Подполковник Станислав Петров “тымныы сэрии” биир сүрүн дьоруойунан биллэр. Кини АХШ-ы утары ядернай охсууну биэрэр туһунан бирикээһи биэриэн сөптөөҕө, дьолго, онно тиэрдибэтэҕэ.
Сэбиэскэй эписиэр 1983 сыллаахха балаҕан ыйын 26 күнэ үүнэр түүнүгэр ССРС уонна АХШ икки ардыгар буолуон сөптөөх ядернай сэриини тохтоппута. Ити алдьархай аракыата саба түһүүтүн сэрэтэр систиэмэ харгыстаммытыттан тахсыан сөптөөҕө. Серпухов-15 хамандыырдар пууннарыгар (КП) баар көмпүүтэр Хотугу Эмиэрикэттэн аракыатаны ыыттылар диэн биллэрбит. Онуоха Станислав Петров ити сигнал сыыһа диэн сыаналаабыт. Тыыннаах эрдэҕинэ Петров туһунан ким да тугу да билбэтэ, оттон билигин кини аата анал энциклопедияҕа киирэн сылдьар.
Станислав Евграфович Петров 1939 сыллаахха, балаҕан ыйын 7 күнүгэр Владивостокка төрөөбүт. Киевтээҕи үрдүкү инженернэй радиотехническай училищены бүтэрбит. 1972 сыллаахха Москуба таһыгар баар Серпухов-15 хамандыырдар пууннарыгар сулууспаҕа ыҥырыллыбыт. Кини аракыатанан саба түһүүлэри сэрэтэр космическай аппарааттар сөпкө үлэлииллэрин хонтуруоллуур эбээһинэстээҕэ.
Станислав Петров ити күн КП-га сылдьыа суохтааҕа. Кини онно кыл мүччү дьуһуурунайы солбуйа диэн тиийбит. “Симиэнэм киэһэ 20 ч. буолуохтааҕын курдук саҕаламмыта, мин бас билиибэр 80 байыаннай сулууспалаах баара. Күннээҕи түбүкпүтүн толоро сылдьыбыппыт. Онтон 00:15 мүн. КП-га сириэнэ тыаһаабыта. Көмпүүтэр экраныгар “старт” диэн иһитиннэрии тахсыбыта уонна Хотугу Эмиэрикэ кытылыттан аракыата көтөн эрэр диэн иһитиннэр-битэ”, – диэн ахтыбыт. Ити кэмҥэ Петрову кытары кэбиниэккэ баар дьон соһуйан, кини туох дьаһалы ыларын кэтии олорбуттар. Петров “миэстэҕитигэр олоруҥ” диэн кытаанахтык бирикээстээбит. Подполковник, быраабыла быһыытынан, систиэмэ хамандыырыгар уонна ыстаап начаалынньыгар хайаан да “аракыата ыыттылар” диэн тута дакылааттыах тустаах. Ону толороругар атын кэбиниэккэ тахсан төлөпүөнүнэн биллэриэхтээх этэ. Кини ол түгэҥҥэ “атаҕым баата курдук буолбута, соһуйаммын, хамсанар да кыаҕа суох турукка киирбитим” диэн кэпсээбит.
Аракыатаны ыыппыттарын туһунан эрдэттэн сэрэтэр “Око” космическай систиэмэ биллэрбит. Бу систиэмэ дойду байыаннай-бэлитиичэскэй салалтата хардарар быһаарыыны ылынарыгар уон мүнүүтэ кэриҥин биэрэр. Өскө аракыата дьиҥ чахчы көппүт буоллаҕына, ону иккис харыстыыр, көмүскүүр эшелон систиэмэтэ – радар – тутуохтааҕа. Ол радардар биллэрбиттэрин кэннэ, ыытыллыбыт аракыата ССРС киин территориятыгар 20 мүнүүтэнэн көтөн түһүөхтээҕэ. Инньэ гынан, Хотугу Эмиэрикэттэн ыытыллыбыт аракыата биһиги территориябытыгар быһа холоон 30 мүн. түһүөхтээх этэ.
“Мин санаабар, төбөм олох көмпүүтэр курдук буолан хаалбыта – араас дааннайдар эргийэллэрэ, ол эрээри биир түмүккэ аҕалбатахтара. Мин салалтаҕа икки мүнүүтэнэн эрийбитим уонна түрүбүөгэ сымыйа, көмпүүтэр алҕаһаата диэбитим. Ол кэннэ аракыата чахчы ыытыллыбыт буоллаҕына, биһиги территориябытыгар киирэн, радар биллэрэрин долгуйа кэтээбитим. Ол 18 мүнүүтэнэн буолуохтааҕа, хата, дьолго, ол тахсыбатаҕа”, – диэн Петров кэпсээбит.
Сэрэйэн көрөр дьоҕур уонна уопут
Петров тоҕо итинник быһаарбытай? Бастатан туран, кини идэтин үчүгэйдик баһылаабыта улахан оруоллааҕа уонна сэрэйэн көрөр дьоҕура – интуиция. Хара ааныттан эписиэр радар биир эрэ базаттан ытыллыбытын туппутун дьиктиргээбит. Дьиҥэр, аракыата ыытылыннаҕына, оннук көрдөрбөт эбит. Оттон, биир өттүттэн, Петров бэйэтэ оҥорсубут сэрэтэр систиэмэтэ сыыспытын туһунан туох да бэлиэ суоҕа.
Манна хараҥа хостон радардар көрдөрүүлэрин кэтээн көрө олорор “визуальщиктар” иһитиннэриилэрэ улахан оруолламмыт. Кинилэр аракыата көппүтүн бигэргэппэтэхтэр.
“Мин ол иһитиннэриини туһанар быраабым суоҕа, ол да буоллар туһаммытым. Мин, дьиҥэ, инструкцияны кэспитим, быһаарыы ыларбар 50/50 этэ. “Эрэллээхпин дуо?” диэн санаа быһа сиэбитэ. Мин иккис эшелоҥҥа тирэҕирбитим... Оттон өскө туох эмэ буолбут да буоллаҕына, мин Аан дойду үһүс сэриитин саҕалааччы буолуохпун баҕарбатаҕым”, – диэн билиммит.
Серпухов-15 буолбут түгэн кэнниттэн судаарыстыба хамыыһыйата кэлэн үлэлээбит. Үс күн үлэлээн баран, сымыйа түрүлүөн төрдө туохтан тахсыбытын кыайан быһаарбатахтар.
“Түмүгү таһаарбыттарын кэннэ, онно туох диэн дакылааттаабыттарын миэхэ ким да билиһиннэрбэтэҕэ, тоҕо диэтэххэ, онно солуута суоҕу суруйбуттара. Туораттан кэлбит киһи тугу да быһаарар кыаҕа суоҕа. Биһиги, эбийиэккэ үлэлиир исписэлиистэр, сымыйа түрүлүөн төрдүн этэрбитин туттуммуппут”, – диэбиттээх.
Сыл аҥаара ааспытын кэннэ, систиэмэ тоҕо сыыспытын быһаарбыттара: күн сардаҥата, былыттарга охсуллан, спутнигы сырдаппыт. Били, оҕолор күн уотун чаҕылытан оонньуулларын курдук. Дьэ, өлүү түбэлтэлээх, оннук күн сардаҥата Хотугу Дакотаҕа баар байыаннай база үрдүнэн чаҕылыйбыт. Кэлин итинник түгэннэри эндэппэккэ быһаарар буолбуттара. Хата, ыксаллаах түгэн хатыламматаҕа.
Оттон оччолорго ити быһылаан иһин син биир ким эрэ эппиэккэ тардыллыахтааҕа. Петров ахтыытыгар суруллубутунан, ол хамыыһыйаҕа систиэмэ сыыспытыгар быһаччы кыттыгастаах дьон киирбиттэр, биллэн турар, кинилэр сыыһаларын билиниэхтэрин баҕарбатахтар, ол иһин буруйу барытын оперативнай дьуһуурунай Станислав Петровка түһэрбиттэр. Били, буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы. Петров, устаап быһыытынан, хамаандатын, бирикээһин барытын бойобуой сурунаалга бэлиэтэнэн иһиэхтээҕэ. Оттон балаҕан ыйын 26 күнэ үүнэр түүнүгэр барыта чыпчылҕан курдук саҕыллан испит буолан, барытын хайдах да сөкүүндэнэн бэлиэтэнэн испэтэх. Ол түмүгэр сурунаалга көтүтүү тахсыбыт. Бойобуой докумуоннары сыыһа толордо диэн матыыптаан, Станислав Петрову устан кэбиспиттэрэ.
Уонча сыл буолан баран, Петров “бастаан утаа ол дьоҥҥо улаханнык өһүрбүтүм, онтон кэлин умнубутум. Үлэм оннук буоллаҕа дии. Бастаан утаа интервьюларбар ону аһаҕастык билинэрим. “Миигин уган биэрдилэр, буруйдарын миэхэ көлбөрүттүлэр диэн саныырым. Кэлин онно бөлүһүөктүү сыһыаннаспытым: умнубутум”, – диэн билиммиттээх.
Аан дойду үһүс сэриититтэн кыл мүччү быыһаабыт Станислав Петров нөҥүө сылыгар – 1984 сыллаахха – астаапкаҕа тахсыбыта. Барыта чып кистэлэҥҥэ тутуллубут уонна бэлиитикэ да өттүнэн, ити дьоруойдуу быһыы туһунан ханна да кэпсэммэтэҕэ. Бу түгэн туһунан дьон 1993 сыллаахха биирдэ билбиттэрэ. Станислав Петров ити сүрэх баастаах, долгутуулаах түүн туһунан кимиэхэ да кэпсээбэтэх, оннооҕор кэргэнигэр эппэтэх. “Ол түүн кэнниттэн ньиргиччи утуйбутум уонна түүл курдук умнан кэбиспитим, саныы сатаабатаҕым”, – диэн кэпсээбит. Петров туһунан ССРС үрэллибитин кэннэ биирдэ сиһилии билбиттэрэ. Ол кэннэ киниэхэ араас бириэмийэ туттарбыттара. 2006 сыллаахха Нью-Йорк куоракка, ХНТ ыстаап-кыбартыыратыгар “Ассоциация граждан мира” уопсастыбаннай тэрилтэ “Человеку, который предотвратил ядерную войну” диэн суруктаах наҕарааданы туттарбыттара. 2012 сыллаахха, Германияҕа Баден-Баден куоракка ньиэмэс СМИ-лэрин бириэмийэтин туппута. Оттон 2013 сыллаахха ФРГ “Дрезденская премия за предотвращение конфликтов и насилия” бириэмийэтин туттарбыттара. Нөҥүө сылыгар, 2013 сыллаахха, Кевин Костнер “Человек, который спас мир” диэн документальнай киинэни устубута.
Станислав Петров бэйэтин дьоруой курдук санамматах. “Үлэм оннук этэ” диэн мэлдьи билинэрэ. Сулууспатыттан уурайан баран, Москуба таһыгар Фрязиноҕа олохсуйбут, Москубаҕа боростуой харабынайынан үлэлээбит. Кини 2017 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Орто дойду олоҕуттан барбыта. Петров өлбүтүн туһунан суруналыыстар хас да ый буолан баран биирдэ билбиттэрэ.
Дмитрий ИВАНОВ бэлэмнээтэ.
