Саха уһулуччулаах учуонайа, уопсастыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэлэ Гавриил Васильевич Ксенофонтов аата 90-с сылларга диэри киэҥ араҥаҕа соччо-бачча иһиллибэт этэ. Биһиги Г.В. Ксенофонтов олоҕун, үлэтин бастакынан сыал-сорук гынан чинчийбит устуоруйа билимин хандьыдаата, ХИФУ бэтэрээн-уһуйааччыта Альбина Николаевна Дьячковалыын кэпсэтэбит.
Устуоруйа салаатыгар Альбина Николаевна Дьячкова үөрэппит оҕолоро араас хайысханан тарҕанан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Оттон учууталбыт син биир уруккутун курдук сэргэх, аһаҕас, устуоруйа факультетыгар ыччаты устуоруйаҕа уһуйа, үөрэтэ сылдьар. Биһиги үөрэнэр кэммитигэр, Альбина Николаевна саха уһулуччулаах учуонайа Гавриил Васильевич Ксенофонтов аатын кытта сибээстээҕин билэрдээҕэр буолуох, сэрэйбэт да этибит. “Идеология хонуутугар” устуоруйаны үөрэтэр кыһаҕа оннук кытаанах кэтэбил-манабыл эбит диэн билигин өйдүүгүн. Саҥа кэрдиис кэм үүнэн, учуонай аата улаханнык ааттанар буолбутун, кини туһунан кинигэлэр тахсыбыттарын кэннэ биирдэ билэн, соһуйбуппут. Альбина Николаевна Г.В. Ксенофонтов олоҕун чинчийиигэ өссө 60-с сылларга, устудьуоннуу сылдьан ылсыбыта. Төһө да бобуллубутун иһин, онтун ыһыктыбакка илдьэ сылдьан баран, кэмэ кэлбитигэр салҕаан, ситэрэн, бар дьон билиитигэр таһаарбыта. Ону билимҥэ, тиэмэҕэ, улуу учуонай аатыгар бэриниилээх буолуу үтүө холобура диэн сыаналыахха сөп эбит.
– Альбина Николаевна, эн бу тиэмэни үөрэтиигэ хаһан, хайдах ылсыбыккыный?
– Биһиги ХХ үйэ 60-с сылларын аҥаарыгар устудьуоннаабыппыт. Ити сылларга өйдүүргүт буолуо, дойду үрдүнэн “сылыйыы” кэмэ этэ (“оттепель” — НГ). Манна Дьокуускайга даҕаны ити кэмнэрдээҕи “сылыйыы” тыына биллэрэ. Оччотооҕу устудьуоннар олус көхтөөх этибит, туох эрэ уларыйыы буолуо диэн эрэнэ күүтэрбит, эдэр дьон тугу эрэ гыныахпыт, саҥаны арыйыахпыт диэн баҕабыт дэлэ дуо!
Мин СГУ-га устуоруйа салаатын 3-с куурус устудьуона этим, дьупулуомум тиэмэтин талыахтааҕым. Этнографияҕа лиэксийэни Василий Николаевич Иванов ааҕара. Бары да билэҕит, кэлин улахан учуонай, билим дуоктара, бэрэпиэссэр, акадьыамык буола үүммүтэ, өр кэмҥэ Гуманитарнай чинчийии институтун салайбыта. Оттон оччолорго эдэркээн, эрчимнээх преподавательбит дьупулуомҥутугар диэн кэккэ тиэмэни талларбыта. Онно Гавриил Васильевич Ксенофонтов олоҕун туһунан баара.
Чиэһинэйдик билиннэххэ, мин, эдэркээн кыыс, кини туһунан оччолорго билбэт этим. Ол эрээри, интэриэһиргээн, туох баарын ааҕан баран уонна Саха сиринээҕи Билим киинигэр (Якутский Научный Центр – ЯНЦ) кини өссө үөрэтиллэ илик архыыба баарын билэммин, дьупулуоммар бу тиэмэни талабын диэбитим. Онон бастаан чинчийиибэр олук уурбут киһинэн учууталым Василий Николаевич Иванову ааттыыбын.
– Тоҕо, туох санааттан ылсыбыккыный, туох эрэ эмискэ сөхтөрбүтэ дуу?
– Оччолорго тахсыталаабыт бастакы үлэлэр кинини этнограф, норуот үгэстэрин, төрүт итэҕэлин уонна фольклорун чинчийээччи быһыытынан арыйаллара. Кини туһунан кинини тус билэр Г.У. Эргис суруйбута баара. Эдэр этнограф Н.А. Алексеев, устуоруктар Г.П. Башарин, Ф.Г. Сафронов эмиэ суруйбуттара. Ол эрээри ити үлэлэр Г.В. Ксенофонтов билимҥэ чинчийиилэрин, кини көрүүлэрин, ситиһиилэрин туһунан этилэр.
Г.В. Ксенофонтов билимҥэ киирбитэ бастакыттан да ураты чаҕылхай буоллаҕа. Кини 20-с сылларга Иркутскайга барбыта. Онно илиҥҥи тыллар кафедраларыгар ассистенынан ыҥырбыттара, оттон профессор, учуонай Б.Э. Петри археология уонна этнография кафедратыгар ыҥыра сатаабыта. Билим нүөл эйгэтигэр түбэспит эдэр киһи тута Азия көс омуктарын устуоруйатын уонна этнографиятын үөрэтэн барбыта. Үлэтин хайысхатын чопчулаан, “саха омуга хантан төрүттээҕий, туох култууралааҕый?” диэн быһаарар соругу туруоруммута. Ыстатыйалары суруйан, дакылааттары ааҕан хара маҥнайгыттан хоннохтоохтук ылсан үлэлээбититтэн сөҕөҕүн.
20-с сс. Иркутскайга тахсар сурунаалларга, хомуурунньуктарга бастакы үлэлэрэ бэчээттэммиттэрэ. 1930 с. «Легенды и рассказы о шаманах у якутов, бурят и тунгусов» диэн хомуурунньуга иккиһин бэчээттэнэн тахсыбыта. 1937 с. “Урааҥхай сахалар” кинигэ 1 туома тахсыбытыгар биллиилээх этнограф-учуонайдар С. Потапов, С.А. Токарев рецензия суруйбуттара.
Хомойуох иһин, хаарыаннаахай учуонай сотору эрэпириэссийэҕэ түбэспитэ. 1957 с. реабилитацияламмыта эрээри, хойукка диэри кини олоҕун сырдатыы, үөрэтии суоҕа. Оччотооҕу кэмҥэ кини олоҕун, үлэтин билбэттэрэ итинэн быһаарыллар.
– Оччоҕо дьупулуомуҥ үлэтин суруйа сылдьан, Ксенофонтов олоҕун үөрэтэн бардаҕыҥ? Туох санаалар киирбиттэрэй?
– Үлэбин суруйарбар кини бииртэн биир дьикти өрүтэ, дьоҕура, баараҕай талаана арыллан испитэ. Онуоха тус архыыба миэхэ сүрдээҕин көмөлөспүтэ. Архыыбын кэргэнэ К.А. Рогова кичэллээхтик уура сылдьыбыт этэ, онтон дойдутугар төннөрүгэр ИЯЛИ учуонайдара Н.М. Алексеев уонна П.Е. Ефремов көмөлөспүттэр этэ. Учуонай үтүө аатын төннөрүүгэ биллиилээх саха фольклориһа Г.У. Эргис үгүс сыратын уурбута.
Онон хас эмэ уонунан сыллары уҥуордаан да олорон, улуу киһи абылаҥа, кини идиэйэлэрэ оннук күүскэ дьайаллар эбит этэ. Соннук ураты долгуҥҥа дьупулуоммун ситэрэн, ситиһиилээхтик көмүскээбитим.
– Национальнай бибилэтиэкэҕэ буолбут төгүрүк остуолга “60-с сылларга Г.В. Ксенофонтовка анаммыт хандьыдаатым дьиссэртээссийэтин суруйан испитим” диэн ахтыбытыҥ.
– Оччолорго эдэрим, уолҕамчым да бэрт буолан, санаабар, барыта сатанан иһиэхтээх курдуга. Оннук хандьыдаат тиэмэтэ гыммытым, билим салайааччытынан устуоруйа билимин дуоктара И.М. Романовы анаабыттара. Кини миэхэ көмөлөһөрө, ыйара-кэрдэрэ. Мин Г.В. Ксенофонтов олоҕун кэрдиистэрин барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэр-чинчийэр былааннааҕым. Ол иһигэр Дьокуускай уокуруктааҕы суутугар албакаатынан үлэлээбит кэмин, кини бэлитиичэскэй көрүүлэрин, “Якутский трудовой союз федералистов” диэн либэрээллии-национальнай баартыйаны тэрийиигэ үлэтин. Хайа, олоҕун бары өттүн чинчийбэтэххэ, кини олоҕо да, личность быһыытынан да толору арыллыбат буоллаҕа.
– Ону туох мэһэйдээбитэй? Дьиссэртээссийэҕин көмүскүүрүҥ тоҕо уһаабытай?
– Оччолорго Саха АССР Киин судаарыстыбаннай архыыбыгар 1917 сыллаахха буолбут сабыытыйаларга сыһыаннаах, ону сырдатыан сөптөөх пуондалар сабыылаах, “кистэлэҥ” этилэр. Онон чинчийиибэр кини атын хайысхаҕа үлэтин-хамнаһын туоһулуур, ону кэпсиир, арыйар докумуоннары туттар кыаҕым суоҕа. Албакаатынан үлэлээбит кэмнэрин сырдатар докумуоннар эмиэ суохтара. Аны, хомуньуус баартыйа кэмитиэтиттэн миэхэ “бу тиэмэнэн ончу дьарыгырыма” диэн бобордуу кэриэтэ “сүбэлээбиттэрэ”. Биллэн турар, “хайдах маннык киһини үөрэтэри боболлор?!” диэн ыксаабыт-ыгылыйбыт түгэним баара да, оччолорго баартыйа эппитэ сокуон буоллаҕа. Онон чинчийиибин тохтоппутум.
– 60-с сыллартан элбэх кэм аастаҕа. Эн тиэмэҕин уларытыаххын да сөп эбит дии...
– Мин испэр хаһан эрэ аһаҕастык кэпсиир кэм кэлиэ диэн эрэл кыыма мэлдьи баара. Онуоха диэри кимиэхэ да кэпсээбэккэ, бүөм тутан сырыттаҕым дии. Онтон 90-с сылларга дойдуга, уопсастыбаҕа уларыйыылар саҕаламмыттара. Олунньутааҕы уонна Өктөөп өрөбөлүүссүйэлэрин сыанабылыгар саҥа көрүүлэр баар буолбуттара. Устуоруйа ити кэмин саҥалыы сыаналыыр, көрөр, үөрэтэр ыстатыйалар бэчээттэммиттэрэ. 1992 сыллаахха, СӨ Кинигэ национальнай кыһата Г.В. Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар” кинигэтин иккиһин таһаарбыта. Киирии тылы билим дуоктара В.Н. Иванов суруйбута. Эмиэ ити сыл Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун түмэлин дириэктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх диэйэтэлэ А.П. Решетникова көхтөөх көмөтүнэн, кыттыытынан Г.В. Ксенофонтов ойууннааһыҥҥа үлэлэрэ тахсыбыттара. Бу кинигэни хомуйан бэлэмнээн таһаарааччы, киирии тылын суруйааччы мин буолбутум.
1997 сыллаахха “Илин” сурунаалга Г.В. Ксенофонтов уопсастыбаннай уонна бэлитиичэскэй үлэтигэр анаммыт ыстатыйам тахсыбыта. Гавриил Васильевич онно бэлиитик, национальнай-босхолуур хамсааһын лиидэрин уонна идеологын быһыытынан буһуута-хатыыта сырдатыллыбыта. Үлэтин ити өрүтэ аныаха диэри үчүгэйдик сырдатылла илик этэ. Онтон, арааһа, дьэ “кэмэ кэллэ” диэбиттии, СГУ-га үлэлиир кафедрам сэбиэдиссэйэ Людмила Тимофеевна Иванова “тиэмэҕэр төнүн уонна дьиссэртээссийэ гынан көмүскээ” диэбитин кафедрам эмиэ өйөөбүтэ. Онон үлэбин ситэрэргэ ылсыбытым, Л.Т. Иванова билимҥэ салайааччым буолбута.
– Үгүстэр Г.В. Ксенофонтовы учуонай быһыытынан эрэ сыаналыыллар...
– Оччолорго устудьуоннар быраактыкаларын салайан, архыыпка үгүстүк сылдьарым. Онон СӨ Национальнай архыыбыгар ханнык пуондалар утуу-субуу арыллалларын көрөрүм. Ол курдук, ити кэмнэргэ урут сабыллан турбут 1917–1918 сс. пуондалар арыллыбыттара. Ол Гавриил Васильевиһы, чахчы, оччотооҕу кэм биир саамай чаҕылхай бэлиитигин быһыытынан арыйарга улахан төһүү буолбута.
Мин кинини бэлитиичэскэй диэйэтэл быһыытынан үөрэтээри “Якутский трудовой союз федералистов” баартыйа бырагырааматын, докумуоннарын сыныйан үөрэппитим. Ити кини В.В. Никифоров-Күлүмнүүрү кытта тэрийбит баартыйалара. Ол кэннэ Арассыыйаҕа федерализм проблемаларын, түөрүйэтин, Арассыыйа судаарыстыбатын национальнай-судаарыстыбаннай бириинсибинэн федеративнай тэриллиитин быһаарбыт, онно бэйэтин кылаатын киллэрбит киһи эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Ол эрээри, кэккэ төрүөтүнэн кини бэлиитик быһыытынан толору үлэлиир, бэйэтин арыйар кыаҕа суох буолан, бэлиитикэттэн тэйбитэ, наукаҕа барбыта.
– Дьиссэртээссийэҕэр үлэлииргэр саҥа чахчылары буллаҕыҥ дии?
– Кырдьык, уокуруктааҕы суут пуондатын архыыбыгар үлэлээн, Ксенофонтов биографиятыгар урут биллэ илик чахчылары булбутум. Кинини дьон-сэргэ, баттаммыт-атаҕастаммыт туһугар кыһаллар, норуот ытыктабылын ылыан ылбыт ситиһиилээх албакаат эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Киниэхэ көмүскэл көрдүү диэн ыраахтан-чугастан сэниэ да, көннөрү, эбэтэр олох дьадаҥы да дьон тохтоло суох кэлэ турар эбит.
Мин Г.В. Ксенофонтов албакааттаабыт 15 дьыалатын үөрэппитим. Кини суукка 1913 сыл сайыныттан 1919 сыл ахсынньытыгар диэри үлэлээбитэ, онно бэйэтин ураты дьыалабыай хаачыстыбатын, юрист быһыытынан үрдүк таһымын, билиитин көрдөрбүтэ. Ити үлэлиир кэмигэр кини личность быһыытынан сиппитэ-хоппута, олоххо сүрүн көрүүлэрэ, идийээллэрэ олоҕурбуттара.
Миэхэ кини дьыалабыай хаачыстыбалара эрэ буолбакка, киһи быһыытынан хайдаҕа эмиэ арыллыбыта. Хайдах курдук чиэһинэйэ, үтүө санаалааҕа, аһыныгас сүрэхтээҕэ. Ити үлэлээбит хайысхалара айылҕаттан бэриллибит дьоҕурун өссө сытыылаан, сайыннаран биэрбиттэр эбит диэххэ сөп: мындыр өйүн, логикатын, интуициятын. Билэр дьоно бары даҕаны кини бэл нууччалыы тылынан олус үчүгэй араатарын, этэн-тыынан бардаҕына дьон иһийэн тутан истэрин ахтар. Логикалаах, баай тыла-өһө, саҥата-иҥэтэ албакааттыырыгар да, бэлиитик буола сылдьыбыт кэмигэр да, олус итэҕэтиилээх буолан дьону угуйара. Онон Г.В. Ксенофонтов бэйэтин үс олох тус-туспа хайысхаҕа толору чаҕылхайдык арыйбыт улуукан киһи этэ диэн киэн тутта этиэххэ сөп.
Дьиссэртээссийэбин 1999 сыллаахха ГЧИ Учуонай сэбиэтигэр көмүскээбитим. 2000 сыллаахха манагыраапыйам тахсыбыта, 2008 сыллаахха иккистээн тахсыбыта. Кэлэр көлүөнэлэр өссө даҕаны Г.В. Ксенофонтов нэһилиэстибэтин үөрэтиэхтэрэ-чинчийиэхтэрэ турдаҕа. Билигин ГЧИ учуонайдара кини илиинэн суруллубут архыыбын сыыппараҕа көһөрөн, элбэх туомнаах хомуурунньук бэлэмнии сылдьалларыттан үөрэбит.
Дьэ, онон Г.В. Ксенофонтов олоҕун чинчийии, үөрэтии бэйэтэ эмиэ туспа кэпсээн эбит. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, үтүө аат син биир тиллэр. Улуу киһи аата, олорбут олоҕо дьоҥҥо-сэргэҕэ иккистээн эргиллэригэр күүһүн-кыаҕын биэрбит күндү учууталбыт Альбина Николаевнаны Билим күнүнэн эҕэрдэлиибит!
Нина ГЕРАСИМОВА.
