Кыра эрдэхпиттэн ыра санаам – араас дойдуларынан, кэрэ айылҕалаах, уһулу ойон тахсыбыт хайалардаах сирдэринэн “экстремальнай” айан. Бу баҕа санаабын ааспыт 2020 сылтан, хамсык ыарыы төһө даҕаны буулаатар, олоххо киллэрдим. Ол курдук, олунньу ыйга Новосибирскай куорат хайа хайыһарын успуорда сайдыбыт дойдутугар – аатырбыт Шереген хайалаах сиригэр – сноубордунан баран хатааһылаатым. Хайалаах Шория диэн ааттанар кэрэ айылҕалаах сир. Арассыыйа араас муннуктарыттан уонна кыраныысса таһыттан сүрдээх элбэх турист кэлэн сынньанан барар сирдэриттэн биирдэстэрэ. Сезон сэтинньи ый ортотуттан ыам ыйыгар диэри салҕанар. Манна хайыһардыыр тыраасса 10 км тайаан сытар.
Бэйэм сноубордунан иккис сылбын Дьокуускай куорат ГРЭС оройуонугар баар “Вираж” хайыһар базатыгар дьарыктанабын. Сноуборд – хайа эниэтиттэн хаар устун сырылатан түһэр успуорт биир көрүҥэ. Бу саамай уустук, элбэхтик оһоллонуоххун сөп успуорт көрүҥэ диэххэ сөп. Ол иһин төбөҕө анал шлем уонна атах, илии сүһүөхтэрин харыстыыр экипировка ирдэнэр.
(Сноуборд аанг.тылыттан snow – хаар, board – хаптаһын). 1998 сылтан Наганоҕа ыытыллыбыт Олимпийскай оонньууларга аан бастаан успуорт көрүҥүн быһыытынан киллэриллибитэ.
Хайалаах Кавказка айан
Кавказ хайаларыгар, чуолаан Домбай хайа хайыһарын базатыгар, сноубордуу барарга, хамаанда тэринэн, 8 эдэр дьон буоламмыт, ахсынньы 23 күнүгэр, Дьокуускай куораттан Москуба нөҥүө Минеральные Водыга сөмөлүөтүнэн көппүппүт. Үгүспүт чэпчэтиилээх билиэти хас да ый инниттэн эрдэ атыыласпыппыт. Баран түһүөхтээх сирбитигэр көстүүнэйдэри барытын эрдэттэн сакаастаабыппыт.
Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэтин Эльбрус хайыһардыыр сирэ Кабарда-Балкария Өрөспүүбүлүкэтин кыраныыссатыгар ыаллыы сытар. Минеральные Воды куораттан Домбайга диэри таксыынан 3 чаас кэриҥэ айанныыгын. Сүрдээх элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх таксыыбыт суоппара дядя Жора айан былаһын тухары айаҕа хам буолбакка Хапкаас сирин-уотун, дьонун-сэргэтин кэпсээбитин сүрдээҕин сэҥээрэ иһиттибит. Биһиги Саха сириттэн кэлбиппитин истэн сүрдээҕин соһуйда. Баран истэххэ, айылҕа бииртэн биир кэрэ хартыыната арыллан истэ. Аатырбыт Эльбрус хайаларыгар чугаһаан истэхпит аайы хайалар өссө үрдээн, кэрэтийэн бардылар. Хайаны элбэхтик көрбөтөх дьон сөҕүү-махтайыы бөҕөтөбүт.
Эльбрус хайата – Арассыыйаҕа эрэ буолбакка бүтүн Дьобуруопа үрдүнэн саамай үрдүк хайа. Арҕаа чыпчаалын үрдүгэ – 5 642 м, илин өттө – 5621 м. Хайаҕа ханаатынан үөһэ таһаарар суол үрдүгэ Гара-Баши ыстаансыйаттан – 3780 м. Эльбрус-Азау хайыһар комплексыгар кэлбиппит тыал бөҕөтө уонна хаардыы турара. Хас хардыы аайы араас кафе, эрэстэрээн элбэх. Хапкаас аһа диэх курдук, тууһа-тумата, арыыта-сыата үгүс, ол эрээри, мип-минньигэс. Сыаналара да удамыр, 500-600 солк. улахан өлүүнэн биэрэллэр. Мин манна Хапкаас омук бүлүүдэтин – “хычин” диэн лэппиэскэҕэ майгынныыр сыыртан, хортуоскаттан уонна эттэн оҥоһуллар бурдук астарын аан бастаан боруобалаатым.
Азау бөһүөлэктии тииптээх сиртэн үөһээ хайаларга таһаарар ханаат суолларынан (скипассы) тахсаҕын. Онно тахсарга билиэт сыаната биир киһиттэн 1400 солк. Сноуборд тэриллэрин прокаттан уларсаҕын (сноуборд уонна бачыыҥка хас биирдиитэ 1000 солк. саҕаланар). Хайаҕа үөһэ таһаарар ханаат суоллара киэһэ 4 чааска эрэ диэри үлэлииллэр. Киэһэ 5 чаастан халлаан хараҥарбытынан барар.
Ыалдьытымсах омук
Ураты ыалдьытымсах, кэпсэтинньэҥ омуктарын бэлиэтии көрөҕүн. Бэйэлэрин омуктарын дириҥ устуоруйатын, култууратын, үгэстэрин сүрдээҕин өрө туталлар, киэн тутта кэпсииллэр. Үгүстэрэ кэриэтэ төрөөбүт тылларын билэллэр, кэпсэтэллэр. Түүр бөлөххө киирэр буоланнар, биһиэхэ майгынныыр тыллаахтарын сөҕө, соһуйа иһиттибит. Ол курдук “бар, кэл, тур” диэн уонна ахсаан ааттара майгыннаһаллар эбит. Мин түүрдүү тыллаах омуктары кытары аан бастаан алтыһар буоламмын, барытын сэҥээрэ ылынным, интэриэһиргээн иһиттим.
Минеральные Воды, Кисловодскай, Карачаев куораттар хайалаах сиртэн арыый тэйиччи сытар буоланнар, хас да чаас айаннаан тиийэҕин. Ол эрээри, бөһүөлэктэр хайа тэллэҕэр олохсуйан олороллоро көрүөхтэн эриэккэс көстүү. Сайын өссө кырасыабай, киһини умсугутар көстүүтүн сэрэйэҕин эрэ. Билигин кыһыҥҥы көстүүтэ даҕаны киһи болҕомтотун тардар. Манна оскуола, оҕо уһуйааннара араас социальнай хайысхалаах эбийиэктэр бары бааллар эбит. Онон хайа тэллэҕэр олох оргуйан олорор.
Аэропорт Минеральнай Воды куоракка эрэ баарынан, үксүн бу куоракка түһүүлэнэн сырыттыбыт. Онтон сноубордуу Домбайга, Архызка уонна Азау хайалаах сирдэринэн сырыттыбыт. Бу кыракый бөһүөлэктэр биирдии уулуссалаахтар. Онно араас кафелар, көстүүнэйдэр бааллар.
Хас биирдии омук устуоруйатын сэҥээрэр буоламмыт, 10-с үйэҕэ тутуллубут Сентинскэй храмы анаан-минээн көрө бара сырыттыбыт. Бу храмҥа уу сүүрүгүрэр халдьата (водосток) биһиги кэммитигэр диэри үлэлии, сүүрүгүрэ турарын сөҕө-махтайа көрдүбүт. Санаан көрүҥ, 10-тан тахса үйэ устата уутун сүүрүгүрдэ турарын... Мантан Хапкаас хайаларын көстүүтэ – сөҕүмэр. Ол эрээри, хомойуох иһин, судаарыстыба өттүттэн көрүллүбэт-харайыллыбат эбит. Тула өттө бөх-сыыс, араас граффити ойууларынан толору.
Сүрүн бүлүүдэлэрэ – ХЫЧИН
Хас хардыы аайы атыыланар, кафеларга, эрэстэрээннэргэ эмиэ толору. Хычины араастаан бары оҥороллор эбит. Бу – бурдукка сууланан оҥоһуллар наһаа минньигэс ас. Үксүн сыыртан, хортуоппуйтан, эттэн оҥороллор. Ханна да буоларын курдук, эттэн оҥоһуллар аһылык элбэх: бараан этиттэн шашлык, люля кебаб, манты, лагман, о.д.а. Уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ национальнай араас бүлүүдэлэрэ элбэх эрээри, карачай тылынан суруллубут буолан өйдөөбөккүн.
Биһигини үксүн калмык омугу кытта бутуйаллар. Ону биһиги сахаларбыт, түүр омук бэрэстэбиитэллэрэ буоларбытын истэн уонна кинилэр курдук аҕыйах ахсааннаах омукпутун билэн, наһаа сылаастык сыһыаннаһаллар, кэпсэтэллэр. Биһиги тылбыт кинилэргэ эмиэ майгынныырын бэлиэтииллэр, ол эрээри “эһиги тылгыт сымнаҕастык, нарыннык иһиллэр” дииллэр. Карачай омук, сүрүннээн, ынах сүөһүнү уонна барааны ииттэн олорор. Бааһыналарга хортуоппуй, кукуруза олордуутунан дьарыктаналлар эбит.
Хайаҕа хаар сылы эргиччи сытар
Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэтэ Хапкаас сис хайаларыгар баар. Айылҕата олус кырасыабай. Тула эргиччи хайа, сорох сирдэринэн хаар сылы быһа ууллубат. Хайалар быыстарынан ааһар айан суолларыгар очуос хайалар сууллар уонна хаар сиҥнэр куттала улахан. Ол туһунан бэйэлэрэ эмиэ кэпсииллэр. Оннук суолларынан айаннаан иһэн таас хайалар анал сиэккэнэн бүрүллэн, күрүөлэнэн туралларын көрөҕүн.
Олохтоохтор кэпсииллэринэн, кыһыҥҥы өттүгэр интэриэһинэй көстүү аҕыйах.Сайыҥҥы өттүгэр, дьэ, дьиҥнээх айылҕа кэрэ көстүүтэ, ол курдук, уу күрүлгэнэ (водопад) элбэҕин, хайа хапчааныгар, чыпчаалыгар уулаах күөллэр баалларын, онон сайыҥҥы өттүгэр күүлэйдии кэлэр ордугун кэпсииллэр.
Мин тус бэйэм хайалаах сирдэри наһаа сэҥээрэбин, сөбүлүүбүн диэххэ сөп. Ону сноуборд дьарыгар тапталым хайалаах сиргэ тиэрдибититтэн, аатырар Эльбрус хайатыгар 3780 м. үрдүккэ тахса сылдьыбыппыттан астынабын, дьоллонобун. Хайа чыпчаалын дабайан тахсан, кыраман үрдүккэ тахсан, ол кэнниттэн хайа эниэтинэн аллараа сурулаан түһэргин эккинэн-хааҥҥынан, өйгүнэн-санааҕынан биллэххинэ, бэйэҕинэн киэн туттуу санаата үөскүүр, үрдүккэ кынаттыыр. Инникитин өссө даҕаны хайаларбар төннүөм. Сатыы хааман үрдүгү дабайар бүччүм баҕа санаам дууһабар уйаланар.
Иванна БАГЫНАНОВА,
ХИФУ архитектураҕа отделениетын
5-с кууруһун устудьуона.
