Киһи аймах маннык дьулаан быһыыны-майгыны өссө билэ илигэ. Олохтоох кыра-хара норуоту сир үрдүттэн симэлитэр туһуттан, улахан омук араас сидьиҥ, кэрээнэ суох ньымалары туһанан, билигин аан дойду үрдүнэн улуу державанан аатырар Америка Холбоһуктаах Штаттара бэйэлэрин устуоруйаларыгар өр сылларга сааттаах хара мэҥи хаалларбыттара.
Индеецтэр уонна бизоннар дьылҕалара олус хараастыылаах. Өссө XVIII үйэ саҕаланыытыгар бизоннар ахсааннара уйаара-кэйээрэ биллибэт истиэптэргэ аата-ахсаана биллибэт элбэх этэ. Олохтоох индеецтэр бултууллара, кэлии европеецтар ытыалыыллара кыыллар ахсааннара энчирииригэр улахан охсууну оҥорбот этэ. Оттон XIX үйэ отутус сылларыттан дьиҥнээх кыыллыы кыдыйыы саҕаламмыта.
Бу барыта Америка оччотооҕу былааһа хоһуун, сэрииһит, бэриммэтэх индеецтэри эһэр, муҥур уһукка тиэрдэр уодаһыннаах бэлиитикэтэ буолбута. Индеецтэр бэйэлэрин сирдэрин Европа араас устугас бырадьаагаларыгар туран биэрэр санаалара ончу суоҕа. Албын-түөкэй европеецтар атын суолунан барарга быһаарыммыттара. Бизон – индеец олоҕун төрдө. Аһыыр аһа, таҥаһа, ураһатын бүрүөһүнэ. Дьыл тахсар идэһэтэ. «Онон бу кыылы эстэххэ – кыһыл тириилээх дьону кыайабыт» диэн, үрүҥ дьон нэгэй сыал-сорук туруоруммуттара.
Бизон айылгыта
Бизоннар от аһылыктаахтар. Үөрүнэн сылдьаллар. Кыһынын биир миэтэрэҕэ тиийэ халыҥ хаары хаһан аһыыллар. Төбөлөрүнэн хаары булкуйан, халыҥ хаары тибилитэн кырыс окко тиийэллэр. Сууккаҕа биирдэ уу иһэн кэлэллэр. Күөллэр, өрүстэр тоҥнохторуна, хаары сииллэр. Төгүрүк суукканы быһа мэччийэллэр. Саамай үчүгэйдик сыты ылар уорганнара үлэлииллэр. Бизоннар сиэмэх кыыллары, дьону, уоту икки биэрэстэттэн билиэхтэрин сөп. Оттон уу баарын олус ыраахтан, 7-8 биэрэстэ тэйиччиттэн, билэр кыахтаахтар. Арай истэллэрэ арыый мөлтөх.
Бизоннар ону-маны билэ-көрө сатыыллара элбэх, чуолаан торбуйахтара. Ханнык баҕарар билбэт эттиктэрэ кинилэр болҕомтолорун тардыан сөп. Бу кыыллар саҥалара улахан, ордук сүүллэрэ киирбит кэмигэр, атыыр оҕус айаатыыра киэһээҥҥи чуумпуга ырааҕынан эргимтэҕэ иһиллэр.
Көрдөххө улаханнарын, мөдөөттөрүн иһин, бу аарымалар олус түргэттэр, сымсалар. Чааска 50 килэмиэтири холкутук сүүрүөхтэрин сөп. Бизону кырыктаах диэбэккин эрээри, хаайылыннаҕына, күүстээх утарсыыны оҥорор. Айылҕаҕа эһэттэн уонна бөрөттөн ураты өстөөҕө суох. Бизон үөрдэрэ дьыл кэмнэринэн миграция оҥороллоро. Биир көбүс-көнө, мөлүйүөнүнэн үөрдээх халыҥ халҕаһа айаҥҥа турунара – сөҕүмэр көстүү. Сылын аайы биир суоллаахтара, онтулара улахан омоон буолан хаалара.
Индеецтэр территориялара
XIX үйэ ортотугар, Америка сэриилэрэ индеецтэри кытары сэриигэ сааттаахтык хотторон, Форт Ларами дуогабарын түһэрсибиттэрэ. Ол дуогабарга этиллэринэн, аны мантан инньэ Хара Хайалартан арҕаа бизоннар мэччийэр киэҥ-куоҥ истиэптэрэ – индеецтэр баалларын тухары кинилэр киэннэрэ. Биир да үрүҥ киһи онно дураһыйар бырааба суох. Ол эрээри, хаһан баҕарар буоларын курдук, американецтар хаһан тылларыгар турбуттара баарай?! Аҕыйах уонча сылынан Хара Хайаларга генерал Кастер баһылыктаах геологическай эспэдииссийэ көмүс булан, колонистар эппит тыллара сиик буолан симэлийбитэ, күдэҥҥэ көппүтэ.
Сиулар ытык сирдэригэр Хара Хайаларга араас бырадьаагы, арыгыһыт, уһун солкуобайы батыспыт устугас, бас быһар бандьыыт арааһа субуруспута. Тэпсилгэн оҥостубуттара. Ким ону сөбүлүөй?! Индеецтэр: чейеннэр, сиулар, арапахолар мустаннар, үрүҥ дьоҥҥо утарсар санааламмыттара.
Эмиэ атаааннаһыы саҕаламмыта. Дөрүн-дөрүн сытыы хапсыһыылар истиэпкэ буолуталаабыттара.
Сидьиҥ кыдыйааччы
Уильям Фридерик Коди – Буффало Билл. Америка устуоруйата бу киһийдэҕи национальнай дьоруой оҥорон, ыллаан-туойан хоһуйартан сылайбат.
Кини тимир суолу тутааччылары кыыл аҥаардаах индеецтэртэн көмүскүүр уонна аһынан хааччыйар аатыран үлэҕэ киирэр. Ол сылдьан таах көрүлээн, тылларын эрэ ылар санааттан тыһыынчанан бизону кыдыйар, таах тылларын эрэ ылаары. Уонна күн уотугар сытытан, хаалларан кэбиһэр. Биллэн турар, бу киһи индеецтэр сүрүн өстөөхтөрө буолбута. Үөһэ ахтыллыбыт сидьиҥ быһыыларын билигин Америка устуоруктара кичэйэн суурайаллар, тумналлар. Кини улуу держава, дойду туһугар киирсибит буойун, айанньыт курдук ахтыллар. Ол, биллэн турар, дьиҥ буолбукка хайдах да эппиэттэспэт.
“Бас быһар дьикээрдэр, кыыллар” диир дьонуттан кини туох да ордуга суоҕа. Өссө намыһах таһымҥа турара. Ол курдук киһи куйахатын сүлэр индеецтэри сэмэлиир бэйэтэ, биир сэриилэһиигэ, чейеннэр буойуннарын кэнниттэн ытан өлөрөн баран, часкыйа-часкыйа куйахатын быспытын, элбэх дьон көрбүт-бигэргэппитт.
Кэлин бу урдус, бизоннара кыргыллан аччык аҥаардаах байааттаҥнаһа сылдьар индеецтэри харчынан манньалаан, көр-нар шоулары оҥоруунан дьарыктаммыт. «Үтүө санаалаах үрүҥ дьон” дьиикэй индеецтэртэн Арҕаа эҥээри босхолуулларын туһунан. Биллэн турар, туох да сиэргэ баппат быһыы.
Бизоннар суох буолбуттарын да кэннэ, индеецтэри аччыктатан кыайан бараннар, үрүҥ дьон «индеецтэр бу сиргэ син биир элбэхтэр» диэн, айылҕа оҕолорун – индеецтэри – “Кутурҕан суолунан” (Дорога Слез) диэн аатырбыт дьаһалынан, концентрационнай лааҕырдарга үүртэлээн барбыттара. Төһө да «резервация» диэн арыый сымнатан эттэллэр, дьиҥнээх бастакы концентрационнай лааҕырдар бу этилэр. Саалаах-саадахтаах надзиратель саллааттардаах, ытырыык ыттардаах, аччык аас-туор олохтоох. Гитлер туох да саҥаны айбатаҕа, кини көннөрү американецтары эрэ үтүктүбүтэ.
Бу алдьархайтан таһааран ас-таҥас булуна олорбут баанда биир сыл иһигэр 28 000 бизону кыдыйбыт. Киһи сөҕүөн уонна бэркиһиэн иһин, Америка былаастара сааппакка, сидьиҥ чиччиккэ – Буффало Билгэ – пааматынньык оҥорбуттара күн бүгүҥҥэ диэри турар.
Америка генералларын ахтыылара
Индеецтэри уонна бизоннары имири кыргыы туһунан кыбыстыбакка «Улуу нация» аҕалара бэйэлэринэн ахталлар:
Генерал Филип Шериедан: «Бизоннары кыргар булчуттар барахсаттар, кэнники икки сылга элбэҕи оҥордулар. Бүтүн американскай аармыйа отут сыл тухары тобуктаппатах индеецтэрин кинилэр тобуктаттылар. Кинилэргэ түксүлүөхтэригэр диэри сааны-саадаҕы, буораҕы, сибиниэһи биэриҥ! Оччоҕо кинилэр кырыыстаах индеецтэри күл оҥоруохтара. Кытаатыҥ! Биир өлөрүллүбүт бизон – уон кыргыллыбыт индеец. Хороший индеец – мертвый индеец!» – диэн, өссө тоһоҕолоон туран, ыпсаран эппитэ.
Полковник Ричард Джордж: «Бизоннар букатын сүттүннэр – оччоҕо кыһыл сирэйдээхтэр эмиэ оннук сүтүөхтэрэ», – диэн, күлэ-күлэ алларастаан, уопсастыбыннаска туһаайан эппитэ.
Кыдыйыы түмүгэ
Кыыллыы кыдыйыы түмүгэр, XIX үйэ бүтүүтүгэр Хотугу Америка киэҥ истиэптэригэр устуоруйаҕа киирбит аарыма бизон ахсаана уонунан мөлүйүөнтэн баара-суоҕа аҕыйах сүүс ахсааҥҥа диэри түспүтэ. Боронсуус биолога сабаҕалааһынынан, бизоннар аан маҥнай европеецтар истиэптэргэ кэлиилэригэр ахсааннара 70-75 мөлүйүөн буолуон сөп эбит. Ол эрээри 1880-1885 сылларга, булчуттар ортолоругар сотору аны «бүтэһик бизону» бултуохпут диэн сурах барбыт.
Аҥаардас 1870-1875 сс. булчуттар сылга 2,5 мөл. бизону өлөрөр эбит буоллахтарына, киһи үөһэ ыйыллыбыт чахчылартан соһуйбат.
Бүтэһик түгэҥҥэ өйдөнүү
Олох бүтэһик түгэҥҥэ, баара-суоҕа 835 эрэ бизон хаалбытын кэннэ биирдэ, Америка уопсастыбаннаһа кыбыстан дуу, өйдөнөн дуу кыыллыы кыдыйыыны тохтоппута. 1905 сыллаахха, ахсынньыга Бизоннары быыһыыр бастакы американскай уопсастыба баар буолбута. Мантан сиэттэрэн, хас да штакка субуруччу: Оклахомаҕа, Небраскаҕа, Дакотаҕа уонна Монтанаҕа ураты харыстанар сирдэр баар буолбуттара. Манна ордубут бизон үөрдэрин судаарыстыба бэйэтин көмүскэлигэр ылбыта. 1910 сыллаахха ордубут үөр икки төгүл улааппыта. Онтон 10 сылынан олох даҕаны 9000 кэриҥэ буолбута. Бу – истиэп бизоннарын аахтахха. Үтүө холобуру иилэ хабан ылан ыаллыы Канада судаарыстыбата бэйэлэрин ыырдарыгар баар тыа бизонун быыһыыр хамсааһыны эмиэ киэҥ далааһыннаахтык ыыппыта. 1907 сыллаахха Канада бырабыыталыстыбата чааһынай дьонтон 709 тыа бизонун үөрүн атыыласпыта уонна тута, саҥа тэриллибит Вад Баффало Национальнай пааркаҕа ыыппыта. Большое Невольничье уонна Атабаска күөллэр икки ардыларыгар. Билигин АХШ уонна Канада сиригэр-уотугар 30 000 – 50 000 истиэп, тыа аарымалара мэччийэллэр.
Чаҕыл.
