааҥҥа диэри айаннаан, суол туругун көрбүттэр эбит. Васильев “Саха сирин өттүттэн суол үлэтин кээмэйэ, тэтимэ Магадааннааҕар быдан үрдүк, суол туруга биллэ тупсан иһэр, таһаҕас таһыыта элбээбитэ биисинэс сэргэхсийбитин көрдөрөр” диэбит. Урут кэлэ сылдьан, Магадааҥҥа диэри түөрт хонон тиийбит буоллахтарына, бу сырыыларыгар үс хонугунан тиийбиттэр. Суол сорох учаастагар бэдэрээтчиттэр холтууралара көстөр, олору бэйэлэригэр туораттарар наадатын эппит.
Александр Васильев Зеленков курдук “Бүлүү” суолун салалтатын ытыра-ытыра ыкка тамнаабатах, төттөрүтүн, улаханнык хайҕаабыт. Онон Зеленков бөрүкүтэ суох устуоруйата магадааннар “Бүлүү” суолун тэрилтэтин сыл аайы кириитикэлээбитэ буолан, хааппыла уу тааһы тэһэринии, “Халыма” суолун үлэтин, үбүн, чахчы, Саха сириттэн былдьыыр санаалаахтарын туоһулуур.
***
Зеленков холуннарара, баһааҕырдара өссө В.Путин ВЭФ-кэ этиитигэр көстөр. Арассыыйа бэрэсидьиэнигэр хайа да көрүллэр тиэмэҕэ араас сулууспаттан барытыттан балаһыанньаны дьиҥнээҕинэн көрдөрөр информация толору хомуллан киирэр. Онно “Бүлүү” суолун тэрилтэтэ туох эмэ буруйдааҕа буоллар, бэрэсидьиэн этиэх этэ. Оттон Владимир Владимирович үбүлээһин тиийбэтин билэн, “былаастар “Халыма” суолун оҥоруунан ыкса дьарыктаныахтара” диэтэҕэ.
***
Саха сиригэр суол тутуутугар тыһыынчанан оробуочай, исписэлиис итии-тымныы диэн чаҕыйбакка, дьиэлэриттэн ыйы ыйынан ыраах баран үлэлииллэр. Кинилэр үлэлэрин сыаналыыр уонна убаастыыр наада. Оттон “Бүлүү” суолун тэрилтэтэ Зеленковтаах курдук “ааһар былыт албына” дьон саба түһүүлэрин чиэһинэй, кыайыылаах үлэтинэн саба охсуо диэн эрэниэҕиҥ.
Хаартыска: https://www.inyakutia.ru
Владимир Степанов.
