Бу киһи дьиксинэр түбэлтэлэрин миэхэ билэр дьонум кэпсээбиттэрэ. Олоххо илэ-чахчы буолан ааспыттарын, төһөтө кырдьыгын-сымыйатын билбэппин. Ол эрээри, «дьиҥнээхтик буолбут үһү» диэбиттэрэ. Кэпсэнэр дьон, дойду, сир-уот аата уларытыллан сурулунна.
Хараҥа уулуссаҕа
Хас даҕаны сыллааҕыта биир эдэркээн кыыс оскуолатын этэҥҥэ бүтэрэн, тыаттан куоракка үөрэнэ диэн киирбит. Уопсайга тиксибэккэ эдьиийигэр олорорго күһэллибит. Үөрэҕин дьиэтэ олорор сириттэн олус ыраах, тэйиччи эбит. Эбиитин киһитэ даҕаны аҕыйах, уота-күөһэ даҕаны суох уулуссалаах буолан биэрбит.
Балаҕан ыйын бүтүүтэ ыас хараҥа киэһэлэр үүммүттэр. Эдэркээн оҕо, куруутун үөрэҕиттэн хойут төннөр буолан, киһитэ-сүөһүтэ суох, киһи үктэнэр да сирин кыайан көрбөт хараҥа уулуссатынан хаамарыгар тиийэр эбит. Биир оннук киэһэ хойут оптуобуһуттан түһэн, чугастыы турар маҕаһыынтан киирэн ас ылыммыт уонна икки илиитигэр бакыат тутуурдаах хараҥа, уота-күөһэ суох уулуссатын устун дьиэлээн испит. Сотору кэминэн кэннигэр дьон атахтарын тыаһа иһиллибит, хайыһан көрбүтэ үс киһи кинини батыһардыы байааттааҥнаан, хаамсан иһэллэр эбит. Ити дьон соччото суох сыаллаах-соруктаах батыһан иһэллэрин сэрэйэн, кыыс куттаммыт, сүүрээри гыммыта суумката элбэх уонна ыарахан буолан биэрбит.
Кыыс, хаамара түргэтээн, хайдах буолуоҕун толкуйдуу-толкуйдуу, уҥа-хаҥас хараҕын кырыытынан көрүтэлии испит уонна аара биир олбуор аана «манна киир» диэбит курдук аһаҕас турарын бэлиэтии көрбүт. Киһибит өй ылбычча, бу тиэргэҥҥэ бэйэтин дьиэтигэр кэлбит курдук туттан, киирэн хаалбыт. Улаханнык тыаһаабакка, дугунан хааман, олбуор кэннигэр саспыт уонна хайаҕаһынан ол үс киһи хаһан ааһалларын-суоҕун кэтээбит. Ити дьон сиэртибэ көрдүүрдүү тутталлар-хапталлар уонна эбиитин илиилэригэр тимирдээхтэр эбит. Тугу эрэ ботур-итир сибигинэһэн, кыратык биир сиргэ тэпсэҥнии түһэн баран төттөрү барбыттар.
Кыыс ити дьон барбыттарын кэннэ, дьэ "һуу" диэн өрө тыыммыт уонна олбуорга баар дьиэ диэки хайыспыт. Арай көрбүтэ биир кырачаан, быһа холоон биэстээх-алталаах нуучча кыыһа, кинини чоҕулуччу көрө-көрө, үөрэн мичилийэ турар эбит. Аттыгар дьиэ дуу, туох дуу уота сандааран, сирэйэ-хараҕа үчүгэйдик көстүбүт. Кыыспыт киниэхэ махтаммыттыы мичээрдээбит уонна олбуортан тахсан дьиэтин диэки хаама турбут.
Сарсыныгар сарсыарда ити уулусса устун хааман иһэн, бэҕэһээҥҥи олбуору көрөн ааһыам дии санаабыт. Арай өҥөйбүтэ - киһи олорботоҕо быданнаабыт олбуордаах дьиэ эбит. Түннүктэрэ хаптаһынынан саайыллан тураллар, аана тырыттан тэлэччи аһыллыбыт, оттон тиэргэн иһэ дьон сылдьыбатаҕа ырааппытын туоһулуур, бүүс-бүтүннүү уп-уһун хагдарыйбыт от эбит. Кыыс олус соһуйбут уонна ол киэһэ кинини Айыылар араҥаччылаабыттар эбит дии санаабыт. Ити эргэ тиэргэҥҥэ олохсуйбут иччи дуу, үтүө санаалаах кыра кыысчаан кута дуу кинини атыҥыраабакка ити олбуорга саһыардаҕа.
Кулуубу буулаабыт иччи
Бу түбэлтэ биир чугастааҕы улуус дэриэбинэтигэр буолбут. Биллэр биричиинэнэн нэһилиэнньэ аата кистэнэр, онон дьикти быһылаан буолан ааспыт сирин У. диэн ааттыым.
Биир үтүө сайыҥҥы күн оҕолор У. кулуубун улахан саалатыгар мустан кэпсэтэ олорбуттар. Тоҕо оннук мустубуттара эбитэ буолла, бука, билэр киһилэрэ кулууп үлэһитэ буолан көҥүллүүрэ дуу? Эргэ сынньалаҥ киинин дьиэтэ кинилэр саҥаларын дуораан гынан, күлэн сыһыгыраһаллара чугас эргиҥҥэ диэри эйээрбит. Арай, ол олордохторуна, биир кыыстара сыана үрдүн көрө түспүт уонна наһаа дьиибэтик ах барбыт. Сирэйэ-хараҕа кубарыс гыммыт уонна чуумпу соҕустук: «Ким эрэ турар курдук көрөн ыллым», -- диэбит. Онуоха оҕолор тулаларын көрүммүттэр даҕаны, ким да суоҕун билэн, салгыы кэпсэппиттэр. Оттон били кыыс сыананы өссө биирдэ одуулаан баран хатаннык часкыйа биэрбитигэр бука бары атахха биллэрэн, кулууп утары былаһааккаҕа сүүрэн тахсыбыттар.
Онно тиийэн, арыый уоскуйан, аймаммыт кыыстарын уҕарыта сатаабыттар даҕаны, киһилэрэ биир кэм: «Онно киһи турара, киһи баара», -- диэ да диэ буолбут.
Бу кэмҥэ хантан даҕаны кэлбитэ биллибэт этиҥнээх ардах түһэн курулаппыт. Оҕолор илийимээри кулууп кырыыһатын анныгар сүүрбүттэр. Син сүүрбэччэ мүнүүтэ курдук тура түһээт, аҕыйах буолан кулууптарын аанын хатыы тиийбиттэр. Биир улахан кыыс халҕаны сабан, маһынан баттаппытын кэннэ, ааннарын ким эрэ күүскэ үппүтүн курдук, эмискэччи аһыллан кэлбит, бэл, баттаһан турбут уоллара тиэрэ баран түспүт. Оҕолор куттара көтө сыһан хаһыытаспыттар уонна тэйиччи сиргэ диэри сүүрбүттэр.
«Ааны аһаҕас хаалларбаппыт буоллаҕа, хатыахха наада. Ким хорсунуй? Тиийэн өссө биирдэ хатаан көрүөх», -- диэбит биир кыыс. Бу сырыыга ити дьыаланы бары оҥорорго быһаарбыттар. Этиҥнээх ардах күүһүрэн биэрбит, чаҕылҕан кэмэ суох курбуулаабыт. Арай, тиийэн халҕаннарын баттата турдахтарына, аттыларыгар чаҕылҕан саайбыт, онуоха кулууп түннүгүнэн көрбүттэрэ -- иһирдьэ көрүдүөргэ икки миэтэрэ кэриҥнээх үрдүк, хара бэкир киһи харааран көстүбүт! Оччолооҕу көрбүт оҕолор ардаҕы ардах диэбэккэ дьиэлэрин диэки атахха биллэрбиттэр.
Сарсыарда аҕыйах буолан кулууп үлэһитин кытта кэлсибиттэр. Аан тэлэччи аһаҕас, иһирдьэ ол-бу докумуоннар ыһыллыбыттар, лаампалар буоллаҕына үлтүрүйэн, умайан хаалбыттар эбит.
Бу түбэлтэни истэн баран, этиҥ абааһы олорор маһын охсор диэн өбүгэлэрбит өйдөбүллэрэ туох эрэ оруннаах быһыылаах дии саныыгын.
Ыраах хоту улууска
Ааспыт үйэ 90-с сылларын саҕаланыытыгар Уйбаан диэн уол хоту улууска үлэлии сылдьыбыт. Биир үтүө күн тойоно ыҥыран ылан, биир ыраах нэһилиэктэн чугас ыстаадаҕа тоҥон турар ДТ-75 тыраахтары аҕал диэн сорудахтаабыт. Уол малын-салын хомунан, тимир көлөтүн көрүнэн, бырысыап кэтэрдэн баран туруммут. Күнү быһа айаннаан Т.. диэн сиргэ сылгыһыттар олорор сирдэригэр тиийбит уонна Гоша диэн бэрт кыра уҥуохтаах киһини сирдьит оҥостон илдьэ барбыт. Таһырдьа ахсынньы ахсым тымныыта, Саҥа дьыл иннинээҕи сүпсүлгэн күннэрэ эбит.
Уйбаан аргыһа олус кэпсээннээх киһи буолан биэрбит, айаҕа адьас хам буолбакка үгүһү сэһэргии олорбут. Сотору кэминэн туох эрэ бэрт улахан күөл курдук сиргэ киирбиттэр, киһитэ: “Тохтоо, манна олох хайаан даҕаны бэрик биэриэхпитин наада», -- диэбит. Биһиги киһибит үс табах сототун бырахпыт. Салгыы айаннаабыттар. Бу сырыыга аргыһа Гоша бастаан утаа чуумпурбут, дьоһумсуйбут көрүҥнэммит уонна маннык диэн кэпсээбит:
«Арай ааспыт өрөбүллэргэ сылгыларбын көрдүү сылдьан дьиибэҕэ түбэстим. Бурааммынан айаннаан истим, арай иннибэр киһи итэҕэйимиэн курдук, сахалыы таҥастаах, илин кэбиһэрдээх саха дьахтара илиитин утары уунан турар эбит. Бурааным умуллуох курдук дьаабыланан барда, олох ыксаатым. Сиэппин хастан көрдүм – тугум даҕаны суох. Саатар, табах тардыбаппын, ыксаан түөһүм сиэбин хастыбытым уонна урукку, сэбиэскэй былаас саҕана, тигиллибит тэлигириэйкэҕэ абырахтыыр таҥас тигиллэ сылдьарын хайа тардаат, иннигэр бырахпытым. Онуоха ити дьахтар көрдөрбүтүнэн сүтэн хаалта»...
Уйбаан ити кэпсээни итэҕэйбэтэх, ол эрээри иччилээхтик көрбүт-истибит аргыһа сымыйалыа суох курдук көрүҥнээх эбит. Эр дьон иккиэн айаннаан-айаннаан түүн үс саҕана алаас курдук төгүрүк хонууга тахсан кэлбиттэр, онно көрбүттэрэ былыргы өтөх турар эбит. Тимир көлө кэбиинэтин иһэ хайдах эрэ угаардаах курдугун иһин, Уйбаан өтөххө тахсан, оһох оттунан киһилии аһыан баҕарбыт. Онуоха анарааҥҥы киһитэ адьас кыккыраччы аккаастаан кэбиспит.
«Ээ чэ, мин, хомсомуол чилиэнэ, улаханнык ону-маны итэҕэйбэппин», - диэбит Уйбаан уонна өтөх диэки хаампыт. Былыргы аан кыычыгыраан киһи куйахатын хамсатыах айылаах тыастаах буолан биэрбит. Онтон халҕан ыараханнык сабыллаатын кытт,а уол банаарын уматан, балаҕан ис бараанын эргиччи көрүтэлээбит. Киһибит, аан маҥнай былыргы өтөх иһигэр киирбит буолан, сыныйан одуулаабыт. Манна былыр үйэтээҕи үс атахтаах остуол, талах олоппостор, сыбаҕа түһэн хаалбыт тиит мастан оҥоһуулаах көмүлүөк оһох, отторго бэлэм харааран хаалбыт хардаҕастар, наара ороннорго таба тэллэхтэрэ бааллар эбит.
Уйбаан били эргэрбит хардаҕастары быраҕаттаан, оһоҕу күлүбүрэччи оттон кэбиспитигэр омуннаах баҕайытык балаҕан иһэ сып-сырдык буола түспүт. Онтон тиэрмэһин арыйан чэйин куттубут, өйүөтүн хостообут уонна таһырдьа тахсан тыраахтарга олорор аргыһын ыҥыра сатаабыт даҕаны, анарааҥҥыта адьас туох да иһин буолумматах. Киһибит инньэ гынан балаҕан иһигэр иһигэр өйүөтүн соҕотоҕун үссэммит. Онтон дьэ өй ылан, аал уотун аһаппыт, килиэп арыылаан, чэй сабааркатын уонна табах ылан биэрбит. Ол кэнниттэн оһох диэки көрө олорон табахтыы, ону-маны саныы олордоҕуна ким эрэ баттаҕыттан имэрийбит.
Уйбаан: «Ээ чэ, тартаххына тарт», - диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалбыт. Онуоха күүскэ баҕайытык көстүбэт илии баттаҕыттан иккитэ тарпыт! Киһибит кутталыттан массыынатыгар хайдах тахсыбытын даҕаны өйдөөбөккө хаалбыт...
Тимир көлөнөн Уйбаан уонна Гоша саҥата суох син балачча айаннаабыттар. Онтон өтөр соҕус буолаат, киһититтэн: «Сөпкө айаннаан иһэбит дуо?» - диэн уолбут нэһиилэ ыган саҥа таһаарбыт. Онуоха анарааҥҥыта эмиэ сибигинэйэр кэриэтэ ыйыппыт: «Доҕоор, ити кими көрдүҥ?»
Уйбаан тохтуу түһэн баран, куттаммыта арыый намыраан, уоскуйан баран хоруйдаабыт: «Кэннибин эргийэн көрбөтүм, арай баттахпыттан тартылар...» Ити курдук салгыы айах атан кэпсэппэккэ, чуумпутук айаннаан испиттэр. Соторунан тиийиэхтээх сирдэригэр тиийэн баран тыраахтардарын ылан, төттөрү туруммуттар.
Күнүс сырдыкка били өтөх аттынан ааһан иһэн көрбүттэрэ – хотон кэннигэр араҥас турар эбит! Үнүр хараҥаҕа Уйбаан ону өйдөөн көрбөтөх буоллаҕа. Кини итиччэлээҕи көрөөт, били өтөххө көстүбэт киһи баттаҕыттан тарпытын саныы-саныы тиэхиньикэтин гааһын күүскэ баттаабытын билбэккэ даҕаны хаалбыт.
Арай аргыһа, дьэ өй ылбыттыы, ити өтөххө Чыс Миитэрэй диэн киһи эһээтэ олорбутун, эргэ балаҕан быһа холоон 17-с үйэҕэ тутуллубут буолуон сөбүн туһунан кэпсээбит (эрдэ тоҕо эппэтэҕэй диэбиккэ дылы).
Дьэ, ити курдук, Уйбаан барахсан чэбдик салгыннаах, сылаас сиргэ аһаары ыт атаҕын тута сыспыт. Бука, ол араҥаска сытар киһи илэ хаама сырыттаҕа.
Дьон кэпсээбитин сурукка тистэ Ираида Коркина-Чугдаара.
Сэҥээриилэр