Киэҥ нэлэмэн сиринэн тайаан сытар Саха сирэ Арассыыйа биир гыммыт биэһин ылар, ол 3 мөлүйүөн квадратнай килэмиэтиргэ тэҥнэһэр. Итинтэн 2/3-һэ – тыйыс килиимэттээх, уустук тырааныспар логистикалаах Арктика сирэ. Арктика олохтоохторо дьалхааннаах 90-с сылларга, улахан миграция долгунун кэмигэр ыраата-тэлэһийэ барбакка, өбүгэлэрин төрүт үгэстэрин утумнаан, харыстаан сүрэхтэрин баҕатынан дойдуларын сайыннарарга кыһаллаллар. Чаҕылхай холобурунан Эдьигээн оройуонун ааттыахха сөп.
Саха сиригэр түөрт национальнай улуус баар, олор ортолоругар Эдьигээн национальнай эбэҥки оройуона киирэр. Манна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар нэһилиэнньэ уопсай ахсааныттан 47,45 %-нын ылаллар. Кэлиҥҥи сыллардааҕы дааннайынан оройуоҥҥа 4086 киһи олороро бэлиэтэнэр. Оройуон түөрт нэһилиэктээх: Бэстээх нэһилиэгэ (Бэстээх сэл.), Эдьигээн (Эдьигээн), Лииндэ (Баханай) уонна Ленскэй (Кыстатыам).
Эдьигээн оройуонун баһылыга – муниципальнай былаас уорганнарыгар уопуттаах салайааччы Василий Сорокин. Дуоһунаһыгар 2021 сыллаахха балаҕан ыйыгар талыллыбыта. Бу иннинэ үс болдьох тухары Эдьигээн нэһилиэгин баһылыгынан үлэлээбитэ.
Эдьигээн оройуонун экэниэмикэтигэр сүрүн миэстэни тыа хаһаайыстабата ылар. Сэбиэскэй сойуус ыһыллыбытын кэннэ олохтоох сопхуос уонна кыыл пиэрмэтэ эһиллибиттэрэ. Билигин улууска общиналар уонна крестьянскай хаһаайыстыбалар бааллар. Тыа хаһаайыстыбатын сүрүн салаалара – таба иитиитэ, бултааһын, балыктааһын. Оройуоҥҥа балыгынан дьарыгырар араас бас билиигэ 20 тэрилтэ баар. Бөдөҥ оҥорон таһаарааччынан “Эдьигээн” ТХПК буолар.
Таба иитиитин сайыннарар туһугар олохтоох салалта дьаһалынан 2023 с. атын оройуон хаһаайыстыбатыттан табаларынан хааччыммыттара. Манна хоту дойду дьонун-сэргэтин олоҕун укулаатын быһыытынан дьиэ табатын харыстыыр, эбэҥки норуотун дьарыктаах оҥорор, таба бородууксуйатынан нэһилиэнньэни хааччыйар боппуруос турбута. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин хайысхатынан үбү туһанан уонна суума сорох чааһын олохтоох бүддьүөт үбүлээн Эбээн Бытантай национальнай улууһуттан 500 табаны атыыласпыттара. 2024 с. бу улуустан өссө 500 табаны көһөрөн аҕалбыттара.
В.Н. Сорокин кэпсииринэн, бары нэһилиэнньэлээх пууннарга олохтоохтору хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү үлэтэ тиһиктээхтик бара турар. Сэлиэнньэлэргэ биэстии, аҕыстыы этээстээх дьиэлэр тутар былааннаахтар. Оройуон киинигэр 45 кыбартыыралаах өссө биир таас дьиэ тутуллуохтаах. Маны таһынан 450 миэстэлээх оскуола тутуута эмиэ чугастааҕы былааҥҥа баар. Оскуола тутуутун Ил Дархан Айсен Николаев СӨ Инвестиционнай бырагырааматыгар киллэрэргэ дьаһалын тиһилигэр киллэрбитэ. Лииндэ нэһилиэгэр түргэнник тутуллар оскуола-уһуйаан бырайыагын-симиэтин докумуона бэлэмнэнэн турар. Бу дьоһун тутууну сотору кэминэн “Тыа сирдэрин кэлимник сайыннарыы” федеральнай бырагыраамаҕа киллэрэр соруктаахтар.
Быйыл үс улахан эбийиэги үлэҕэ киллэриэхтэрэ, ол иһигэр Бэстээх сэлиэнньэтигэр киин ититиини. Эбийиэк “Альтернатива ЖКХ” хампаанньаны кытта муниципальнай-чааһынай партнёрдаһыы ньыматынан тутуллар. Балаҕан ыйыгар нэһилиэк олохтоохторо бары оһохторун оттон бүтүөхтэрэ, киин ититиигэ көһүөхтэрэ. Оройуон киинигэр элбэх функциялаах аныгы успуорт саалата тутулла турар. Эдьигээннэр киэн туттар биир дойдулаахтарын, көҥүл тустууга олимпийскай чөмпүйүөн Роман Михайлович Дмитриев аатын иҥэриэхтэрэ. Маны таһынан, Эдьигээн сэлиэнньэтигэр күһүн Этно култуура киинэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга аанын тэлэччи аһыаҕа. Саҥа таас тутуу 232 миэстэлээх саалалаах, 60 миэстэлээх киинэ көрөр сааллаах буолуоҕа. Уонтан тахса сыл устата нэһилиэк дьоно Култуура дьиэтэ суох олорбуттара. Ил Дархан кэлэн барыаҕыттан бу боппуруос оннуттан хамсаан олоххо киирэр буолбутуттан олохтоохтор үөрүүлэрэ үгүс. “2019 с. Айсен Сергеевич үлэтин чэрчитинэн биһиги оройуоммутугар кэлэн барбыта. Олохтоохтор саҥа кулууп тутуутун боппуруоһун көтөхпүттэрэ. Ил Дархан өйөөбүтэ, бу хайысхаҕа номнуо үлэ саҕаланна”, – диэн оройуон баһылыга кэпсиир.
2024 сыл өрүс причалын кыһалҕата быһаарылларыгар улахан суолталаах буолла. “Бэлиэтээн эттэххэ, Саха сирэ Иркутскай уобалаһыттан үс причалы атыылаһыахтаах: иккини – “Өлүөнэ очуостара” национальнай пааркаҕа, биири – Эдьигээн оройуонугар. Эдьигээҥҥэ саҥа причал теплоходунан дьону таһарга уонна түргэн тэтимнээх өрүс маршруттарыгар ананыаҕа”, – диэн салайааччы быһаарар.
Бу сыл саҕаланыытыгар улууска оптоволокно сибээһи тардыбыттара. Саха сиригэр Эдьигээн оройуона “Арктика синергията” бырайыагынан ВОЛС-ка бастакынан холбонно. Түргэн тэтимнээх интэриниэт Эдьигээн дьонун-сэргэтин олоҕор саҥа сүүрээннэри киллэрдэ. Оройуон экэнэмиичэскэй, социальнай сайдыытыгар эмиэ үтүө сабыдыаллаах буолара билиннэ. Ыччат дьон үлэлэригэр, үөрэхтэригэр хото туһанар буоллулар.
Эдьигээн ыччата киинэ индустриятыгар ситиһиилээхтик холонор. “Биһиги оҕолорбут “Золото Авахи” кылгас метражтаах киинэни уһуллулар. 2023 с. “Синет Сахавуд” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ кыттан, “Тахсыы” миистикэлээх киинэни устарга 600 тыһ. солк. суумалаах граны ылар чиэскэ тиксибиттэрэ. Бу киинэҕэ Өлүөнэ алын тардыытыгар олорор киһи олоҕо көстүөҕэ. Онон, бэйэбит киинэбит саала чахчы наадалаах, саамай сөпкө тутуллар. Кэнэҕэс да өттүгэр оҕолорбутуттан ситиһиилэри күүтэбит”, – диэн Василий Николаевич киэн туттан кэпсиир.
2023 сыл ахсынньытыгар Эдьигээн оройуон көҕүлээһининэн “Арктика куубага” арктика оройуоннарын ыччатыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэ тэрээһинин бастакынан тэрийдилэр. Бэлиэ тэрээһиҥҥэ Саха сирин 12 арктическай улууһуттан 400-тэн тахса бэрэстэбиитэл өрө көтөҕүллэн кытынна. Күрэхтэһиилэр, култуура куонкурустарын кэннэ бочуоттаах бастакы миэстэни Орто Халыма оройуона (бирииһэ – 100 тыһ. солк. сэртэпикээт) ылла. Көмүс көмүһү мэтээли Үөһээ Дьааҥы бэрэстэбиитэллэрэ ылан үөрдүлэр (80 тыһ. солк. сэртэпикээт). Үһүс миэстэни дойдулаах хаһаайыттар – Эдьигээн оройуонун хамаандата – тутан хаалла (60 тыһ. солк. сэртэпикээт).
Оҕолор кыайыылара-хотуулара, ситиһиилэрэ Эдьигээн олохтоохторун кынаттыыллар. Кэлиҥҥи сылларга уһуйаан оҕолоруттан саҕалаан өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымыгар ыытыллар билим-практическай кэмпириэнсийэлэргэ, ону таһынан успуорт тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кытталлар. 2024 с. Эдьигээн уонна Лииндэ нэһилиэктэрин орто оскуолалара Санкт-Петербург, Москуба куораттарга ыытыллыбыт “Инникигэ хардыы” норуоттар икки ардыларынааҕы уонна дойду таһымнаах кэмпириэнсийэлэргэ кыттыбыттара. Быйыл оройуон үөрэнээччилэрин сүүмэрдэммит хамаандата “Спортивные Якутяне” өрөспүүбүлүкэтээҕи спартакиада 4-с бөлөҕөр 2-с миэстэни ылбыта.
Эдьигээн орто оскуолата “Мастерские роста: развитие личностного потенциала” бүтүн Арассыыйатааҕы бырайыак кыттыылааҕа. 2023 с. оскуола “Туристический сувенир Якутии – 2023” өрөспүүбүлүкэҕэ бастакытын ыытыллыбыт сувенирдар күрэхтэригэр кыттан, “Гастрономичекай сувенир” түһүмэххэ 2-с миэстэнэн наҕараадаламмыта. 2023 сыл балаҕан ыйын 27-28 күннэригэр Улан Үдэ куоракка Уһук Илин федеральнай уокуруктааҕы “Туристическай сувенир” күрэх буолбута. Манна открыткаҕа дьүөрэлии оҥоһуллубут сувенир “Куорат сувенира” түһүмэххэ бастакы миэстэни ылары ситиспитэ, ону таһынан “Эдьигээнтэн тапталы кытта” чэй иһэр иһит нобуора “Гастрономическай сувенир” анал бирииһин туппута. Ахсынньы 1-3 күннэригэр Тверь куоракка “Туристическай сувенир” бүтүн Арассыыйатааҕы күрэх буолбута. Эдьигээн оскуолата ситиһии көтөллөн кэлбитэ – муҥутуур кыайыылаах (Гран-при) аатын сүкпүтэ. Быйыл эмиэ улахан ситиһиилээхтэр: оскуола “Сделано в Якутии” табаар бэлиэтин сибидиэтилистибэтин тутта.
Бырамыысаланнас сайдыыта биир сиргэ турбат. 2021 сылтан федеральнай бырагырааманан Эдьигээн оройуонугар углеводород саппааһын көрдөөһүҥҥэ үлэ барар. Бырамыысаланнай тэрилтэлэр интэриэстэрэ улаатта. Кэнэҕэс өттүгэр ньиэп, гаас хостооһунуттан оройуон бүддьүөтүгэр үп-харчы киириэн сөп.
“Бэйэтин кэмигэр (2020-с сылларга диэри) “Алроса” алмааһы хостуур хампаанньа улууска 10 мөл. солк. кэриҥэ суумалаах дивидены көрөрө. Биэс сыллааҕыта үбүлээһин кээмэйин 5 мөл. солк. диэри сарбыйбыттара. Хампаанньа иһинэн тэриллэн үлэлиир “Анаабыр алмаастара” тэрилтэни кытта сыл аайы бииргэ үлэлэһэргэ дуогабар баттаһабыт. Бу дуогабар араас социальнай боппуруостары, холобур, нэһилиэнньэ көтөр аалынан айанын тэрийэргэ, тыа хаһаайыстыбатыгар көмөнү оҥорорго уо.д.а. бырайыактары олоххо киллэрэргэ туһалыыр”, – диэн баһылык быһаарар.
“Биллэн турар, ханна баҕарар буоларын курдук, кэккэ уустуктар бааллар. Ол эрээри биһиги санаабыт бөҕөх, оройуоммут сайдарын туһугар иннибит диэки эрэллээхтик хардыылыыбыт, үлэбит үтүө түмүктээх буоларыгар эрэнэбит”, – диэн Василий Николаевич санаатын үллэстэр.
Роман Дмитриев албан аатыгар
Аатырбыт-сураҕырбыт спортсмен Бэстээх сэлиэнньэтиттэн төрүттээх. Кини төрөөбүтэ 75 сылыгар анаан өрөспүүбүлүкэҕэ, оройуоҥҥа араас тэрээһин ыытыллар. Эдьигээн оройуонугар 2024 сыл Олимпийскай оонньуулар кыайыылаахтара Роман Дмитриев сылынан биллэриллибитэ. “Чолигда” драматическай тыйаатыр “Сулус буолан умайдын” (А.Д. Сивцев-Айсиэн Дойду, туруорааччы – Т.В. Егорова) испэктээги туруорбуттара. Быйыл Покровскайга, Чурапчыга уонна Дьокуускайга көрдөрдүлэр. “Биэс сыллааҕыта эмиэ Роман Дмитриев туһунан испэктээги туруорбуппут. Ол уонна билиҥҥи испэктээктэргэ сүрүн оруолу оонньообутум. Ити миэхэ улахан чиэс буолар. Роман Дмитриев – Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн дойдуга аатырыан аатырар чахчы лэгиэндэ буолбут киһи,” – диэн сэһэргэһээччим кэпсиир.
Эдьигээҥҥэ Роман Дмитриев бииргэ төрөөбүт эдьиийэ уонна быраата олороллор. Аатырбыт спортсмен эдэр аймахтарын ортолоругар көҥүл тустууга кини суолун солооччу билиҥҥитэ суох. Ол эрээри оройуон баһылыга этэринэн, эдэрдэргэ эрэл баар. “Мин, урут успуордунан дьарыктаммыт киһи буоларым быһыытынан, аймахтарыттан биир уолу бэлиэтии көрөбүн. Аатырбыт бөҕөс талаана ити уолга баар. Билигин сааһа кыра, 3-с кылааска үөрэнэр. Кытыгырас, быһый, бэйэтин кыанар уол. 6-с кылааска успуорт оскуолатыгар үөрэттэрэ ыытар санаалаахпыт”, – диэн баһылык этэр.
“Хоту дойду дьоно тулуурдаахтар, күүстээх санаалаахтар диэн этэллэр. Ханнык баҕарар уустугу уйар кыахтаахпыт. Ыччаппыт Роман Дмитриев курдук дьонтон холобур ылан успуордунан утумнаахтык дьарыктаныахтаах. Саха сирин арктическай оройуоннарыгар элбэх талааннаах оҕо олорор. Хомойуох иһин, сорохтор бэйэлэрин кыахтарын толору арыйбаттар. Кэскиллээх оҕолорбут успуорт оскуолаларыгар үөрэнэн баран төрөөбүт дойдуларыгар кэлэллэр. Ол иһин Саха сирин Арктикатыгар тустууга үөрэтэр успуор киинин арыйар олус туһалаах буолуо этэ”, – диэн Эдьигээн оройуонун баһылыга Василий Николаевич Сорокин кэпсээнин түмүктүүр.
Майя АКИМОВА.
