«Аһаҕас былаас кэлим тиһигэр олохтоох салайыныы сүрүн бириинсиптэрин тэрийии туһунан» Федеральнай сокуон барыла оҥоһуллан, 2021 сыл ахсынньы 16 күнүгэр Госдумаҕа киллэриллибитэ. Бу сокуон барылын дьүүллэһии бары таһымҥа бара турар.
Тохсунньу 14 күнүгэр Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах сүбэ мунньаҕар саҥа сокуон барылын туһунан норуодунай дьокутааттар, СӨ Бырабыыталыстыбата, олохтоох салайыныы муниципальнай уорганнарын толоруулаах уонна бэрэстэбиитэллээх уорганнарын баһылыктара, дьокутааттара, уопсастыбаннас кыттыылаах видео-кэмпириэнсийэ нөҥүө киэҥ өрүттээх дьүүллэһии барбыта. Бу кэнниттэн тохсунньу 17 күнүгэр ыытыллыбыт Ил Түмэн XXXIII (уочарата суох) пленарнай сиэссийэтигэр дьокутааттар Федеральнай сокуон барылын сүрүн өттүгэр (кэнсиэпсийэтигэр) сөбүлэҥнэрин биэрдилэр. Аны Госдумаҕа сокуон барылын иккис ааҕыытыгар күүскэ үлэлэһэр былааннаахтар.
Дьүүллэһии бэрээдэгинэн
Ил Түмэн бу күннэргэ элбэх оробуочай мунньахтары ыытта, уопсастыбаннаһы кытта сүбэлэстэ, киэҥ ыҥырыылаах улахан мунньахха бу сокуон барылын дьүүллэһэн, ханнык уларыйыылар киирэллэрэ тоҕоостооҕун көрдө-иһиттэ. Сокуон барылын дьүүллэһиигэ Ил Түмэн иһинэн үлэлиир эспиэрдиир сэбиэт чилиэннэрэ, Конституционнай Сэбиэккэ, урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэ таһымыгар араас салайар үлэҕэ үлэлээбит улахан уопуттаах аксакааллар – Ульяна Винокурова, Макар Яковлев, Егор Ларионов, Михаил Санников, Егор Жирков, Иван Шамаев – кыттыылара уонна ыллыктаах сүбэлэрэ салгыы үлэни сүрүннүүргэ көмө буолуохтара.
Тохсунньу 14 күнүгэр ыытыллыбыт сис кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕын кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев оҥорбута. Кини иһитиннэрбитинэн, сокуон барылын сүрүн кэнсиэпсийэтэ – дойдуга биир таһымнаах олохтоох салайыныы олохтонон, көрүллэр үп-харчы биир ситиминэн көрүллэн, боломуочуйа тыырыллан олохтоох былаас үлэтэ көдьүүстээх буолуутугар олук оҥоруу.
Сокуон барылыгар судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох былаас уорганнарын боломуочуйалара чопчуламмыт, олохтоох суолталаах соруктары быһаарыы боломуочуйалара куораттааҕы уонна муниципальнай уокуруктарга сыһыарыллыбыт.
Иккиһинэн, олохтоох салайыныыны тэрийии боппуруостарын быһаарыыга эрэгийиэннэр кыахтара бэйэлэрин сокуоннарынан бигэргэтэллэрэ кэҥэтиллибит.
Үсүһүнэн, территориятааҕы уоргаҥҥа олохтоох дьаһалта тутула баар түбэлтэтигэр, олохтоох дьаһалтаҕа кэллиэгийэлээх уорган тэриллиэн сөп. “Олохтоох дьаһалта территориятааҕы уорганын салайааччы муниципальнай дуоһунаһы сүгүөн сөп, – диэн Владимир Прокопьев быһаарда.
Төрдүһүнэн, олохтоох дьаһалта баһылыга муниципальнай дуоһунаска судаарыстыбаннай сулууспа дуоһунаһын дьүөрэлээн үлэлиэн сөп.
Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ “бу сокуон олоххо киирдэҕинэ, олохтоох салайыныы уорганнарын тутула: муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уоргана, баһылыга, суоттуур-хонтуруоллуур уоргана, олохтоох дьаһалта, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыы боппуруостарын быһаарыыга боломуочуйалаах уонна муниципальнай тэриллии устаабынан көрүллүбүт атын даҕаны уорганнар уларытыллыбаттар” диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Сокуон саҥа барылыгар быыбар систиэмэтигэр эмиэ уларытыы киллэриллибит. Ол курдук, муниципальнай тэриллии баһылыга, эрэгийиэн сокуонугар уонна муниципальнай тэриллии устаабыгар олоҕуран үс көрүҥүнэн талыллар: муниципальнай (олохтоох нэһилиэнньэ) быыбарынан; муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын иһиттэн, эбэтэр эрэгийиэн баһылыга киллэрбит хандьыдааттарыттан.
Ил Түмэн мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев олохтоох былаас саҥалыы ситимин тэрийиигэ нэһилиэнньэ бырааба күөмчүлэниэ суоҕа диэн эрэннэрдэ. Кини этэринэн, муниципалитеттар икки хос таһымнаах салайар структураларын суох гыннахха, эппиэтинэһи бэйэ бэйэлэригэр халбарытар кыахтара суох буолуоҕа.
Алексей Еремеев федеральнай сокуон ылылыннаҕына, салгыы өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэйэбит сокуоннарбытын дириҥник толкуйдаан, ырытан оҥорорго уонна чочуйарга улахан үлэ барыахтааҕын санатта. Бу хайысханан үлэлииргэ саҥа сокуон барыла субъектарга улахан боломуочуйаны биэрэрин мүччү туппакка манна үлэлэһэр наадатын бэлиэтээтэ.
Этиниилэр, санаалар
Госдуума дьокутаата Галина Данчикова этэринэн, олохтоох салайыныыны саҥалыы тэрийиигэ туһуламмыт сокуон сүрүн сыала-соруга – федеральнай, эрэгийиэннээҕи уонна муниципальнай былаас үлэтэ биир ситиминэн салаллан көдьүүстээхтик үлэлиирин ситиһии. Кини биир таһымнаах ситими олохтооһун муниципальнай уокурук баһылыктара муниципальнай уонна судаарыстыбаннай дуоһунаһы тэҥҥэ тутан үлэлииллэригэр кыах биэрэрин эттэ. Кинилэр уокуруктарын тус-туһунан бытарыппакка, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын, үбүн-харчытын уонна стратегиятын барытын бииргэ тутан, былааннаан үлэлииллэригэр кыах бэриллэр.
Ил Түмэн дьокутаата Елена Голомарева саҥа муниципальнай уокуруктары тэрийиигэ Арктика курдук олус киэҥ сирдээх-уоттаах, уустук суоллаах-иистээх хоту улуустар уратыларын учуоттуур хайаан да наадатын этиннэ. Кини төрүт үгэстэргэ олоҕурбут айылҕаны туһаныыга анаан тыырыллыбыт 56 сири-уоту (ТТП) уонна 70 национальнай ыстаатыстаах нэһилиэктэри, улуустары саҥа сокуон барылын 10-с ыстатыйатыгар олоҕуран оннунан хаалларарга үлэни ыытары сөптөөҕүнэн ааҕар. Маны таһынан, Елена Голомарева аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптара күөмчүлэммэтин уонна кэккэ өйөбүлүнэн туһаналларын туһугар аҕыйах ахсааннаах омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрин «Национальнай муниципальнай уокурук» диэн ааттыырга этии киллэрдэ.
Кини 1,5 сыл анараа өттүгэр «О государственной поддержке предпринимательской деятельности в Арктической зоне Российской Федерации» диэн сокуон барылын сүрүн кэнсиэпсийэтин өйөөбүттэрин, ол гынан баран Ил Түмэн 12 эбии этиилэри киллэрбитин түмүгэр ааспыт сылга «О государственной поддержке КМНС, занимающихся традиционными видами хозяйствования» диэн эбии саҥа пуун киирбитин холобур быһыытынан аҕынна. Бу үлэ түмүгүнэн саҥа федеральнай бырагыраама ылыллан, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр аҥаардас бу сылга 1,5 млрд солк. эбии көрүллүбүтүн санатта. Онон дьокутаат сокуон барылын сүрүн кэнсиэпсийэтин өйөөн салгыы уларытыылары киллэриигэ үлэлэһэр көдьүүстээҕин аҕынна.
Усуйаана улууһун баһылыга Георгий Федоров муниципальнай уокуруктарга көһүү түһүмэҕэ кинилэргэ өссө ааспыт сылтан саҕаламмытын бэлиэтээтэ.
– Баһылыктар реформаны утарбаттар, нэһилиэнньэ да өйүүр. Нэһилиэк баһылыгын улуус аныыра туох да куһаҕана суох, 1990-с сыллартан 2006 сыллаахха диэри итинник үлэлээн кэлбиппит. Уопсайынан, Аартыка улуустара ыксаллаах быһыыга-майгыга ураты бэлэмнээх буолуу эрэсиимигэр олорор, күннэтэ күөрэйэр кыһалҕалары, “нэһилиэк-улуус” дэспэккэ, бииргэ быһаарар буоламмыт, олохтоох салайыныы биир таһымнаах тиһигэ киирэрэ биһиэхэ үчүгэй, – диэн этиннэ.
Ил Түмэн I ыҥырыыга дьокутаата, Арассыыйа үтүөлээх юриһа Макар Яковлев барылга былаас уонна муниципалитеттар боломуочуйалара тутуһуллубутун, саамай сүрүнэ, субъектарга элбэх боломуочуйа бэриллибитин, муниципалитеттар бэрэстэбиитэллээх былаастара күүһүрдүллүбүтүн бэлиэтээтэ.
Социология дуоктара Ульяна Винокурова саҥа сокуон син биир олоххо киирэр, ону утара олорбокко, бэйэбит туһабытыгар үлэлиирин туруорсуу – биһиги сыалбыт буолар диэн этэр. «Хас да көрүҥнээх нэһилиэктэр тиһиктэрин (перечень) ылыныахпытын наада. Аҕыйах ахсааннаах омуктар олорор сирдэрэ, иккис тиһиккэ – уустук суоллаах-иистээх ыраах сирдэр, аҕыйах нэһилиэнньэлээх сирдэр. Маны туһаннахха, территориальнай уорган киритиэрийэ тахсан кэлиэҕэ», – диэн этии киллэрдэ.
Уус Алдан улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников тустаах сокуон киирдэҕинэ, нэһилиэктэр, баһылыктар суох буолуохтара, ыстаарысталар ананыахтара диэн дьону куттуур наадата суоҕун, ол оннугар олохтоох салайыныы туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун суһаллык оҥорорго эттэ.
Амма улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова баһылыктар улуус баһылыгынан ананыылара сөптөөх диир. «Маныаха баһылыктар муниципальнай дуоһунастара оннунан хаалар. Оттон улуус баһылыга норуот куоластааһынынан талыллара хаалыахтаах. Быыбар диэн баар буолуохтаах. Биһиги өссө биир киллэрбит этиибитинэн нэһилиэк дьаһалталарыгар билигин баар ыстааттар көҕүрээбэккэ бэйэлэринэн хаалыахтаахтар. Ону кытта Амма улууһа бэйэтин территориятын хаалларан, бытарыйбакка эрэ муниципальнай уокурук буолуохтаах» диэн түмүккэ кэлбиттэрин бэлиэтиир.
Көһүү түһүмэхтэрэ
Кэлэр 2023 сылтан 2028 сылга диэри саҥа сокуону олоххо киллэриигэ көһүү кэминэн ааҕыллыбыт. Кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүттэн поселениелар, муниципальнай оройуоннар баһылыктарын, бэрэстэбиитэллээх уорганнарын анааһын, быыбардааһын тохтотуллар. Болдьохтоммут биэс сыл иһигэр муниципальнай уонна куорат таһымнаах уокуруктар тэриллиэхтээхтэр.
Саҥа сокуоҥҥа көһүү түһүмэҕэр муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын боломуочуйата бүттэҕинэ, муниципальнай тэриллии территориятын кыраныыссаларыгар муниципальнай уокурук тэриллэр, оттон поселениелар олохтоох салайыныыга уорганнарын боломуочуйата бүттэҕинэ, олохтоох нэһилиэнньэ сөбүлэҥэ баар буоллаҕына, биир таһымнаах тиһиккэ киириэхтэрин сөп. Онуоха билигин баар административнай-территориальнай эдьинииссэ (улуус/оройуон, өрөспүүбүлүкэ суолталаах куорат, куорат, бөһүөлэк, нэһилиэк, сэлиэнньэ) оннунан хаалаллар. Бу туһунан Ил Дархан Айсен Николаев пленарнай мунньахха эмиэ тоһоҕолоон этэн турар.
Ил Түмэн пресс-сулууспата.
