(“Кыым” хаһыат 2021 с. 44-с ¹-гэр “1979 с... Сэргэлээх... Хайдах этэй?” диэн суруйуу тахсыбыта. Ону ситэрэн биэрии быһыытынан, таарыйа билигин Казахстаҥҥа буола турар быһыыга-майгыга ханыылыы тутан, 1979 с. быһылаан туһунан ааҕааччыбыт суругун таһаарабыт).
Бүтүн өрөспүүбүлүкэни аймаабыт, Сойууска диэри иһиллибит, “Америка куолаһа” араадьыйанан кытта бэриллибит саха устудьуоннарын хамсааһына ааспыта 42 сыл буолла. Икки сыллааҕыта, ол быһылааннар 40 сылларынан сибээстээн бииргэ үөрэммиттэрбэр ону санатыһан көрбүтүм да, күттүөннээх хоруйу ылбатаҕым. Ааспыт сылларга ол быһылаан туһунан оччотооҕу устудьуоннар ахтыылара абына-табына тахсыталыы сылдьыбыттара да, олорго сигэммэккэ, тус бэйэм илэ харахпынан тугу көрбүппүн суруйаары гынабын.
* * *
Ол саҕана ИТФ уонна физфак устудьуоннара олорор 12-с уопсайдарыгар барыта 600-чэкэ устудьуон баара. 1979 с. бэс ыйын 11 күнүгэр биһиги, 3-с кууруска үөрэнэр “строителлэр” (ИС-76-1), тиһэх эксээмэммит буолуохтаах этэ да, преподавательбит кэлбэтэх. Онон уопсайбытыгар төнүннүбүт. Ити кэмҥэ горняктар уонна геологтар сиэссийэлэрин бүтэрэн практикаларыгар бараннар, уопсайга устудьуон аҕыйах этэ. Бэһис куурустар – дипломнайдарын түбүгэ.
Мин кэргэммин кытта 4-с этээскэ “семейнэй” устудьуоннар хосторугар олорорбут. Сарсыарда 10 чаас саҕана сууна-тараана баран иһэн уопсайбыт көрүдүөрүгэр 8 бөдөҥ-садаҥ, орто саастаах нуучча уолаттара ааһан иһэллэрин көрүстүм. “Бу ханна бардыгыт, манна туора дьон сылдьаллара көҥүллэммэт”, – диэбиппэр, ханнык эрэ уолаттары көрдүү сылдьалларын эттилэр. Ааһа турдулар. Ол кэмҥэ, түннүгүнэн көрдөххө, таһырдьа устудьуоннар волейболлуу сылдьаллара.
11 чаас ааһан эрдэҕинэ таһырдьа хаһыы-ыһыы бөҕө буола түстэ. Түннүкпүн арыйан өҥөйөн көрбүтүм, кэккэлэһэ турар 14-с куорпус аһаҕас түннүктэриттэн хаһыытаһаллар эбит. 12-с куорпус иннигэр саҥа устудьуоннар уопсайдара тутулла турара. Ол диэки 5-6 киһи охтон сыталлар, аллара дьон бөҕө элэҥнэһэр. Онтон “кылаабынай куорпус” диэки турар 2 этээстээх дьиэ туһаайыытыттан 3 киһи бэтэрээ кэлэн иһэллэр. Олортон биир кугас бытыктаах киһи саалаах эбит. Мин түннүгүнэн быган “саалаах киһи иһэр, куотуҥ” диэн хаһыытаатым. Саалаах киһи саатын өрө тутан баран “как куропаток перестреляю!” диэн хаһыытаан баран, устудьуоннар уопсайдарын үөһээ этээстэрин диэки утуу-субу иккитэ саанан ытта. Ити кэмҥэ били охтон сыппыт дьон туран ол үс киһини батыстылар.
Сотору 14-с куорпус диэкиттэн ким эрэ “ботуруоннара бүттэ, куотан эрэллэр!” диэн хаһыытыырын кытта, хас да уол бу дьон диэки сырыстылар. Кинилэр теплотрассаҕа тиийиилэригэр анараа дьиэлэртэн биир 16-17 саастаах уол оҕо ыстанан кэлэн, саалаах киһиэхэ киэпкэ курдук таҥаска сууламмыт тугу эрэ аҕалан биэрдэ. Арааһа, ботуруону... Саалаах киһибит саатын ииттэн баран төттөрү хаамта. Эккирэтэн тиийбит уолаттар онно-манна хахха көрдүүр түбүккэ түстүлэр, сорохторо соһуйан аһаҕас сиргэ туран хааллылар. Ол кэмҥэ биир устудьуон уол уопсайтан тахсан, таас дьиэ акылаатын аннынан курдат сүүрэн саалаах киһиэхэ утары ыстанна. Уонча миэтэрэ чугаһаабытын кэннэ, били киһибит ытан саайда, уол атаҕын туттубутунан охтон түстэ. Ону барытын ырылыччы көрөн туран, уопсай түннүктэриттэн “киһини өлөрдүлэр!” диэн хаһыы бөҕө өрө оргуйа түстэ. Саалаах дьон теплотрасса нөҥүө түһэн мас уопсай дьиэлэр диэки куоттулар. Устудьуоннар сырсан тиийбиттэригэр, хаста да саа тыаһаата. Саалаахтар дьиэҕэ куотан киирдилэр быһыылаах. Уолаттар теплотрасса уҥуор ыстаҥалаһан тиийэн, аллараа этээс түннүктэрин тоҕута сынньан бардылар. Ити кэмҥэ куорпустартан уол-кыыс бөҕө саба сырсан тахсан мас уопсайдар диэки сүүрдүлэр. Аймалҕан бөҕө буолла.
Кэргэним ыытымаары тардыалаһарын “студсовет бэрэссэдээтэлэ, куорпус (12-с) ыстаарыстата ааттаах киһи устудьуоннарбын хайдах да көрүөхпүн наада!” диэн төлө туттаран, мин эмиэ онно ыстанным.
Били мас уопсайдарга студгородогу итиинэн хааччыйар үлэһиттэр олороллор эбит. Дьиэ таһа – толору киһи. Биир “уазик” массыынаттан тирии кууркалаах киһи тахсан “мин КГБ бэрэссэдээтэлин солбуйааччыбын, подполковник... (араспаанньатын умнубуппун) диэммин, тарҕаһыҥ!” диир да, ким да ону истибэт. Милииссийэ бөҕө кэлэн таах хаамса сылдьар. Мас дьиэ алдьаммыт түннүгүнэн өҥөйөн көрбүтүм, уолаттар киирэн дьону охсо-тэбэ сылдьаллар. Аттыбар түбэһэ түспүт, билэр Валера Жуков диэн физфак уолун ыҥыран ылан, иһирдьэ киирэн дьону кырбыы сылдьар уолаттары үүртэлээн таһаардыбыт. Хоско муостаҕа ким туруусуктаах, ким үөһэ өттө сыгынньах, 8 киһи сытар. Хаан-сиин бөҕө буолбуттар. Мин Валераҕа этэн баран, таһырдьа милииссийэ массыынатын көрдүү ыстанным. Ол тахсан массыына таһыгар биир саха сержана турарын санныттан тардан сэрэтэн баран, дьиэҕэ төннөн киирэн сиргэ сытааччыларга “тыыннаах хаалыаххытын баҕарар буоллаххытына, милииссийэ массыынатыгар киириҥ” диэтим. Саха сержана массыына эрэһээҥкилээх аанын арыйбытыгар, ол дьон бары ахсыан онно симилиннилэр.
Дьиэ иннинээҕи былаһаакка – толору киһи. Онно устудьуон буолбатах ыччат эмиэ элбэҕин бэлиэтии көрбүтүм. Ол кэмҥэ СГУ парткомун сэкирэтээрэ Власов динамигынан “тарҕаһыҥ!” диэн ыҥыра сатыы турар да, мустубут дьон хамсаан да көрбөттөр. Власовпыт дэлби кыыһыран, “я вам найду управу!” диэн кыбдьырынан баран массыынаҕа киирдэ. Устудьуоннары кытта кэпсэтэ турар, толору эттээх, лаппычах курдук милииссийэ полковнигар тиийдим. Тугу эрэ кэпсэтэн эрдэхпитинэ, мас дьиэ иккис этээһиттэн биир нуучча киһитэ ыстанан түстэ да, аллара турар кыргыттары киэр хаһыйа-хаһыйа биһиги таспытынан сүүрдэ. Ол кыргыттар ортолоругар биир көрөн билэр, төрөөрү сылдьар ыарахан кыыһым баара. Мин кыһыйан, ааһан иһэр киһини хатыйан түһэрдим. Куоппут киһини сырсан эрэр уолаттар милииссийэ полковнигын эмиэ “таарыйа” түҥнэри көтөн кэбистилэр. Фуражката ыраах кыырайыар диэри. Мин полковник турарыгар көмөлөстүм. Киһим ойоҕоһун туттар. Ким эрэ кинини ойоҕоско тэбэн ааспыт. Кэлин билбитим, бу ИДь миниистирин э.т. Петелин диэн киһи эбит. Ол тэбэн ойоҕоһун тоһуппуттар этэ.
Ити кэмҥэ дьиэ иһигэр айдаан уҕараан барда. Дьиэ кэннигэр туох буола турарын көрөөрү тиийбитим, арай, 2-с этээстэн били ботуруону биэрээччи уол ыстанан түстэ да, медфак диэки сүүрдэ. Ону таба көрөн хаһыытаһа түстүлэр да, устудьуон халҕаһата ол уолу эккирэтэн бара турда. Мин санаам батарбакка эмиэ медфак диэки баран иһэн, икки баһаарынай массыына кэлбитин көрөн хааллым. Үөрэнэр куопус кэннигэр үрдүк олбуордаах вольеры кыйа 200-250 киһи турар. Бу иннинэ ардах түһэн ол дойду барыта хара бадараан этэ. Өйдөөн көрбүтүм, били куоппут уол төбөтө эрэ көстөр гына бадарааҥҥа батары түһэн хаалбыт. Ону биир уол хаптаһынынан төбөҕө охсубутугар, хаана өрө ыһылла түстэ. Мин “киһини өлөрдөххүтүнэ ким эппиэттиирий?” диэн хаһыытаабыппар, мустубут дьон арыый намыраатылар. Ол киһибит бадараантан сыыллан тахсыбытын, икки уолга этэн, бэйэбитинэн бүөлээн уулуссаҕа таһаара сатаатыбыт. Тула өттүбүтүттэн ону саба түһэн охсо, тэбэ сатыыллар. Буойа сатаан баран, биир уолу сирэйгэ уоптаран кэбистим. Ону кытта тута бэйэбин сырбаттылар. 4-с кууруска үөрэнэр “Сырбат, сырбат” диэн хос ааттаах уол охсубута. Киһибитин чугас турар милииссийэ массыынатыгар аҕаллыбыт. Били мааҕыҥҥы массыынабыт эбит. Инньэ гынан онно симиллибит дьон ахсааннара тохсуо буоллулар.
Айдаан бүппүт курдук буолла. Мустубут дьон тарҕаһан бардылар. Киһи аҕыйаата. Мин били сырбаппыт киһибин көрдүүбүн, аахсаары. Ол уолбун булан, уолуктаһан “быһаарсан” эрдэхпитинэ, арай, ардах түһэн кэллэ. Илийбит моонньубун туттан көрбүтүм – кумахтаах уу. Биир баһаарынай массыынаттан уунан ыстаран эрэллэр эбит. Ону массыына таһыгар сылдьар уолаттар тааһынан тамнаан бардылар, таска ууну тыктара турбут киһини тута куоттардылар. Тааһын үлтү бырахпыттарыгар, суоппар бордюру нөҥүө тахсаары массыыната ыйанан хаалла. Ону 20-ччэ уол дэлби хачайдаан ойоҕоһунан сууллардылар. Баһаарынньыктар куотан хаалбыттара.
Биһиги 50-ча буолан уопсайбыт диэки бардыбыт. Аргыстаһан иһэн уолум аҥаар атаҕар эрэ сандалеткалааҕын көрөн, “итинтигин эмиэ быраҕан кэбис, силиэстийэ бардаҕына “вещдок” буолуо. Аҥаара бука бадарааҥҥа хааллаҕа буолуо” диэбиппин өйдүүбүн.
Медфагы ааһан эрдэхпитинэ, икки “урал” массыынаны толору шлемнаах, пластик куйахтаах саллааттары тиэйэн аҕаллылар. Массыыналар тохтообуттарын кэннэ: “К машине! Оцепить...” – диэн хамаанда иһилиннэ. Саллааттар уулуссаны туора, үрэх кытылыгар диэри сыаптыы туран баран, дубинкаларын өрө туппутунан, биһиги диэки түһүнэн кэбистилэр. Баһаарынай массыына таһыгар 2-3 уол хаалбытын дубинканан быһыта сынньан куоттарбыттара.
Ол саҕана биһиги киин хаһыаттарга хапыталыыстыы дойдуларга дьон демонстрацияҕа тахсалларын итинник шлемнаах, куйахтаах, дубинкалаах полициялар ыһалларын, туталларын-хабалларын көрөр, ааҕар этибит. Биһиэхэ да оннук буоларын илэ харахпынан көрөн, улаханнык баттаммыт-атаҕастаммыт курдук санаммытым. Саллааттарбыт чугаһаан кэллилэр. Ол саҕана кылаабынай куорпус таһыгар уулуссаны туора траншея хаһыллан турар этэ. Ол нөҥүө түһээт, бары биир киһи курдук, ким тааһы, ким кирпииччэни ылан, чугаһаан кэлбит саллааттары тамнаан бардыбыт. Дьоммут, киһи эрэ буоллар, чугуйдулар. Биир сааһырбыт майор бэстилиэтин өрө ууна-ууна, икки лейтенанын уонна саллааттарын “вперед!” диэн хамаандалыыр.
Мин биир аргыс уолбун кытта кылаабынай куорпус кэннинэн олорор уопсайбыт диэки бардыбыт. Уопсайбытыгар чугаһаан кэлбиппитигэр, 14-с куорпус иннигэр турбут оҕолор эмиэ иһирдьэ куоттулар. Арай үс-хас кыыс таска туран хаалбыттарын “куорат кыргыттара быһыылаах” дии санаабытым. Ити кэмҥэ үс саллаат биир саха устудьуонун сырсан ситэллэрэ бэрт кыра хаалбытын кэннэ, киһилэрэ, өйүн өйдөөх, эрэһиэҥкэ быыһынан уопсай анныгар дьылыс гынан хаалла. Ол кэлбит саллааттар уопсай подъеһыгар кэлэн таска туран хаалбыт үс кыыһы кырбаан бардылар. Мин аргыс уолбун кытта арыычча сыыһа туттаран уопсайбытыгар куотан киирдибит. Саллааттарбыт субу тигинээн тиийэн кэллилэр.
Уопсайга киирбиппит, мас, тимир тыаһа бөҕө, уолаттар сирэйдэрэ-харахтара турбута сүрдээх. Ол кэмҥэ “саллааттар кыргыттары кырбаан эрэллэ-эр!” диэн саҥа иһиллэрин кытта, дьон барыта таһырдьа дьулуста. Үөһээ этээстэртэн тоҕо солоон охсуһа тахсан иһэр халҕаһаны аһаран баран, подьезд түннүгүнэн көрбүтүм: 13-с, 17-с куорпустартан эмиэ уолаттар бөҕө саба сырсан иһэллэр эбит...
(Салгыытын кэлэр нүөмэргэ ааҕыҥ).
Дмитрий Бубякин,
Мэҥэ Хаҥалас, Төхтүр.
