Томпо улууһун Саһыл бөһүөлэгэр бара сылдьан, 20-чэ сылы быһа оҕуруот аһын олордуунан дьарыктанар РФ үлэтин бэтэрээнэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна 70 саастаах Л.Г. БУЛДАКОВА дьиэтигэр-уотугар сырыттым. Киэҥ бэйэлээх дьиэтин биир сырдык хоһугар арассаада араас көрүҥүн олордубутун сөҕө-махтайа көрөбүн. Лариса Гаврильевна кэритэ сылдьан үүнээйилэрин туһунан хаһан, хайдах олордорун кэпсээбитин сэҥээрэ истэбин.
– Оҕуруот аһын олордуутунан хаһааҥҥыттан дьарыктанар буолбуккунуй?
– Бастаан 2003 сыллаахха оҕуруот аһын үүннэриигэ, батарыыга бааһынай хаһаайыстыба тэриммитим. Балачча ситиһиилэнэн, “Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна” бэлиэни ылбытым. Оҕуруотум аһа “100 лучших товаров РС(Я)” уонна Арассыыйаҕа “Овощи открытого грунта” номинацияҕа Бочуот дуоскатыгар киирбитэ.
2004 сылтан дьон төһө наадыйарын көрөн, хаппыыста, помудуор, оҕурсу арассаадаларын олордубутунан барбытым. 2005 сыллаахха 215 кв.м тэпилииссэ туттан, нэһилиэнньэҕэ арассаада 10-тан тахса көрүҥүн үүннэрэр буолбутум. Ол курдук, сүнньүнэн, хаппыыста, сүбүөкүлэ, помудуор, оҕурсу, баклажан, болгар биэрэһэ, физалис, черника, тыыкыба, кабачок, арбуз, дыня уонна сибэкки араас көрүҥүн олордубутум.
– Билигин арассааданы үүннэрии үгэннээн турар кэмэ. Ханнык үүнээйи сиэмэтин бастаан ыһаҕыный?
– Быйыл арассаада олордуутунан дьарыктаммытым оруобуна 20 сыла буолар. Бастакы саҕалааһыным – болгар биэрэһин олордууттан саҕаламмыта. Туох-ханнык иннинэ элбэх хонуктаах үүнээйиттэн саҕалыыбын. Холобур, болгар биэрэһэ тохсунньу бүтүүтүгэр ыстахха, аһа элбэх буолар.
Арассаада олордуохтаах буорун ыкса күһүн бэлэмниибин. Бастаан үлэлиирбэр араас инструкцияны ааҕан туһанарым. Кэлин уопутуран истэҕим аайы бэйэм уопуппар олоҕуран буорбун оҥоробун. Быйыл туттуллубут буорбун тэпилииссэттэн ылабын. Хайаан даҕаны марганцовкалаах ууну кутан ыраастыыбын уонна вермикулиты, өрүс кумаҕын, оһох күлүн эбэбин. Тэпилииссэҕэ сайын устата үстэ-хаста ноһуом, кунус эбэн биэрэҕин, ынах, сылгы сааҕынан эбии аһатаҕын. Эбии аһатар буочукабар сымыыт хаҕын кыһыны быһа мунньан, ону үлтүрүтэн, луук, чосунуок хахтарын, сыыс оту көөнньөрөбүн. Бэйэ оҥоһуга буор, ханнык да атыы буорунааҕар үчүгэй, онно үөн-көйүүр төрүт үөскээбэт.
– Сиэмэҕин хайдах быһыылаахтык олордоҕун?
– Элбэҕи үүннэрэр буолан, арассаада олордор хордуон дьааһык оҥостобун. Ууга сиигирбэтин диэн, бөх угар бакыаттарын кэтэрдэбин уонна көмүрүө хаары кутан хонноробун. Сиэмэлэрбин хайаан даҕаны марганцовкалаах уунан сиидэлиибин, хатарбаппын. Дьааһыктарбар 2 см гына ыһабын, сиэмэм үрдүгэр биирдии хааппыла 3% водород суурадаһынын кутабын. Сиэмэбин сабабын уонна эмиэ көмүрүө хаары кутабын, салапаанынан сабабын.
Сиэмэлэрбин олордуом эрэ иннинэ таһырдьаттан киллэрэбин. Бааһынай хаһаайыстыба эрдэхпитинэ, биир сыл сүбүөкүлэбит сиэмэтин умнан, кууллары таһырдьа кыстаппыппыт. “Үлүйэн, үүммэтэ буолуо” диэн куттаммытым. Онтум, хата, дьиэҕэ сыппыт сиэмэтээҕэр өлгөмнүк үүммүтэ. Онтон ыла ханнык да сиэмэ буоллун – барытын таһырдьа тутабын.
Алтынньы саҥатыгар диэри биэрэһин хомуйар
– Көрдөххө, арассаада бөҕөтүн олордубуккун.
– Бу билигин олордубуттарым – болгар биэрэһин 10-ча көрүҥэ, элбэх хонуктаах тэпилииссэҕэ олордуллар помудуордар, черника (харас), баклажан, самбери, клубника, дьэдьэн; сибэккилэртэн – эустома, петуния. Кулун тутар ортотуттан орто болдьохтоох помудуордары олордуом. Муус устарга – хаппыыста, сүбүөкүлэ, арбуз, дыня, кукуруза, подсолнух, амарант, физалис уонна таһырдьа үүнэр помудуордары олордуом.
Сибэкки 40-ча көрүҥүн муус устар 25-н эргин тэпилииссэҕэ арассаадалыыбын, оҕурсуну эмиэ. Моркуобу, сельдерейи, петрушканы, укуруобу, салааты ыам ыйын маҥнайгы аҥаарыгар дьылыттан көрөн ыһабын. Сиэмэ барыта олордуох иннинэ “обработкаланарын” сөбүлүүр. Сибэкки сиэмэлэрин гумакка сытыаран ылыахха сөп. Арассаада олордор тэпилииссэм буорун сылаас марганцовкалаах ууну кутан ыраастыыбан, сылытабын. Өскө буору саҥардар кыах суох буоллаҕына, фитоспорин-м паастатын ылан, ууга булкуйан кутуохха сөп. Мин уоҕурдуулартан сиэмэ сиигирдэрбэр гуматы уонна буорга фитоспорины эрэ туттабын. Онтон буорбун сахсатаары вермикулит кутабын. Оҕуруотум астарын, сибэккилэри бэйэм оҥорбут уоҕурдуубунан аһатабын. Эмтиирбэр мас күлүн туттабын.
– Арассаада көрүүтэ-истиитэ улахан болҕомтону эрэйэн эрдэҕэ.
– Эрдэ дьааһыкка олордубут арассаадаларбын биир ыйдарын саҕана кыра иһиттэргэ көһөрөбүн. 102–150 микроннаах салапаантан 14 см үрдүктээх, 7 см кэтиттээх иһити тигэн, ону толору силиһэ тахсыар диэри үүннэрэбин. Иһитим көҥдөй буолар. Бастаан иһиппин аҥаарыгар диэри бүк тутан, буор кутан олордобун. Онтон арассаадам улаатан истэҕин аайы түһэрэн, буор эбэн иһэбин (көрдөрө-көрдөрө кэпсиир). Маннык иһит табыгастаах. Салапаан буолан, сиигин тутар, хаста даҕаны түһэрэҕин-таһаараҕын.
Бу билигин 2104 устуука биэрэс, помудуор атын иһиттэргэ көһөрүллэн (пикировка) турар. Сотору дьэдьэн, клубника көһөрөн олордуллуо. Арассааданы көһөрөргө манна ордук болҕомто ууруллуохтаах. Бастатан туран, буор олус инчэҕэй буолуо суохтаах. Ол иһин сарсыарда уонна киэһэ кыра-кыралаан сиигирдэбин. Аны дьиэҕэ үүннэрэргэ хайаан даҕаны эбии уот, сырдатыы наада. Халлаан үчүгэйдик сырдаабытын кэннэ уоппун холбуубун, халлаан хараҥарда да, сабабын. Хараҥаҕа сынньаныы, уоскуйуу хайаан да наада дии саныыбын. Күнүһүн арассаадаҕа актыыбынай олох наада диэммин, ырыа холбуубун, сахалыы “Тэтим” араадьыйа сонуннарын бары “истэ тураллар”. Сайынын олбуорум иһигэр мэлдьи араадьыйа холбонон турар. Уу чуумпу буоллаҕына, үүнээйилэрим хайдах эрэ санньыар көрүҥнэнэллэр.
– Сайын тэлгэһэҕэр тугу-тугу олордоҕун?
– Сүнньүнэн, хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ, тыыкыба олордобун. “Үүнээйилэргин хайдах көрөҕүн-истэҕин?” диэн интэриэһиргиир буоллаххына, бастаан хаппыыстаҕа тохтуум. Хаппыыста арассаадатын муус устар иккис аҥаарыгар “безгоршечный метод” диэн ньыманан олордобун. Ону эмиэ дьааһыктарга. Сиргэ тахсыар диэри буорун эбэн биэрэбин. Бэс ыйын 5-с, 7-с күннэригэр хаһыҥнаабатаҕына, дьэ, сиргэ олордобун. Лууҥкатыгар кыра уоҕурдуу, кумах, мас күлэ, лаабыр лииһин, сыттаах биэрэс кутабын. Лууҥкабын маргааҥкалаах уунан ыраастыыбын. Кирээдэм төбөтүгэр подсолнух, амарант, укуруоп, баархат сибэккилэри, атаҕар календула олордобун.
Хаппыыстаны кыра эрдэҕиттэн сарсыарда эрдэ тээпкэлиибин, күнүс тыыппаппын, киэһэ сиик түһүүтэ уу кутабын. Олордуллубута ый буолуута төрдүгэр күл эбэтэр “горчичнай жмых” ыһабын. Үрүмэччи элбэх сылыгар жмыхпын кыһыл биэрэстиибин. Олох үөн буолаары гыннаҕына, үөрэ отун хойуу гына оргутан, ону ыстарабын. Лыах ыамаламмыт (гусеница) буоллаҕына, “лепидоцид от гусениц” диэни туттабын. Ол эрээри мэлдьи тээпкэлии, бэрийэ сырыттаххына, үөн соччо буулаабат. Хаппыыстам сэбирдэҕэ элбээтэ да, бэйэм оҥорбут уоҕурдуубунан аһатабын. Сэбирдэҕэ буорга тахсыбыта 10-ча хоммутун кэннэ күллээх ууну ыстарабын.
Арбуз сыллата үчүгэй үүнүүнү биэрэр
– Оттон атыттары...
– Арбуһу, тыыкыбаны оннук элбэх умнастаабаппын. Көрөн, араастаан быһабын. Туругун көрөн кабачогу сороҕор төрүт куоппаһырдыбаппын. Олбуорум иһигэр үүнээйи элбэх, онон тойон ыҥырыа толору буолар. Ыарыыны бохсорго түптэлиир үчүгэй.
Урут наар “районированнай суортары” олордорум. Холобур, помудуору. Билигин ханнык баҕарар сиргэ ыһыахха сөп дии саныыбын. Көрүөххэ-харайыахха эрэ наада.
– Сибэккини тэлгэһэҕэр эрэ буолбакка, өссө бөһүөлэк искибиэригэр эмиэ олордор эбиккин дии.
– Сэрии бэтэрээннэригэр анаммыт искибиэргэ быйыл 6-с сылбын сибэкки олордуом. Былырыын 150 петунияны олордубутум. “Ким даҕаны умнуллубат, туох даҕаны умнуллубат” диэн санааттан дьон-сэргэ көрөн үөрдүн, сэргэхсийдин диэн уонна сиэннэрбэр холобур көрдөрөөрү олордобун.
– Былырыын төһө оҕуруот аһын олортуҥ?
– 2023 сылга, олох атын идэлээх киһи (идэбинэн финансиспын) төрөөбүт төрүт буорбар-сирбэр бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, оҕуруот аһын үүннэриинэн дьарыктаммытым 20 сылынан, бэйэм холбор син ситиһиилээхпин. Тэлгэһэбиттэн ылар оҕуруотум аһыттан, бэйэбит сиэбиппит таһынан, Хаандыгаҕа баар “Илгэ” бааһынай ырыынагын маҕаһыыныгар оҕурсуну – 209, помудуору – 232, хаппыыстаны – 778, сүбүөкүлэни – 258, биэрэһи – 50-ча, тыыкыбаны – 102, кабачогу – 53, моркуобу – 67 киилэни туттаран атыылаппытым. Маны сэргэ саас 3 тыһыынчаттан тахса арассааданы атыылаабытым.
Быйыл арассаада үүннэриитинэн дьарыктаммытым 20 сылынан арыый элбэтэр былааннаахпын. Бүгүҥҥү туругунан, дьиэм иһигэр 3 тыһ. тахса арассаада үүнэ турар.
– Оҕуруот астарыттан сүбүөкүлэ, моркуоп, тыыкыба, о.д.а. смузи оҥостор ырысыапкын эппэккин ээ.
– Киэһэ утуйуом иннинэ тыыкыбаттан, моркуоптан, помудуортан, сүбүөкүлэттэн смузи оҥостон иһэбин. Блендэргэ 200–250 мг бэлиэтигэр диэри, холобур, помудуору кутабын, онно туус, саахар, сельдерей, петрушка, укуруоп (балартан хайатын сөбүлүүргүнэн), 1 кыра ньуоска корица, 2–3 куһуок лүмүөн, бэйэҥ сөбүлүүр тумаларгын кутаҕын уонна аһыҥ төһө элбэҕин көрөн, оргуйбут ууну эбэн эрийтэрэҕин. Убаҕаһа, хойуута – киһи бэйэтин баҕатынан. Баһаалыста, доруобуйаҕа туһалаах битэмииннээх смузи бэлэм.
Тыыкыбаны өлгөмнүк үүннэрэр
– Сорох оҕуруот аһа уонна сибэкки бэйэ-бэйэтин кытта барсыбат буолар. Ол ханныктарый?
– Тэлгэһэ иһигэр хортуоппуй үүммүт сиригэр эһиилигэр хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ үчүгэйдик үүнэр. Оҕурсу уонна помудуор биир тэпилииссэҕэ тапсан үүммэттэр.
– Кыһыҥҥыга хаһаанан эрдэҕиҥ буолуо?
– Үксүн сибиэһэйдии тоҥорон (заморозка) хаһаанабын. Вакуумнуубун. Тыыкыбаны, помудуору, сүбүөкүлэни, моркуобу, биэрэһи, укуруобу, петрушканы, сельдерейи кыһын киэһэ утуйуом иннинэ СМУЗИ оҥостон иһэбин. Ордук тыыкыба уонна помудуор саахары түһэрэллэр, искин-үөскүн ыраастыыллар, холестерин нуормаҕа түһэр.
– Оччотугар син дохуот киллэринэн эрдэҕиҥ буолуо?
– Бэйэбит сиирбит таһынан ордубутун батаран, эбии дохуот оҥостобун. Ол эрээри, хомойуох иһин, киһи илиитин-атаҕын баайар баар. Бу – нолуок. Билигин уһаайбалаах дьону барытын “самозанятоска” киллэрэн эрэллэр. Нолуок төлөөн олорор олбуорун иһин. “Тыытымыахтарын да сөп этэ” дии саныыбын. Ордубут аспытын ырыынакка атыылыырга анаалыс туттарабыт ээ. Дьиҥинэн, ол да сөп буолуо этэ. Тыа ыалын байылыат олоҕо олбуорун иһиттэн тахсар. Онон, сүөһүлээх, сылгылаах, оҕуруот аһын үүннэрэр дьон бары “самозанятость” буолар буоллубут быһыылаах.
* * *
Дьэ, бу курдук бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыстар да, быар куустан олорбокко, күөх сайын быйаҥыттан сомсон, дьиэ кэргэнин, биир дойдулаахтарын оҕуруот аһынан хааччыйар үлэһит дьону көрсөн, кэпсэтэн дуоһуйаҕын, киэн туттаҕын.
Тыа сирин үлэһит дьонугар сүгүрүйэбит.
