Тыһыынчанан көһү сатыы хаамыы, очурдаах-чочурдаах сири үрэҕи, өрүһү туорааһын, хайа саамай чыпчаалыгар дабайыы... Кинини элбэх киһи батыһар, киниттэн элбэххэ үөрэнэллэр, үгүһү ылаллар. Галия Дьячковская (Мукминова) уонтан тахса сыл устата Саха сирин айылҕатын биллэ-көрдө. География, биология, ботаника, туризм дьиҥнээх уруоктара – бу. Галия похуоттара ырыа-тойук, оонньуу аргыстаахтар. Мин дьону кытта кэпсэтиибэр төрдүттэн, дойдутуттан саҕалыырбын ордоробун. Онон кэпсэтиибит хайалаах сир кыыһын оҕо эрдэҕинээҕи дьарыгыттан саҕаланна.
Бириһиэн балааккалаах похуоттан саҕаламмыта
Дьааҥы улууһун Боруулаах үрэҕин биэрэгэр турар Томтор диэн кыра дэриэбинэҕэ төрөөбүтүм. Аҕам Хамит Шайхиевич Мукминов – аармыйа кэннэ үлэни батыһан кэлбит татаар, уу сахалыы саҥарарга үөрэммитэ. Ийэм Тамара Васильевна – Тааттаттан, Дьааҥыттан тардыылаах саха дьахтара. Бэйэ-бэйэлэрин олус таптаһаллара. Наһаа үлэһит, көнө, элбэҕи ааҕар, дьоҥҥо ытыктанар дьон этилэр. Биһиги олохпутугар улахан холобур буолбуттара. Оҕо сырыттахпытына, үөрэх дьылын бүтүүтэ таабылбытын ылаат, кылааһынан айылҕаҕа хоно-өрүү барарбыт. Софья Николаевна Старостина диэн химия, биология, география учуутала кылаас салайааччылаах этибит. Киниттэн сири-дойдуну, үүнээйини, кыылы-сүөлү билэ улааппыппыт. Таҥас-сап, тэринии – оччотооҕу кэм сиэринэн. Биирдэ эрэһиинэ тилэхтээх кедабын ылыахпын сүрэҕэлдьээн, «чешка» дэнэр атах таҥаһын таһынан саппыкыбын кэппитим. Хайа тэллэҕэр саппыкыбын тэбиэлээн кэбиһэн баран, төттөрү түһүүбэр тилигирэччи сүүрэн, тилэхпин «умаппыппын» ончу умнубаппын. Уон оҕо биэс киһи сытар балааккатыгар балыгы кэчигирэппит курдук утуйарбыт, түүн ортото хамаанданан атын ойоҕоспутугар эргийэрбит. Түөспүт тылыгар диэри хаарга батары түһэр, чыычаах көтөр үрдүгүттэн дойдубутун таҥнары көрөр таас хайаҕа сырыыбыт өйгө хаалбыта. Урут тыа оҕотун хааччахтаабаттара олус да үчүгэй эбит. Итинник похуоттарга уолаттар, бэл, саалаах бараллара. Дьиктитэ диэн, дэҥ-оһол тахсыбат этэ.
Устудьуоннуу сылдьан араас күрэхтэһиигэ, похуокка, хайыһар десаныгар кыттыбытым. Үөрэхпин бүтэрээт, уон биир сыл физика, информатика, астрономия учууталынан үлэлээбитим. Дьонум суох буолбуттарын кэннэ куоракка көһөн кэлбиппит. Онно биир күн пуорумҥа «Вадми» (кэлин билбитим – Васильев Александр Дмитриевич) диэн никтээх киһи Буотамаҕа тоҕус күҥҥэ байдаарканан похуокка ыҥырбыт этэ. Көрсүһүөхтээх сирбэр тиийэн салайааччы, оҕо бөҕөтүн туризмҥа үөрэппит Александр Васильевы кытта билсибитим. Наһаа холку, сэмэй эрээри, ис-иһиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах салайааччыбын кытта элбэхтик алтыспытым. Ити иннинэ уунан уста илигим. Бу санаатахха, олус боростуойдук таҥнан тиийбиппин. Кытай атах таҥаһа, уларсык үрүсээк, көннөрү утуйар таҥас... Өйүөҕэ 20 устуука кэнсиэрбэ ылбыппын таҥас үрүсээккэ хаптаччы уган, Өлүөнэ өрүстэн Буотамаҕа диэри сатыы хаамарбар кэһэйэн турардаахпын. Кедам тилэҕэ олус чараас эбит. Үрүсээгим быата санныбар быһа киирэн, эрэйдэммитим. Бастакы сырыыбытыгар эрдэри сатаабакка, өрүс ортотугар сылайыахпытыгар диэри кулахачыйбыппыт. Итиннэ эмиэ тиэхиньикэ, үөрэх наада эбит. Өлүөнэ өрүһү уҥуордаабыт бастакы похуотум өйбүттэн өргө диэри арахпатаҕа. Онтон ыла айанныырбын тохтото иликпин. Быйыл 15-с сылбын баран кэллим.
Хайаттан үрдүк хайалар эрэ бааллар
Ыраах айаҥҥа эрдэттэн өй-санаа да өттүнэн бэлэмнэнэн, харчы мунньунан турунаҕын. Саха сирэ олус кэрэ! Ханна даҕаны айылҕа хатыламмат. Бэл, кэккэлэһэ сытар Сиинэ уонна Өлүөнэ өрүстэр сирдэрэ, отторо-мастара, таастара уратылаах. Сири киһиэхэ майгыннатан көрөөччүбүн. Сорох сир кырдьаҕас оҕонньор курдук тыынныын атын буолар, оттон сороххо эдэр киһилиин алтыспыт курдук сананаҕын. Похуот улахан аҥаара хамаандаҕыттан тутулуктаах. Этэн аһарбыт Александр Васильевы кытта Михаил Местников тэрийэр категорийнай похуоттарыгар сылдьыталаабытым. Михаилы кытта эмиэ интэриниэт нөҥүө билсибитим. «Дохсун» диэн туристыыр кулууптааҕа. Кинилиин Чехияттан сылдьар туристары кытта Алдаҥҥа Улахан Ньамныырга сырыыбыт ураты этэ. Чульмаҥҥа 11 күнүттэн 9 күнүгэр ардахтаах похуот чахчы ыарахана. Уус Ньараттан уунан устан Муома Хонуутугар тиийбиппит. Аҕыс күн хайаҕа сылдьыбыппыт.
Өймөкөөн хайаларын оҕо сааһыттан таптаабыт Георгий Цыпандины кытта билсиэхпиттэн таас хайаҕа талаһыым күүһүрбүтэ. Хайаҕа тэллэҕэр диэри киһи элбэх эрэйи-моһолу көрсөн тиийэр. Ити – эмиэ туһунан кирбии. Чыпчаал дэбигис кэлбэт, үрдүккэ ыттыы, чахчы, киһи уйанын-хатанын быһаарар. Элбэх сүһүөҕү ааһан чыпчаалга таҕыстахха, «кыайдым» диэн искэр өрөгөй санаа үөскүүр. Ханнык да үрдүктээх хайаҕа, мырааҥҥа оннук санаа киирэр эбит.
Михаил Местников – ырааҕы көрөр уратылаах, туһунан ис тыыннаах киһи. Ханнык да айаҥҥа фотоаппараатын кыбыммытынан сылдьар, айылҕа кэрэтин, киһи майгытын уратытык бэлиэтии көрөн үйэтитэр дьоҕурдаах. Өймөкөөнтөн Муомаҕа барыыга «Мавра Черская хайаларыгар» сылдьыыбытын өрүү астына, киэн тутта ахтабын. Онно Михаил хас да сүһүөх хайаны түһэрбит хаартыската «National Geographic» Национальнай географическай уопсастыба сурунаалыгар 100 бастыҥ хаартыска ахсааныгар хаһыс да сылын турар. Уус Ньараҕа реликтовай кыһыл балыктаах Инкан күөлгэ барыыга Куобугу диэн үрэҕи олохтоох дьон сыыһа этэннэр, эмиэ мүччүргэннээх күннэри атааран турардаахпыт. Уулаах эрээри, сымара таастарынан туолбут үрэххэ сатаан устубакка, ити сири хас да күнү быһа катамарааммытын соһон туораабыппыт. Таас быыһа барыта дьарҕаа балык этэ. Төһө да сылайдарбыт, бэйэ-бэйэбитин тэптэрэн, дэлби күлсэн, бэркэ сылдьыбыппыт.
Бастакы сырыыларга хаартаны сыыһа бэчээттээн, навигаторга быһаарсыбакка, таҥаска-сапка да табыллыбакка, сыыһалар-халтылар бааллара. «Покорил горы» дииллэр эрээри, мин санаабар, киһи хайаны буолбакка, бэйэтин баһылыыр, кыайар. Хайаттан үрдүк хайалар эрэ бааллар. Оттон олору баһылыыр кыаллыбат.
10 сыллааҕыта хаалларбыт малын булбута
Георгий Цыпандины кытта үс аҥаар күн атынан, тоҕус күн хайанан, аҕыс күн уунан Сунтаар сис хайаларыгар Муус Хайаҕа сылдьыбыттаахпыт. Айанныах иннинэ Чочур Мырааҥҥа анал дьарыгы барбыппыт. Хайаҕа былыт кэлэрэ олус интэриэһинэй. Мээрэйдээн кэбиспит курдук, биир көнө үрдүгэр ыйанан туран ардыыр. Ардахтан куотан аллараа үлэлии сылдьар дьоппуон гляциологтара уонна ирбэт тоҥу үөрэтэр институт үлэһиттэрэ үлэлии сылдьар сирдэригэр түспүппүт. Мууска хайдыбыт сир элбэх. Сорох хайдыыта кыра, сороҕун түгэҕэ көстүбэт. Хаарынан саба бүрүллүбүт хайа барыы эмиэ баар буолуон сөп. Онон бары сэрэнэн, сирдээччи хаампыт ыллыгын батыһан хаамабыт. Ыраахтан көрдөххө, биир киһи иһэрин курдук көстөр үһүбүт. Онно Георгий Ионович 10 сыллааҕыта «Кулаковскай хайатын» арыйыыга мууска эрийбит мууһу үүттүүр тэрилин булан ылбыта. Онон суолбутун тэлэн, гляциологтарга тиийбиппит. Ол похуокка 13 тыатааҕыны, оҕолоох тайахтары, хайа табаларын, аата-ахсаана биллибэт кус арааһын көрөн турардаахпыт.
Айаҥҥа бэйэни билинэн турунуохха наада
Билигин куоракка тыа сириттэн элбэх киһи көһөн кэлэн олохсуйар. Салгыҥҥа көҥүл сылдьыбыт дьон сатыы хаамалларын, айылҕаларын ахталлар. Интэриниэт үйэтигэр киһи дьону көрөн ымсыырар. Ол да иһин туризмынан дьарыктаныан баҕалаах сыллата элбиир. Саҥа кэлбит киһи сири билбэт, онон биир санаалаахтарын көрдүүр.
Оҕо эрдэхпиттэн барыга бары кыттар буоламмын, учууталлыыр, кылаас салайааччытынан үлэлиир кэммэр тэрээһин үлэни билбэхтэспитим. Устудьуоннуу сылдьан тамадалыы сылдьыбыттааҕым. Ол иһин дьону кытта алтыһарбын сөбүлүүбүн, тыаҕа дьонноох сылдьарбын ордоробун. Гитараҕа боростуойдук оонньуурга өссө устудьуоннуу сылдьан үөрэммитим. Кэлин Дьүрүйээнэҕэ хомуска дьарыктанан, ыраах айаҥҥа хомуспун илдьэ сылдьабын. Ырыа дьону түмэр.
Мин тэрийэр айаннарбар үксүн дьахтар аймах сылдьар. Ортотунан 30-40 саастаахтар. Билигин 60-ча саастаах дьахталлар эдэрдэри кытта тэҥҥэ хаамар, устар буоллулар. Киһи «эбээ» диэн тыла да барбат дьоно. Тас көрүҥнэринэн, санааларынан эдэрдэр, эт-хаан өттүнэн да кыаналлар.
Дьахтар таһаҕаһын ыйааһына 20 киилэ иһинэн буолуон наада. Маннык бөлөххө аһылык үчүгэйдик толкуйданар. Дьахтар кыраны аһыыр эрээри, көрүҥэ уларыйарын сөбүлүүр. Эмп-томп эмиэ кыратык уларыйар. Маннык айаннарга турист төһө калорийы туттарын ааҕа үөрэниэн наада. Ыга симинэн буолбакка, иҥэмтэлээхтик аһыыр наадалаах. Хаамар киһи сэниэлээх буолара ирдэнэр. Айан быдан инниттэн сиргэ-уокка сылдьарга үөрэнэбит. Тыатааҕыттан биһиги да саллабыт буоллаҕа. Илин Хаандыгаҕа сэттэ буолан хааман истэхпитинэ, уун-утары үстээх эһэ тахсан, икки атаҕар туран өр олоотообута. Ыһыытаан-хаһыытаан, булчут сыгынаалын холбоон, кыйдаабыппыт. Арыт утары сүүрэн кэлээччилэр. Сиэрдээхтик сырыттахха, сир-дойду, кыыл-сүөл даҕаны этэҥҥэ аһарар.
Спортивнай туризм – олус сыаналаах көрүҥ. Атаҕыҥ таҥаһыттан туттар тэрилгэр тиийэ кырата суох сыаналаах. Биир дьыл барытын ылынар кыаллымыан сөп. Кыра-кыралаан ситэрэн иһэҕин. Булгуччу спутник төлөпүөнэ наада. Быыһыыр сулууспаҕа учуокка тураҕын. Болдьоммут күҥҥэр бэлиэтэммит сиргиттэн сибээскэ тахсаҕын. Похуокка бэйэҕин билинэн барыахха наада. Айаҥҥа тырааныспар сыаната, олохтоохтор өҥөлөрүнэн туһаныы үлүгэр сыананы ирдиир.
Айаҥҥа барыаҥ иннинэ доруобуйаны, тииһи көрдөрүллүөхтээх. Тииһэ ыалдьыбыт киһи аһаабат, оттон аһаабат киһи сэниэтэ суох, таһаҕаһы кыайбат. Бэйэм сааскыттан саҕалаан тобуктарбын эмтэнэбин. Биир тылынан, сылы быһа кэтэспит сайыҥҥы кэммин былааннаммытын курдук атаарарга үлэлэһэбин.
Непал хайаларын саныыбын
Билигин ханна даҕаны туризм олус сайынна. Дьиэнэн сынньалаҥ тэнийдэ. Туристыыр база элбээтэ. Тохтоон ааһар сирдэр сылаас туалеттаналлар, бэл, таҥас сууйар массыыналаналлар. Таһым биллэрдик үрдээбит. Сотору туризмы өйүүр бырагыраамалар баар буолалларыгар эрэнэбит.
Киһи олоҕо, айанныыр кэмэ наһаа кылгас. Биллэн турар, санаабынан аан дойдуну кэрийэбин. Атын дойду хайаларын дабайыахпын баҕарабын. Айылҕатын, дьонун-сэргэтин олус сөбүлээбит Непал хайаларыгар иккистээн тиийэрбин ыра санаа оҥостобун. Быйыл Нелькан, Афродита, Амундсен хайаларыгар сырыттым. Муомаҕа 3 км үрдүктээх «Пик Победы» хайаҕа, онуоха чугаһыыр үрдүктээх Сунтаар сис хайаларыгар, Муома, Дьааҥы хайаларын чыпчаалыгар тахсыахпын олус баҕарабын. Туундараны илэ харахпынан көрө иликпин. Алтаай, Кыргыстан хайаларын саныыбын.
Билигин СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин иһинэн мэдиссиинэ ыстатыыстыкатын арыаллыыр бырагыраама инженер-программиһынан үлэлиибин. Кэргэним булдунан үлүһүйэр. Икки уоллаахпын. Магистратураны бүтэрэн, тутааччы-инженер буолуохтаахтар. Улаханым ыал буолбута. Онон атын сыаллаах-соруктаах. Кыыстаах уол сиэннэрдээхпин. Кыра уолум үөрэҕин этэҥҥэ түмүктүүргэ сыралаһар.
Кэргэним дьарыкпын өйүүр, сорох похуоппун тэрийсэргэ көмөлөһөр. Тэриллэрбин оҥорон биэрэр, тиийиэхтээх сирбитигэр оһох оттон бэлэмниир, куйууру тэрийэр. Ол эрээри кини «сыала суох хаамаҕыт» диэн ааттыыр. Кини этэрэ биир өттүнэн оруннаах. Биһиги харахпытынан эрэ көрөн кэлэр буоллахпыт. Тугу да кэһиилэммэппит, оҥорбоппут. Онон бэйэм дьарыкпын арыт «бэйэмсэх көрүҥ» диэхпин сөп курдук. Ол эрээри, киһи аҥаардас аһылыгынан эрэ олорбот. Биир бэйэм ыарахаттары туораан, халлааҥҥа харбаспыт үрдүк хайаҕа ыттар, чыпчаалга тахсан сири-дойдуну үөһээттэн көрөр түгэммин туохха да атастаспаппын.
Оксана ЖИРКОВА.
