Иркутскай уобалаһыттан көҥүлбүтүн быстаран, күлүүс хаайыытыгар олорор биир дойдулаахтаргыт суруйан эрэбит. Бастатан туран, баалыы көрүмэҥ диэн көрдөһүө этибит. Олоххо арааһынай буолар... Онтон олох араас очуругар оҕустарбыт, түһүүнү-тахсыыны илэ бэйэтинэн билбит дьон биһиги балаһыанньабытын өйдүөхтэрэ, илиилэрин уунуохтара диэн бигэ эрэллээхпит.
Манна Саха сирин араас улууһуттан, куоратыттан нууччалыын-сахалыын уопсайа 20-тэн тахсабыт. Саха сиригэр “оһуобай” эрэсиим суох диэннэр, олохтон хаһыс да төгүлүн бүдүрүйбүт дьону Арассыыйа араас эрэгийиэнинэн ыыталыы аҕай олороллор. Инньэ гынан, холобур, биһиги бу эрэгийиэҥҥэ өссө “уопсай” эрэсиими аахтахха, 60-чаҕа тиийэ сыһарбыт буолуо. Оннук Хабаровскайга 100-һү кыайбат, Красноярскайга, билэрбитинэн – 30-ча киһи. Чэ, итинник сири-сибиири бараан олоробут.
Тус бэйэм олорбутум ыраатта, иннибэр өссө да 4 сыл баар. Москуба өттүттэн саҕалаан, араас хаайыыны кэритэннэр, быйыл, дьэ, бу Иркутскай уобалаһыгар аҕаллылар. “Дьиэбэр чугаһаан эрэбин” диэн, син киһи быһыытынан үөрэбин. Үгүс эрэгийиэнинэн элбэх араас омугу кытта алтыһан, чороҥ соҕотох лэппэрдии сылдьыбыт буоллахпына, хата, манна кэлэн, 6 сылы быһа сахалыы саҥабын истибэтэх “урааҥхай” сахалыы тылбын-өспүн күннэтэ дуоһуйа истэр буолан эрэбин. Хаһан эрэ биһиги эмиэ ийэттэн төрөөбүт, сахалыы иитиини ылбыт, сахалыы толкуйдаах дьон буола улааппыппытын, ама, хайдах мэлдьэһиэхпитий?
“Кыым” хаһыаппытын туох-хайдах балаһыанньалаахпытыттан, үппүт тиийэр буоллаҕына, таксофонтан тахсан төлөпүөннээн уонна суругунан чугастык билэр дьоммутуттан сакаастыы олорооччубут. Киһи төрөөбүт тылын билиэхтээх. Тыл баар – сүдү баай! Дьэ, ону баҕас бэйэбинэн билэбин. Соҕотоҕун 19 сылы быһа араас омугу кытта эҥээрдэспит киһи буоллаҕым. Хайа уонна төрөөбүт дойду ахтылҕана сыттаҕа эбээт! Хаайыллан олорор киһиэхэ дойдуга таптал өссө муҥутуурдук дьайар эбит.
Кэлиҥҥи хаһыаттары көрдөххө, эдэр ыччат сахалыы тылын билбэт буола улаатан иһэрэ сүрүн кыһалҕаҕа кубулуйбут курдук эбит. Оннооҕор биһиги курдук мөкү майгылаах дьону ол сөхтөрөр. Хата, ону туоратаары норуот бүтүннүү туруммута киһини эмиэ да үөрдэр, эмиэ да күүскэ толкуйдатар. Кылгастык уонна көнөтүк этиэм этэ. Бэйэтин тылын, олоҕун укулаатын билэр, сыаналыыр дьону эрэ атын омук дьоно ылынар, убаастыыр эбиттэр. Мэлтэллибит сирэйдээх эрээри, нууччалыы эрэ тыбыыра сылдьар дьону атын омук бастаан таҥнарыахсыт, устунан эн ким да буолбатаҕыҥ курдук көрөллөр.
Мин санаабар, көлүөнэ уларыйан, оҕолор сахалыы көрүүлэрэ-билиилэрэ мөлтөөбүтэ, симэлийэн эрэрэ, бастатан туран, төрөппүттэртэн уонна дьиэҥ иһиттэн тахсар дии саныыбын. Дьиэ иһигэр оҕону анаан-минээн үөрэтэр-такайар наадата да суох курдук. Ийэ, аҕа бэйэлэрин истэригэр сахалыы саҥара, кэпсэтэ сылдьар буоллахтарына, оҕо истэн үөрэнэр.
Сахабыт дьоно! Эһигиттэн көрдөһөбүт. Бу дойдуга ааҕыы, билии-көрүү бастакы миэстэҕэ турар. Барыбытыгар сахалыы хаһыаты, сурунаалы (кинигэ туһунан этэ да барбаппын) ыытар кыахтара суох. Биирдэ эмэ алҕас хомуйан ыыттахтарына, хас тылын көтүппэккэ, үөрэ-көтө ааҕабыт. Онон дьиэҕитигэр таах сытар хаһыаты, сурунаалы, кинигэни бэйэҕитигэр хоромньута суох буоллаҕына, сакаас суругунан, 2 киилэҕэ диэри ыытыаххытын сөп буолуо дуо? Манна цензура, хата, национальнай бэчээти аһарар. Арай суругу нууччалыы суруйарбытын ирдииллэр. Кыра да болҕомто үөрүнньэҥ саха уолаттарыгар күүстэригэр күүс эбиэ этэ. Тоһоҕолоон эттэххэ, бары оннук айылаах биир халыып куһаҕан дьон буолбатахпыт. Хойутаан да буоллар, сырдыкка тардыһар, көнөр суолу тутуһа сатыыр дьон бааллар, суох буолбатахтар. Оттон ааҕыы өйгө өй угар, сүбэлиир-амалыыр. Бу сурукпутун цензура аһарыа суоҕа диэммит, босхолонон эрэр уолбутунан ыыттыбыт.
Аадырыспыт: Иркутская обл., Братский р-н, г. Вихоревка, ул. Заречная 1, ФКУ ИК-25, Алексеев Игорь Николаевич.
