Сөдүөт Сэмиэнэбистиин быстах мобилизация туһунан ыйаах саҥа тахсыбытын кэннэ көрсүбүппүт. Кини кыһыммыт тирээн кэлбитинэн, РФ оборуонатын миниистирэ С.К. Шойгуттан Уһук Хотуттан уонна кыстыгы хааччыйар эйгэлэргэ үлэлиир дьону хомууртан босхолуур туһунан көрдөһөн, ыйаах сарсыныгар сурук ыыппыт этэ. Биһиги кыһыммытыгар, кырдьык, биир сыыһа туттуу, алҕас улахан алдьархайга тиэрдэр кыахтаах. Иннибитин итинник хайына сылдьыбыт буолан, баччаҕа кэллэхпит.
– Сөдүөт Сэмиэнэбис, эн Госдумаҕа төрдүс болдьоххун дьокутааттыыгын. Элбэҕи билэр-көрөр киһибит буолаҕын, билиҥҥи балаһыанньаны хайдах диэн сыаналыыгыный, олохпут хайдах буолан иһиэ диэн саныыгыный?
– Мобилизация биһиги дойдубутугар 1941 с. биллэриллибитэ. Ол кэннэ бу саҥа буолла. Дьиҥэр, мин көлүөнэм дьоно элбэх араас уларыйыы кэмигэр олорон кэллибит. 1985 с. тутуу тэрилтэтигэр үлэлии сырыттахпына, олохпутун төрдүттэн түөрэ эргиппит Уларыта тутуу саҕаламмыта. Онтон 90-с сылларга Сэбиэскэй Сойуус ыһыллар, саҥа Арассыыйа үөскүүр туох да улахан хамсааһына буолан ааспыта. Бүгүн эмиэ оннукка хабааннаах улахан уларыйыылар буола тураллар. Кытайдарга “уларыйыы кэмигэр олорор саамай куһаҕан” диэн өйдөбүл баар. Ол гынан баран Дьылҕа Хаан ханнык кэмҥэ, хайдах олороргун бэйэтэ быһаарар. Билигин буола турар быһыыны-майгыны, уларыйыылары үксүбүт эппитинэн-хааммытынан, өйбүтүнэн- санаабытынан өссө да ситэ өйдүү иликпит. Баҕар, урукку курдук олох төннөн кэлиэ, урукку курдук буолуо диэн санаалар бааллар. Ол эрээри ити кыаллыбат дьыала. Тоҕо диэтэххэ, бу буола турар уларыйыы дириҥэ сүрдээх. Оттон сотору барыта үчүгэй буолуо диэн этэр эмиэ уустук. Бастакытынан, буолуохтаах уларыйыылар экэнэмиичэскэй да, социальнай да, биһиги билэр-көрөр да эйгэбит өттүнэн, киһи өйүгэр-санаатыгар сатаан баппат сүҥкэн таһымнаахтар. Онон, син биир кэлэр 3-4 сылга биһигини, бастатан туран, экэниэмикэ өттүгэр уустук балаһыанньа күүтэрэ саарбаҕа суох. Ол уустук билигин кэлэ, биллэ илик. Кэлэн иһиэхтэрэ дии саныыбын. Ол да буоллар ити ыарахаттары кыайыахпыт, кыайыахтаахпыт даҕаны. Тугу гынан кыайабыт диэтэххэ, ис хоһооно сүрдээх судургу. Итиннэ эппиэт быһыытынан ааспыт олохпутун холобурдуоҕу баҕарыллар. 90-с сылларга биһигини Эмиэрикэ сотору-сотору кирэдьиит биэрэн “Буш буута” диэн куурусса буутунан, “Роял” диэн испииртэн гуманитарнай көмөҕө тиийэ аһатан олорбута. Ол курдук дойдубут эстэн, дьонун аһатар кыаҕа суох этэ. Оччолорго мин Москубаҕа аспыраанныы сылдьарым. Ынырык этэ, прилавокка туох да суох, уочараттаан турар дьоҥҥо түннүгүнэн уҥуохтаах эти быраҕаттыыллар. Онуоха биһиги бары, аччык ыттар курдук үтүрүһэ-үтүрүһэ, ол эти былдьаһар этибит. Оннук кыһалҕалаах, сааттаах кэмнэр ааһан, экэниэмикэ оннун булан, олох сааһыланан барбыта. Салгыы көрдөххө, билигин даҕаны эйэ дэмнээхтик олоруохха сөп курдук сананыллар гынан баран, улахан дойдулар бэйэлэрин икки ардыгар интэриэстэрин үллэстиилэригэр, быһаарсыыларыгар сүрдээх улахан атааннаһыылаах боппуруостар үөскээтилэр. Билигин Арассыыйа, этэргэ дылы, буутун этэ буһан, кыаҕын ылбыт эр киһи курдук санаммытыгар арҕаалар син биир урукку курдук сэнээн, “биһиги этэрбитинэн сылдьыахтааххыт” дииллэр. Арассыыйа “оннук буолбатах, биһиги интэриэспитин бэйэбит көрөбүт, санаабыт барыта учуоттаныахтаах” диэн туруорсубутугар улахан сэриини тэрийдилэр. Биһиги кыайыахтаахпыт диэн бигэ эрэллээхпит. Ол гынан баран анараалар эмиэ кыайыахтаахпыт дииллэр. Ону эмиэ өйдүөхпүтүн наада.
Оттон биһиги бэйэбитин көмүскүүр байыаннай кыахпытын ыллыбыт. Өскөтүн кинилэр кыайдахтарына, биһиги бэринэн, кинилэр этиилэринэн сылдьар кулут буолабыт. Ол тутулуктан босхолоноору улахан охсуһууга киирдибит. Ити охсуһуу кэмигэр биһиги, боростуой дьон, “сулуоннар охсуһалларыгар элбэх иһит алдьанар” дииллэрин курдук, биллэрдик эмсэҕэлиэхпитин сөп.
Инники өттүгэр хайдах буолуой диэн ыйытыыга тоһоҕолоон этэбин – 2-3 сыл устата олох ыараан ылыаҕа. Билигин аспытын-үөлбүтүн, таҥаспытын-саппытын, олорор эйгэбитин кыанан бэйэбит көрүнэргэ кыһаныахтаахпыт. Онтон олох оннун булан, экэниэмикэ тупсан барыахтаах. Ол гынан баран быһыта барбыт сибээстэри, атын дойдулары кытта сыһыаннары саҥалыы ситимнээһин уустук буолуоҕа. Ол да буоллар биһиги, былыр-былыргыттан араас улахан ыараханы туораан кэлбит дойду буоларбытынан, олохпут оннун булларыахпыт.
– РФ “Үөрэх туһунан сокуонугар” улахан уларыйыы киирдэ. Федеральнай үөрэх бырагыраамалара биир буолуохтаахтар диэн ирдэбил Арассыыйа норуоттарын төрөөбүт тылларын үөрэтиигэ охсуо суоҕа дуо?
– Сокуон ис хоһооно дойду үрдүнэн кэлим үөрэхтээһин эйгэтэ биир буолуохтаах диэн өйдөбүлгэ олоҕурар. Федеральнай үөрэх бырагыраамалара биир буолуохтаахтар. Урут араас учуобунньук хара баһаама, бырагыраамалар элбэхтэрэ. Билигин дойду үрдүнэн оскуолаҕа үөрэх 70-80% биир бырагыраама буолар. Үөрэтии 20-чэ бырыһыанын эрэ оскуола бэйэтин көрүүтүнэн быһаарыан сөп. Онон сибээстээн, мин РФ Үөрэҕин миниистирэ С.С. Кравцовтан “биир кэлим бырагыраама олохтонорунан, национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ бэйэбит төрөөбүт тылбытын үөрэтии хааччахтаныа, чааспытын аҕыйатыахтара суоҕа дуо?” диэн ыйыппытым. Миниистир “оннук буолбат, төттөрүтүн, төрөөбүт тылы үөрэтэргэ учуобунньуктары бэчээттээһиҥҥэ, оҥорууга Арассыыйа таһымыгар күүскэ үлэлэһэбит” диэбитэ. Биллэн турар, төрөөбүт тылы үөрэтии, бастатан туран, биһиги миэстэтигэр хайдах дьаһанарбытыттан тутулуктаах буолара чахчы. Өскөтүн “барыта биир буолар” диэн баран, атынын туора-маары сотор суолу тутустахпытына, төрөөбүт тылы үөрэтии уустук буолуон сөп. Оттон “хайаан да үөрэтиэхтээхпит” диэн санааны тутустахпытына, төрөөбүт тылы үөрэтии сүнньүн булан, сөптөөх хайысханан барыаҕа.
Арассыыйа былааһа туохтан дьиксинэн үөрэх быраграамата биир кэлим буолуохтаах диэн быһаарда? Бары тус-туһунан үөрэтэн бардахпытына, “Вавилон башнятын” тута сатаабыт омуктар курдук, ыһыллыыга-тоҕуллууга тиийиэхпитин сөп. Украина холобура көрдөрөрүнэн, үөрэҕи уларытан, икки көлүөнэ дьон улаатар кэмигэр букатын атын, биһиэхэ өстөөхтүү өйдөөх-санаалаах, билиилээх дьону иитэн таһаардылар. Саҥа сокуон биир кэлим өйдөөх-санаалаах күүстээх судаарыстыба буолуохтаахпыт диэн санааҕа олоҕурар.
– Быйылгы балаҕан ыйынааҕы тыа сирин улахан быыбарыгар эһиги баартыйаҕыт тоҕо мөлтөхтүк кытынна?
– Салайааччыбыт С.М. Миронов быйыл саас үөскээбит балаһыанньанан, бэрэсидьиэн В.Путин тула дьиҥнээх сомоҕолоһуу барбытынан сибээстээн, быыбары тохтотуохха диэбитин атын баартыйалар ылымматахтара. Ол да буоллар, дойдуга сомоҕолоһуу кэмэ буолан, бэлитиичэскэй охсуһуу сытыырхайыыта суох барда. Иккиһинэн, кырдьык, мин баартыйа салалтатыгар саҥа көлүөнэ дьон кэлиэхтээх диэн санааҕа салайтаран, бу дьыл саҥатыгар эрэгийиэннээҕи отделение салалтатыттан тахсабын диэбитим. Ону С.М. Миронов ылынан, С.Сивцев диэн эдэр киһини быыбардаабыппыт. Ол эрээри, эдэр киһи үлэҕэ-хамнаска түргэнник киирэн биэрбэккэ, С.М. Миронов сайын Саха сиригэр кэлэ сылдьан, үлэни-хамнаһы билсэн баран, “эн өрөспүүбүлүкэҕэ баартыйа салалтатыгар төттөрү кэлэҥҥин үлэлэс” диэн сорудахтаабыта. Онтон саҕалаан быыбарга бэлэмнэнии барбыта. Арыый хойутаатарбыт даҕаны, куһаҕана суох кытынныбыт диэн санаалаахпыт. Аҕыйах хонуктааҕыта баартыйа бүрүсүдьүүмүгэр отделениебыт дойду үрдүнэн куһаҕана суох ситиһиилэммитин бэлиэтээбиттэрэ. Биир улууска биһиги хандьыдааппыт баһылыгынан талылынна. Тиксии бөһүөлэгэр баартыйа испииһэгинэн барбыт быыбарга улуус 15 дьокутаатыттан 8-һа – “Сиэрдээх Арассыыйа” хандьыдааттара. Үөһээ Бүлүүгэ баартыйабыт туруорбут 11 хандьыдаатыттан 9-һа талыллыбыта. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсай түмүккэ быыбарга кыттыыбыт аҕыйаҕа чахчы. Итини олохтон үөскээбит кэккэ биричиинэнэн эмиэ быһаарыахха сөп. Бииринэн, дьон-сэргэ муниципальнай дьокутаат буоларга тардыспат. Тоҕо диэтэххэ, тыа сиригэр дьокутааттар сүрдээх түбүктээх үлэлээхтэр. Норуот кулуттарын курдук үлэлииллэр, хамнас төлөммөт. Аны үс сыллааҕыта “дохуот декларациятын көрдөрүөхтээххин” диэн ирдэбил киирбитин кэннэ, дьокутаат буола сатааччы биллэрдик аҕыйаабыта. Ити охсуутугар “Биир ньыгыл Арассыыйа” эмиэ сүрдээх улахан ыараханы көрсөр. Биһиги салгыы эһиилги Ил Түмэн быыбарыгар бэлэмнэниэхтээхпит. Ил Дархаҥҥа эмиэ бэлэмнэниэхпит, ол эрээри чугаһаабытын кэннэ, баартыйа үрдүкү салалтатын ыйыытынан хайдах буоларбытын быһаарыахтаахпыт.
– Былырыыҥҥы интервьюларгар Госдумаҕа КПРФ кытта холбоһуу барыан сөп диэбитиҥ хайаһан эрэрий?
– “Сиэрдээх Арассыыйа” социалистическай, оттон КПРФ хомуньуустуу ис хоһоонноохтор. Көстөрүн курдук, хайысхабыт биир, арай аҕыйах боппуруоска тус-туспа көрүүлээхпит. Ол иһин холбоһуохпутун сөп этэ диэн кэпсэтиһии барар. Ол эрээри билиҥҥи салалталар баалларына биир тылы булар уустук, көлүөнэлэр уларыйыахтарын наада. Тус бэйэм кэлин эдэр көлүөнэ дьон биир тылы булан холбоһуохтара дии саныыбын.
– Түөрт болдьох устата Госдума дьокутаатынан үлэлээтиҥ, ити кэм устата киин сиргэ Саха сиригэр сыһыан хайдах уларыйарый? Биһигини туох диэн билэллэрий?
– Урут аспыраанныы сылдьан кэпсэтэрбэр, Саха сириттэн сылдьабын диэтэхпинэ, дьон үксэ “тымныы дойду уонна табалар бааллар” диэн өйдөбүллээхтэрэ. Кэлин “алмаас, бирилийээн уонна тымныы” дииллэр. Оттон билигин “алмааһы, тымныыны” таһынан “төрүт култуураҕытын сүтэрбэккэ илдьэ сылдьар эбиккит” диэн сүрдээҕин сөҕөллөр. Холобур, ыһыаҕы көрөллөр, киинэбит таҕыста. Аны дьон ааҕар, билэр, суоттуур өттө Саха сиригэр Арассыыйа XXI үйэҕэ хостонор ньиэбэ, гааһа, көмүһэ, атын да сирин баайа баар диэн чуолкайдык билэр. Ол быһыытынан кэлэр 40-50 сылга Саха сирэ Арассыыйа саамай күүстээх сайдыылаах киинэ буолуо диэн билэллэр. Онон, Саха сирин уобараһын, мөссүөнүн Арассыыйа таһымыгар киэҥник билиннэрэргэ, таһаарарга элбэх үлэ барыан наада. Тоҕо диэтэххэ, биһиги сүрүн баайбыт дьоммут, киһи буолар. Сүрдээх күүстээх санаалаах, үчүгэй өйдөөх-билиилээх оҕолордоохпут. Мин икки түгэни кэпсээн аһыым. Сахаттан улахан дипломат буола үүммүт А.В. Мигалкин аспыраанныы сылдьан монгуоллары кытта көрсүбүт. Кинилэр “сахалар уонна монгуоллар ааспыт үйэ саҕаланыыта тэҥ, 200-түү тыһ. ахсааннаах этибит, биһиги билигин мөлүйүөн буоллубут, эһиги эмиэ мөлүйүөн буолаарыҥ” диэн хаадьылаан эппиттэр. Онуоха Мигалкин харда тылыгар “биһиги үрдүк ситиһиилэммит үс олимпиецтаахпыт, эһиги биһигини эмиэ ситээриҥ” диэн дьээбэлэммит. Биһиги ахсааммыт аҕыйах да буоллар, хаачыстыба өттүнэн сүрдээх күүстээхпит. Билигин IT эйгэтигэр Саха сиригэр аан дойдуга биллэр таһымҥа тахсыбыт А.Томскай уонна ини-бии Ушницкайдар хампаанньалара баар. Оттон Татарстан курдук Арассыыйа хас да миниистирдэрин үөскэппит дойдуга оннук ситиһиилээх IT хампаанньалара суох.
Ол аата, ахсааммыт аҕыйаҕын, тыйыс усулуобуйаҕа олорбуппут иһин, дьоммутунан, оҕолорбутунан күүстээх буоламмыт, араас эйгэҕэ уһулуччу ситиһиилэнэр үлэни-хамнаһы оҥорор кыахтаах норуоппут. Оҕолорбут кэлин өссө да тахсан иһиэхтэрэ дии саныыбын. Онон Сахабыт сирин, норуоппут мөссүөнэ, имиджэ аа-дьуо уларыйан иһиэҕэ. Чахчы, XXI үйэ биир саамай сайдыылаах өрөспүүбүлүкэтэ, сирэ диэн өйдөбүл кэлэн иһиэҕэ диэн саныыбын.
– Билигин дьон ортотугар суол арахсыытыгар турабыт, онон бырамыысыланнаска барарбыт ордук дуу, т/х хаалабыт дуу диэн кэпсэтии барар. Эн итиннэ туох диэн санаалааххыный?
– Хайата даҕаны сыыһа. Иккиттэн биирин талыы сыыһа. Хайа эрэ өттүгэр уһулуччу бара сатааһын суох буолуохтаах. Биһиги, бастатан туран, киһи аймах технологическай укулаатынан, технология күүһүнэн сайдарын кытаанахтык өйдүөхтээхпит. Мин 1972 с. оскуоланы бүтэрэрбэр дойду үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар “автоматизированная система управления” (АСУ) диэн саҥа идэ аһыллыбыта. Новосибирскайга тутууну салайыыны автоматизациялааһын диэн саҥа идэҕэ үөрэнэ киирбитим. Икки сыл буолан баран, ол идэни суох гыммыттара. Онон экэнэмиис буолан хаалбытым. Ырааҕынан эргитэн көрдөххө, дойду оччотооҕу салалтатын төбөтүгэр “70-с сыллартан киһи аймах 5-с технологическай укулаакка киирэн эрэр, киһи аймахха 50 сыл көмпүүтэр сайдыыта кэлэр” диэн өйдөбүл киирбит этэ. Ол гынан баран дойду салалтатыгар араас өйдөөх дьон кэлэр. Биир оҥорбутун утарар киһи кэлэн сотон, АСУ-ну тохтотон, көмпүүтэр сайдыытыгар хаалан хааллахпыт. Эппит курдук, 1970-2020 сс. 5-с технологическай укулаат сайдан кэллэ. Билигин 2020 сылтан саҕалаан, кэлэр 50 сылга технология 6-с укулаата кэлэр. Уопсай тылынан эттэххэ, саҥа укулаат ис хоһооно биотехнология, нанотехнология, искусственнай интеллект, роботтар. Оттон ол иһигэр киирдэххэ, туох да хара баһаам тус-туспа эйгэ арыллан иһиэҕэ. Онон, омук быһыытынан сайдарбытыгар ити 6-с укулаат сайдыытын, саҥа олох хамсааһынын саамай үрдүкү чыпчаалыгар баар буолуохтаахпыт. Ону ситиһиэх иннинэ, омук быһыытынан сүтүө суохтаахпыт. Сүппэппит наадатыгар хайаан да т/х күүскэ өйүөхтээхпит.
– Тэпилииссэҕэ оҕурсуну үүннэрэр курдук кыһаллан, тыа сирин олоҕун көрөн-истэн, тутан олоруохтаахпыт диэн этэр буоллаҕыҥ?
– Итиннэ дьоппуоннар ириистэрин, төһө да ороскуоттааҕын иһин, үүннэрэр холобурдарын көрүөҕүҥ. Японияҕа үүнэр ириис бэйэҕэ турар сыаната атын сиртэн атыылаһардааҕар 11 төгүл ыарахан. Ол эрээри, харчы бөҕөтүн кутан, барытынан өйүүллэр. Тоҕо диэтэххэ, ирииһи үүннэрии дьоппуону дьоппуон гыммыта, ол иһин сүтэрбэккэ, хайаан да тутан олоруохтаахпыт диэн халбаҥнаабат өйдөбүллээхтэр. Тыа сиригэр Арассыыйа омуктарын төрдө-төбөтө баарын өйүүр инниттэн Госдумаҕа элбэх оҕолоох тыа сирин ыалларын өйөөһүн туһунан сокуон барылын, мин уруккуттан тыа сирин, ыал туһунан санааларбар тирэҕирэн киллэрбитим. Ис хоһооно тугуй? Тыа сиригэр олорор дьону экэнэмиичэскэй өттүнэн өйүөхтээхпит. Тыаҕа эн ыал буолан тэринэр буоллаххына, дьиэ туттарга чэпчэки ипотека бэриллиэхтээх. Оҕолонноҕуҥ аайы 25-тии % сотуллан иһиэхтээх. 4 оҕолонноххуна, дьиэҥ босхо эйиэнэ буолар. Иккиһинэн, бэйэҥ бэйэҕин т/х бородууксуйата оҥорон аскын хааччынарыҥ иһин эйиэхэ харчы төлөнүөхтээх. Маҕаһыынтан ылбатыҥ иһин харчы бэриллиэхтээх. Тыа сиригэр киһиэхэ интэриниэтэ, уота эҥин барыта баар буолуохтаах. Оччоҕо биһиги тыа сиригэр түөлбэлээн олорон, норуот быһыытынан хаалыахпыт. Биллэн турар, оҕолор улааттахтарына, сорохтор барыахтара, ким эрэ кэлиэ. Ол гынан баран креативнай индустрия саҥа технологияларыгар сөп түбэһэр дьон иитиллэн тахсан, сахалар баар буолуохтаахпыт. Иннибит диэки итинник барыахпыт дии саныыбын. Сахалар айылҕаттан сүрдээх күүстээх омукпут. Ханнык баҕарар ыал төрдүн-төбөтүн, төрүччүтүн үөрэтэр, киэн туттар буолан эрэр. Ити сүрдээх үчүгэй. Ханнык баҕарар киһи, ыал, аймах төрдүгэр ойуун дуу, удаҕан дуу баар буолар. Онтон ситимнээхпин диэн төрүттэргинэн киэн туттаҕын. Ол аата тугуй? Ойуун-удаҕан айылҕаттан күүстээх генетика буолар, ол сиэмэттэн тарҕанан күүстээх аймах үөскүүр. Генетикабытын харыстааммыт, күүскэ сайыннараммыт, оҕолорбутуттан күүстээх дьону иитэн таһаарарбыт киһи аймахха бэлэхпит ол буолуохтаах дии саныыбын. Биһиги омук быһыытынан хааларга сайдыы саамай үрдүкү долгунугар сылдьыахтаахпыт диэн өйгө-санааҕа салайтарыахтаахпыт.
– Билигин тыа сирин, т/х туһунан кэпсэтии барыта үүт харчытыгар тиийэн иҥнэр. Сайдыыга суолбут эн көрөрүҥ курдук буоллаҕына, үүт харчытыгар халтай мөккүһэбит дуо?
– Күн бүгүнүгэр диэри бырабыыталыстыбаҕа т/х хайдах көрөллөрүй? Оҥорон таһаарыы эйгэтэ диэн көрөллөр. Экэниэмикэ барыстаах, барыһа суох эйгэлэрдээх. Үүтү, эти оҥордо диэн харчы бэриллэр. Ити – төрдүттэн сыыһа көрүү. Биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар тыа хаһаайыстыбата барыстаах буолар кыаҕа суох. Премьер Тарасенко “бороһуок үүтү аҕалан үрүҥ аһы элбэтиҥ” диэтэ дии. Бороһуогу аҕалан ууга убатыы сүөһү иитэрдээҕэр уон төгүл чэпчэки. Экэнэмиичэскэй өттүнэн сөпкө этэр. Ол эрээри сүөһүнү иитии саханы саха оҥорбута. Дьоппуоннар чэпчэки ирииһи атыыласпаттарын курдук, сүөһү, сылгы көрөр төрүт дьарыкпытын инкубаторга курдук иитэн, тыыннаах хаалларан иһиэхтээхпит. Олох укулаатын, омугу омук гыммыт төрүт дьарыкпытын, түөлбэлээн олорбут тыабыт сирин үбүнэн хааччыйан, бүөбэйдээн, былыргы курдук хотуурунан буолбакка, саҥа технологиялары киллэрэн сайыннарар суолу тутуһуохтаахпыт. Онуоха, бастатан туран, тыа сиригэр ыал бөҕөргүүр усулуобуйатын тэрийиэхтээхпит. Үгүс салайааччы, тыа сирин производство диэн көрөн, ыал сайдарыгар, бэйэтин бэйэтэ хааччынан олороругар бүддьүөттэн харчы көрүллүөхтээх диэн сүрүн бириинсиби олох өйдөөбөттөр. Үүт-эт оҥордоҕуна эрэ, харчы биэрэбит диэн өй-санаа уларыйбат. Дьиҥэр, отучча сыллааҕыта итинник быһаарыы киирбитэ буоллар, Саха сирин тыатыгар олохпут букатын атын буолуо этэ. Бу кэпсээбит хайысхабынан бардахпытына, үрдүк сайдыыга да тиийиэхпит, саамай кылаабынайа, омук быһыытынан хаалыахпыт.
– Федот Семёнович, норуоппут кэскилин, сайдыытын туһунан бэрт ураты санааларгын кэпсээбиккэр махтанабыт! Арассыыйа, Сахабыт сирэ сайдалларын, барҕаралларын туһугар үлэҕэр ситиһиилэри баҕарабыт!
Сэҥээриилэр