“... Создание Якутской республики – это дело личной инициативы товарища Сталина...” М.К. Аммосов.
Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийии туһунан элбэхтик сурулунна. Онон, туох да киирии тыла суох, санаабын быһа этэбин. Ол саҕанааҕы дойду үрдүкү салалтата “саха норуота автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ыллаҕына эрэ сайдыа” диэн өтө көрөн өйөөбүтэ умнуллуо суохтаах.
В.И. Ленин, И.В. Сталин соратниктара Е.Ярославскай, С.Орджоникидзе, Г.Петровскай саха оччотооҕу бастыҥ ыччатын өрөбөлүүссүйэ тыыныгар, судаарыстыбаннай үлэ дэгэттэрин туһунан өйдөбүлгэ бастакы үктэли уурбут, үөрэппит-такайбыт дьон этилэр. Кинилэр В.Ленини, И.Сталины кытта сирэй көрсүһүүлэригэр Саха сирин, саха чаҕылхай ыччатын туһунан элбэхтик кэпсээбит буолуохтаахтар. Бу барыта автономия ылыытыгар олук буолбута чуолкай.
М.К. Аммосов үөһээ этиитигэр олоҕуран, мин бэйэм И.В. Сталиҥҥа махтанабын. Автономияны тэрийии элбэх айдааннаах, улахан мөккүөрдээх буолбута. Манна бэйэбит испитигэр – эмиэ. Онно эбии кыһыл-үрүҥ сэриитин кэмэ.
«1921 сыл сэтинньи 9 күнүгэр автономияны тэрийии боппуруоһун быһаарса РСФСР ВЦИК-н чилиэнэ М.К. Аммосов Москубаҕа ыытыллыбыта. Кинини Ленин, Сталин, ВЦИК бэрэссэдээтэлэ Калинин приемнаабыттара...» (“Саха Сирэ” хаһыат, 27.04.2002)... «Ахсынньы 20 күнүгэр РКП(б) КК-н Сиббюротун мунньаҕа Саха Сиригэр автономияны биэрэр туһунан М.К. Аммосов иһитиннэриитин истэн баран, «Саха автономнай уобалаһын тэрийэри наадалааҕынан ааҕарга» диэн уураах ылыммыта...” (“Саха сирэ”, 27.04.02). И.В. Сталин онно солото суох буолан уонна бүөмнээн кэпсэтээри, 1922 с. тохсунньу 13 күнүгэр М.Аммосовы Кириэмиллээҕи кыбартыыратыгар ыҥыран өр кэпсэппит. Сахалар автономнай өрөспүүбүлүкэлэнэллэрэ наадатын эппит. Онтон 4 хонон баран, тохсунньу 17 күнүгэр, Наркомнац кэллиэгийэтэ Саха автономиятын тэрийэр туһунан боппуруоһу көрөр уонна ВЦИК бүрүсүдьүүмүн көрүүтүгэр барылы киллэрэр.
Онно «по его (Сталина) предложению было вынесено решение ЦК партии и ВЦИК об образовании автономной Якутской Советской Социалистической Республики» диэн М.Аммосов суруйбута баар. Онон, И.Сталин өйөөбөтөҕө буоллар, туспа өрөспүүбүлүкэлэнэрбит бэрт саарбах этэ.
Итини сэргэ, махтанабын – өбүгэлэрбитигэр. Барахсаттар, төһө да аҕыйах буоллаллар, бу айылаах киэҥ нэлэмэн сири баһылаан, ханнык да харандаас-кумааҕы суоҕар сиргэ барытыгар аат-суол иҥэрэн уонна ону эт мэйиилэригэр тутан хаалбыттарыгар. Учур хайатын бата, Ириэнэх Байҕал (Охуоскай муора) кытылын кыйа, Муостуур Арыыга (Новосибирскай арыылара), билиҥҥи Саха сирин кыраныыссатын быдан ыраах тас өттүгэр тиийэ сир-дойду үксэ сахалыы ааттаах. Аһара баран, өрдөөҕүтэ айанньыт Ю.А Сенкевич «Клуб кинопутешественников» биэриитигэр Камчатка тумул-арыытын аата сахалыы «Хамса» диэнтэн тахсыбытын кэпсээн турардааҕа (вулканнаах буолан мэлдьи “буруолуу” турарын иһин).
Манна эбии, махтанабын – М.И. Калиниҥҥа. ССРС тэриллиэҕиттэн өлүөр диэри (1946 с.) дойду Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүдьүүмүн бэрэссэдээтэлэ, БСК(б) КК-н Политбюротун чилиэнэ. Сахалар туспа автономия буолар сурахпытын истээт, “ыалларбыт” сирбитин былдьаһан тырыта-хайыта тыытан тииһинээри, бэйэбитигэр оҥойор ортотун эрэ хааллараары гыммыттара. Ону истибэккэ, И.Сталин уонна И.Калинин туох да мөккүөрэ-айдаана суох билиҥҥи кыраныыссабытын кырыйан биэрбиттэрэ. Ол каарта муннугар М.И. Калинин бигэргэтэн илии баттаабыта.
Сэрии иннигэр да, кэннигэр да И.В. Сталиҥҥа “ыалларбыт” сирдэрин былдьатан атаҕастаммыт дьон буолан, сорохтор өрөспүүбүлүкэбитин букатын да ыһар санаалаах киирэ сылдьыбытттара, Сталин өйөөбөтөҕө.
1923 с. М.И. Калинин: «Надо помочь якутскому народу. У него великое будущее...» – диэбитэ баар. Оттон 1936 с. «Якутская Республика займет подобающее место в Союзе Советских Социалистических Республик» диэн өтө көрөн эппитэ. “М.И. Калинин биһиги өрөспүүбүлүкэбитин кытта ыкса сибээһи туппутун, салайааччыларбытын эрэ буолбакка, боростуой тыа сирин үлэһиттэрин кытта приемнуурун” суруйбуттара баар (“Кыым”, 31.08.2005)
Ол кэмтэн ыла хойукка диэри Москубаҕа саха дэлэгээссийэтин, учуутал да, холкуостаах да буоллун, баҕарбыт сирдэригэр кэритэн сырытыннараллара, көрсүһүүлэри тэрийэллэрэ, тугу туруорсубуттарын уталыппакка толороллоро.
Арассыыйа эбэ хотун 5 гыммыт 1-н кэриҥэ сири бас билэн, дойду 85 субъегыттан биир инники күөҥҥэ сылдьан, Сахабыт өрөспүүбүлүктэтин 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсөбүт.
Валерий Кыппыгыров,
педагогика бэтэрээнэ, Ньурба, Чуукаар.
