2021 сыл сааһыгар “Кыымҥа” Сибииргэ гражданскай сэрии дьоруойа, Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин командующайа Н.А. Каландаришвили туһунан суруйуум кэнниттэн элбэх киһи салгыыта хаһан тахсарын ыйыталаспыта. Каландаришвилины 1922 с. тоһуурга өлөрүү туһунан барыта үөрэтиллибит, биллэр дьыала дии саныырым. Оттон хасыһан бардахха... киһи кэтэҕин тарбанар түгэнэ аҕыйаҕа суох эбит.
Туман буолбут хонуктар быыстарыгар
Кырдьык, ити 1922 с. кулун тутар 6 к. тахсыбыт иэдээннээх сабыытыйа туһунан элбэхтик суруллан кэллэ. Ол эрээри хомуньуус баартыйа баһылыыр кэмигэр кэлтэйдии кыһыл эрэ өттө өрө тутуллубута өйдөнөр. Үрүҥнэр өттүлэриттэн докумуон олох аҕыйах. Онон билигин ити кэм олус ыраатан, нууччалыы эттэххэ, элбэх “миф” үөскээн сылдьар. Ол курдук, Каландаришвили кыргыттара, олор оҕолоро, кыраайы үөрэтээччи В.Кожевин, Арассыыйа, урукку ССРС дойдуларыгар Оҕонньор бүлүмүөтүнэн ытыалаһа сытан дьоруойдуу өлбүтэ диэн ааҕаллар эбит. Биир уос номоҕор Алексеев-Үүттүүр Уола этэрээтигэр сылдьыбыт бэргэнник ытар тоҥус уола Сордоҥ Тоҥус (чахчыта биллибэт) Каландарашвилины мутук буулдьанан өлөрбүтэ диэн кэпсэнэр. Ол иһигэр Каландаришвилины Саха сирин салайан олорбут “триумвират” сөбүлээбэккэ, үрүҥнэргэ “сакаастаан өлөртөрбүт” диэн эмиэ баар. Ону бигэргэтэрдии, Павловскайга трехлинейка бинтиэпкэлэр кистэнэ сыппыттарын туһунан таайтарыылаах суруйуу Куорсуннаах “Аан Талҕатыгар” баар. Бэл, тоһуурдьуттар ортолоругар икки хас трехлинейка бинтиэпкэлээх, хантан кэлбиттэрэ биллибэт, урут көрбөтөх, саҥата суох дьонноро баар буолбуттарын, тоһуур кэннэ сүтэн хаалбыттарын туһунан номох кытта баар.
Билигин Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин командующайа К.К. Байкалов, кыраайы үөрэтээччи В.Кожевин, саха устуоруктара Г.Г. Макаров, В.Пестерев, Саха сиринээҕи кыһыллар, Каландаришвили дьонун, Ол иһигэр И.Строд ахтыыларыгар уо.д.а. докумуоннарга олоҕуран, 1922 с. кулун тутар 6 күнүгэр буолбут алдьархайдаах тоһуур түгэннэрин арыйталаан көрүөҕүҥ.
1922 с. ахсынньы 1 күнүгэр 5-с аармыйа реввоенсовета Саха сиригэр үрүҥнэри хам баттыы бэйэлэрин баҕаларынан барар 300 киһилээх этэрээти тэрийэр бирикээс таһаарар. Ити кэмҥэ Дьокуускайтан М.К. Аммосов Иркутскайга кэлэн балаһыанньаны билиһиннэрэр. Ахсынньы 6 күнүгэр эрэсиэрбэҕэ сылдьыбыт Н.А. Каландаришвилины ыҥыран, Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин командующайынан аныыллар. Кини кэлиэр диэри губвоенком Савлук командующайынан анаммыт. Ахсынньы 12 күнүгэр Аммосов тэлэгирээбинэн быһа кэпсэтиигэ П.А. Ойуунускайга, А.Г. Козловка уонна Г.И. Лебедевкэ итини кэпсиир. Сарсыныгар реввоенсовекка балаһыанньа туһунан Каландаришвили баарыгар дакылаат оҥорбутун, ол киэһэ туспа Оҕонньордуун көрсүөхтээҕин тэлэгирээмэлээбит. Аммосов этэрээт элбэх бүлүмүөттээх, буускалаах уонна кавалериялаах буолуохтааҕын туруорсар. Кыһыл этэрээт барар тэрээһинин оҥорсон бүтэн баран Москубалыыр.
2776 км ыраах сири тымныыга сыарҕанан айанныыры тэрийии улахан үлэ этэ. Аара 136 аттарын уларытар дьаамнар бааллара. Этэрээт 423 киһилээҕэ. Ахсынньы 28 к. Каландаришвили, ыстаап начаалынньыга В.Н. Бухвалов этэрээтинэн арахсан айанныыр бирикээстэрин 5 аармыйа командующайа И.П. Уборевич бигэргэтэр. И.Я. Строд хамандыырдаах бастакы этэрээт ахсынньы 30 к. айанныыр. Этэрээттэр сүүһү кыайбат байыастаахтара, элбэх таһаҕастаах сыарҕалаахтара, икки ардылара 2-3 хонук быысаһан тахсыбыттар. Дьонноро аҕыйаҕа субуоккаҕа көстөрүнэн, Саха сиригэр үрүҥнэр 2 тыһ. кэриҥэлэр диэн буоллар да, улаханнык куттамматахтар эбит. Ити Дьокуускай – Иркутскай суола Өлүөнэ хаҥас өттүгэр сытарынан, илинтэн кэлбит үрүҥнэр өрүһү туораан, суолу быһа иликтэриттэн буолуон сөп.
Каландаришвили Саха сиригэр барар бирикээһи тутан баран, “бэйэм дьоммор тирэҕирэбин” диэн, урукку этэрээтин хомуйбут. Байыаннай параат оҥорбут. Манна киниэхэ уонна этэрээт аҕыс байыаһыгар Кыһыл Знамя уордьаны туттарбыттар.
Дьокуускайга барыан иннинээҕи күн 5 аармыйа командующайа И.П. Уборевич, аармыйа реввоенсоветын чилиэнэ Б.З. Шумяцкай Оҕонньору дьиэтигэр кэлэн атаарбыттар. Этэрээт 1922 с. тохсунньу 22 күнүгэр айаннаабыт. Бодойботтон этэрээтигэр Тамбов өрө турааччыларын ыла сатаабытын биэрбэтэхтэр. Онон Строд этэрээтиттэн хаалан, Өлүөхүмэттэн 160 киһини эбии хомуйбут.
Каландаришвили 40 киһилээх ыстааптаах, 71 байыастаах 1922 с. тохсунньу 12 к. Иркутскайтан арахсыбыт. Оҕонньор этэрээтигэр кинилэр кэннилэриттэн барбыт И.П. Мизин хамандыырдаах, элбэх сэрии сэбэ тиэйиилээх 33 №-дээх ГПУ ротатын тоҕо эрэ киллэрбэтэхтэр. Туспа соруктааҕа буолуо.
Савлук кистэлэҥ тэлэгирээмэтэ
В.Кожевин П.Петров «Каландаришвили туһунан саҥа» диэн ыстатыйатыгар тирэҕирэн 1922 с. олунньу 21 к. Нохтуйскайга таһаарбыт бирикээһин санатан, сэрэҕэ суох испэтэхтэрэ диир. Баандалар тоһуур курдук бартыһааннар ньымаларын киэҥник тутталларынан, харабылланар кытаанах миэрэлэри ылбыттар. И.Д. Кулагин диэн Амма-Өлүөхүмэ буолаһын ревкомун сэкирэтээрэ Өлүөхүмэттэн Урицкайга диэри айаннаспыт. Хас биирдии бөлөх иннигэр 3-түү эрэспиэскэ испитин ахтыбыт.
Өлүөхүмэттэн Оҕонньор Дьокуускайтан Савлугу кытта кэпсэппит. Савлук 2 тыһ. бастаанньыс куораты төгүрүйэн олорор, куоракка күүс аҕыйах, ботуруон тиийбэт, онон этэрээт сороҕун инники ыыт диэбит.
Оҕонньор аккаастаабыт, кини үрүҥнэри утары сэриитин этэрээтин Покровскайга мунньан баран саҕалыыр былааннаах эбит. Онуоха Савлук куорат балаһыанньатын шифровкалаах тэлэгирээмэнэн быһаарыам диэбит. Савлук кистэлэҥ тэлэгирээмэтин ис хоһооно биллибэт эрээри, Оҕонньор дьылҕатын бүтэһиктээхтик быһаарбыт курдук. Ол түүн ыстаапка Строду ыҥырбыт. Киирбитэ Оҕонньор ньиэрбинэйдээбит киһи курдук төттөрү-таары хаама сылдьар эбит. Стродка “балаһыанньа уларыйан, эн этэрээккин Дьокуускайга инники ыытабын” диэбит. Бирикээс туттарбыт уонна “Дьокуускайга Савлуктан атыны кими да истибэккин, оттон сэриигэ сыһыаннаах бирикээстэри миигиттэн уонна Асатианиттан көҥүлэ суох тугу да гыммаккын. Куораты ылар куттал баар буоллаҕына эрэ, Савлук бирикээһин истэҕин” диэн кытаанахтык сэрэппит.
Каландаришвили бастакы этэрээтэ Дьокуускайга кулун тутар 2 күнүгэр, Строд биир взводтаах 3 чыыһылаҕа кэлбиттэр. Кулун тутар 4-гэр Каландаришвили Покровскайга кэлбит.
Тоһуур хайдах буолбутуй?
Кулун тутар 6 к. Дьокуускай сарсыардаттан Каландаришвили кэлэрин кэтэспит. Түргэн сырыынан Төхтүртэн 2-3 чааһынан кэлэллэр эбит. Стродтаах иккиэ буолан утары барбыттар.
Оҕонньор ол иннинээҕи күн Төхтүртэн тэлэгирээбинэн Стродтаах Савлугу кытта кэпсэппит. Савлук онно “үрүҥнэр өрүс уҥа өттүгэр бааллар, хаҥас биэрэккэ аҕыйах быстах этэрээттэр бааллар, куорат чугаһыгар суохтар” диэн кэпсээн, улаханнык бутуйбут. Оҕонньор, Сибииргэ курдук, субу кыһыллар ааспыт сирдэригэр үрүҥнэр суох буолаллар диэн санааҕа оҕустаран, суол аһаҕас дии санаабыт.
Сарсыарда Төхтүртэн куораты кытта кэпсэтээри гыммыта сибээс суох эбит. Онтон да дьиксиммэккэ дьулугураччы айаннатан барбыттар. Ыстааба 37 хосуопка сыарҕалаах эбит. Оҕонньор үһүс, ол кэнниттэн Асатиани дьонунуун испиттэр. Кэннилэриттэн Аверьянов диэн начаалынньыктаах буускалаах, 105 бобуоскаҕа сэрии сэбин, буускалары, араас таһаҕаһы тиэйэн испит дьоно тахсыбыттар эрээри, сотору сыарҕалара алдьана сылдьан, бытааран, арыый хаалбыттар.
Оттон кинилэри Төхтүртэн 3 км сиргэ тоһуур күүтэ сытара.
Партархыыпка баар Степанов диэн хаһыат үлэһитэ 1930-с сылларга гражданскай сэрии устуоруйатын суруйан иһэн бүтэрбэтэх уруукапыһа баар. Онно (суруллубутун уларыппатым): “Халандарасабыылыны тоһуйууну төрдүн-төбөтүн ииппитэ, кулаактары түмэн туран, баанда Тыыллыма ыстаабынааҕы тойоно Куһумуун Киргиэлэй Мэхээлэйэбис. Кини кутуруктара Архыыпаптар, Хаптаҕайтан Баһылайап Дьөгүөр, Дарыбыанап Дьөгүөр буоланнар, Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгин дьоно Сөрүөкэйэптэр сибидиэнньийэ биэттэринэн, кини кэлэрин кэтэһэн Эһэлээх арыыга тоҕуоруйан, аһаан-сиэн ааспыттара. Хаптаҕай нэһилиэк киһитэ Дьарааһын Оргунуоп (баанда хамандыырын Сөрүөкэйэп сыбаата) итиилэтэн аһарбыт. Баандалар Куллаты Айаҕын илин салаа тоҕоноҕор, Ытык Хайа баһынааҕы Хахсык сиһин кутуругунааҕы боротуохаҕа Дьокуускайтан 35 км, түүн үөһүгэр тоһуйбуттар. Кинилэр хамандыырдара – Мэхээлэйэп, Нуучча Ньукулаайап, Баайыһап (хайалара буолла? – В.С.) буоланнар, кыһыл сэриитин хапчаан сиргэ хаайан туран сиҥнэрбиттэрэ. Ити кэмҥэ тымныы – 35, сорох сиргэ 45 кыраадыска турар эбит. Бу сасаада маннык уратылардааҕа. Киниэхэ 200-250 саллаат баара уонна тирээн сытан ытарга ааҕынан түүн оҥоһуллубута (саа быыһа умайбытынан өлбүт дьоҥҥо тиийбит сасааданы сыһыы уонна кыра талахтаах арыы икки ардыларынааҕы кыараҕас боротуохаҕа оҥорбуттар)”, – диэн суруйбут.
Г.Г. Макаров тоһууру тэрийээччилэринэн үрүҥнэр подпоручик Николаев хамаандыырдаах Харыйалаахтааҕы уонна Тыыллыматааҕы этэрээттэрэ буолаллара чуолкай диир. Бу этэрээт кистэлэҥинэн хаҥас биэрэккэ туораан, тоһуурга бэлэмнэммит.
Строд сахалар саба түһүөхтэрин баҕарбатахтарын хамандыырдара Николаев тылыгар киллэрбит диэбит. Этэрээт ахсаана 200 этэ диэн сабаҕа Строд 1922 с. кулун тутарын бүтүүтэ 1 Хаптаҕай нэһилиэгэр билиэннэй үрүҥнэри доппуруостаабытыттан саҕаламмыт диэххэ сөп. Билиэннэйдэр “нуучча эписиэрдэрэ өрүс уҥуор ыстаапка хаалбыттара, С.Михайлов хамандыырдаах сылдьыбыппыт” диэбиттэр. Макаров КГБ архыыбыгар баар дааннайдарга олоҕуран, Николаев баара, көмөлөһөөччүлэринэн Семён Ильич Михайлов, Петр Аммосов уонна Никита Сивцев эбиттэрэ чахчы диэбит.
Ити Николаевы Г.Г. Макаров М.В. Николаев диэн 1921 с. атырдьах ыйыгар Амма-Айыым суолун тутуутугар кэлбит Иркутскай университетын устудьуона буолуохтаах диэн суруйбут. Николаев Дьокуускайтан күрээбит эписиэрдэри кытта барсыбыт. Нельканнааҕы өрө турууну тэрийэр мунньахха сылдьыбыт. Урут байыаннай училищеҕе үөрэммит юнкер буолан, Коробейников эписиэр солотун биэрбит буолуон сөп үһү.
Этэрээтин уопсай ахсаанын кыһыллар 1922 с. кулун тутар 4 күнүнээҕи субуоккаларыгар “Николаев Павловскай эргин сылдьар, Хачыкааттан уонна Дьөппөнтөн ылбыт 100 киһитигэр эбии 100 киһи кэлбит” диэн суруйан, Тыыллыматааҕы этэрээти хамаандалыырын бигэргэппиттэр.
К.К. Байкалов Иркутскайтан бу суолунан кэлбитэ. Тоһуур сирин тохтоон, көрөн ааспыт. Кини тоһуур сиригэр боротуоха уһуна 2-3 км, кэтитэ 20-30 миэтэрэ, икки өттүнэн киһитээҕэр үрдүк туруору, хойуу талахтаах сыырдаах, манна феодал Кириллин икки уолаттара хамаандалаабыт 300-чэ өрө турааччы боротуоха икки өттүттэн тоһуйбуттар диэбит. Ити Хаҥалас бырааттыы Кирилловтарын эппит диэн сэрэйиэххэ сөп. Дьиҥэр, командующай киһи кэлэн баран, силиэстийэ ыыттарыахтааҕа да, ыыттарбатах, ол эмиэ дьикти. Байкалов, байыаннай киһи, хайаан да үөһэ тахсан тоһуур сирин икки өттүттэн көрбүт буолуохтаах. Стродтаах маннааҕы үрүҥнэр сэриилэһэр албастарын үөрэтээри үрүҥнэр сыппыт сирдэрин бастакы уочарат көрбүт буолуохтаахтар да... ол туһунан ханна да ахтыллыбат. Строд Оҕонньор тоһууругар куораттан этэрээтинээн барарыгар суолу икки өттүн тоһууртан сэрэнэн тараан өр айаннаабыт. Ол аата тоһуур сиригэр эрэспиэскэтин дьоно сыыр икки өттүгэр сылдьыбыттара чахчы. Үрүҥнэр тоһуурдарын сирэ ханна да ойууламматаҕа – тоһуур устуоруйатын бастакы “үрүҥ бээтинэтэ”.
Устуорук В.Пестерев тоһуурга сылдьыспыт Федор Афанасьевич Старостин диэн үрүҥ саллаатын ахтыытын суруйбутуттан: “...Кэлбит бирикээс быһыытынан, биһиги түүннэри саабытын-сэппитин оҥостон ыҥыыр атынан өрүскэ киирдибит. Илин кытылга Тыыллыматтан кэлбит үрүҥ этэрээтин кытта холбостубут. Онно биһиэхэ бүттүүммүтүгэр тойонунан уруккуттан биллэр Николаев диэн нуучча хамандыыра буолла.
...Үрэх анараа өттө эмпэрэ сыырдаах, илин өттүнэн талахтаах кырдаллаах эбит. Үрэҕи ортотунан соҕурууттан хоту куорат диэки барар айан суола килэдийэн сытар. Тойоммут Николаев, атыттар даҕаны "дьэ, тоһуйарга сөп сир эбит" диэн хайҕаатылар. Онтон тойоммут: "Манна бу кырдал устун ыккардыгыт уон ордугуна биэстии хаамыы гына-гына сытыталаан иһиэххит, сыппыт сиргит иннигэр хаары хаһыйа анньан дурдата оҥостуҥ. Суолунан иһэр дьон көрбөттөрүн курдук сытаҕыт. Мин баранар уһукка хоту сытыаҕым. Сыарҕалаах дьон төһө да кэлэн ааспыттарын иһин – ытымаҥ! Мин саам тыаһаабытын эрэ кэннэ ытаарыҥ. Онтон мин ыта иликпинэ уруттаан ыппыт биитэр бэйэтин биллэрбит киһи хайаан да саманна саа уоһугар туруоруллан ытыллыа. Дьэ, онон сэрэниҥ!" – диэн бирикээс биэрдэ.
Ол кэнниттэн уон биэстиитэ хаама-хаама, биирдии киһи сытан истэ. Биһиги 80-ча этибит. Уон биэстии хаамыыны син ыраах сири ылан сыттыбыт. Сытаат, иннибитигэр хаары хаһыйа анньан, кыра, намыһах дурда оҥоһуннубут. Итиниэхэ диэри күн тахсан, ойон эрэрэ. Им-ньим туох да биллибэт”.
Старостин тоһуурдьуттар үөһэ ахтыллыбыт Дьарааһын Оргунуопка киирэн чэйдээн ааспыттарын: “Халлаан сырдыы илигинэ, өрүс ыалыгар киирэн итиннибит. Аһаатыбыт”, – диэн этэрэ кини чахчы сылдьыспытын бигэргэтэр.
Тоҥуу хаарга 15 хаамыы 10-12 миэтэрэ буолуон сөп. Ол аата тоһуурдьуттар 800-900 м тахса боротуоха сыырын кыйа сыппыттар. Боротуоха уҥуор ким да сыппатаҕа көстөр. Ахсааннара 200-300 буолбатаҕын, Тыыллыма этэрээтин кытта холбоспут кэннэ 80-ча буолбуттарыгар көстөр. Уҥуор үрүҥнэр бааллара буоллар, “сэрэнэн ытыҥ, бэйэ дьонун дэҥнээйэҕит” диэн сэрэтиэ этилэр. Онон 80-ча бэргэнник ытар дьон талыллан кэлбиттэр диэххэ сөп.
Каландаришвили Төхтүртэн тоһуурга диэри хайдах айаннаан тиийбитий? Ахтыылартан сааһылаатахха, инники икки сыарҕа дозор барбыт. Олортон 200-300 м хаалан барбыт – ыстаап дьоно, 37 хосуопка. Оҕонньор иккис дуу, үһүс дуу сыарҕаҕа олорбут. Манна эбии арыаллыыр саллааттара 10-20 сыарҕа буолуохтарын сөп. Таһаҕастаах, буускалаах Аверьянов хамаандыырдаах 105 сыарҕалаах үһүс бөлөх, кыратык тардыллан, кэннилэриттэн испит. Барыта 100-чэкэ киһилээх этэрээт. Ону таһынан дьаамсыктар бааллара.
Тиһэх айан уонна тоһуур тэрээһинэ
Тоһуурдьуттартан ким да өлбөккө, сэрии бөҕөнү көрбүт Каландаришвили ыстаабын дьонун быһа тутан ылан, кус оҕолорун курдук ытыалаан кэбиһии, кырдьык, билигин, 100 сыл ааспытын да кэннэ, киһи төбөтүгэр батан киирбэт устуоруйа. Тоһууру хаттаан ырытан көрдөххө, үрүҥнэр ыстаап хайдах айаннаан иһэрин, хайдах тоһуйуохха сөбүн эрдэттэн бэлэмнээбит байыаннай эпэрээссийэлэригэр майгынныыр.
Иркутскайтан 3 тыһ. кэриҥэ биэрэстэ сиргэ биирдэ да саба түспэттэр. Иркутскай суола барыта кыһылларга баар. Оҕонньор өлөр быатыгар, сэрэҕин сүтэрбитэ чахчы. “Ыстаап начаалынньыга Бухвалов өлөөрү сытан кэпсээбит” диэн, кырдьыга-сымыйата биллибэт кэпсээн баар. Оҕонньор Бухваловы истибэтэх, ол иһин Асатианинан “сэрэнэн айанныахха” диэн тылыгар киллэртэрэ сатаабыт да, табыллыбатах. Онон “Каландаришвили өлбүтүгэр бэйэтэ буруйдаах” диэн диэн сабаҕа билигин да мөккүөргэ сылдьар.
Тоһуур тэрээһинэ үчүгэйдик суоттаммыта көстөр. Түргэн айанынан иһэр аттаах сыарҕалар икки ардылара балачча, 10-20 м буолара чахчы. Ыстаап дьонун бөлөҕө, 50-60-ча сыарҕа бэйэтэ биэрэстэ курдук уһаан тахсар. Оччотугар Старостин этэр 80-ча киһитэ 15-тии хаамыы ылан сытан, биирдии саллаат ытар сыала 1-2 сыарҕа буолар. Доруоп саанан ким ырааҕы, туора сыалы ытыалыы оонньообут үһү.
Тоһууру тэрийээччилэр кылгас кэмҥэ сууһарыылаах соһуччу охсууну былааннаабыттара табыллыбыт. Таһаҕастаах бөлөх сыарҕата алдьанан бытаарыыта, эмиэ оҥоһуу да буолуон сөп курдук.
Үрүҥнэр Каландаришвилилаах кэлэр кэмнэрин да таба ааҕан, дьоннорун тоҥорбот гына кэлбиттэрэ сөхтөрөр. Бөҕүөрбүт киһи ытара мөлтөҕө чахчы. Старостин кэпсээнинэн, халлаан лаппа сырдыыта кэлбиттэр. 35-45 кыраадыс тымныыга хаарга саллааттарын тоҥорбот гына дьаһаммыттар.
Оҕонньор тоһуурга сарсыарда 6 чааһы саҥа ааһыыта түбэспит диэн сабаҕалыахха сөп. Саха күбүөрүнэтин сэбилэниилээх күүстэрин командующайа Савлук ити күн 5-с аармыйа салалтатыгар “Төхтүртэн сарсыарда 5 чааска турбуттар” диэн дакылааттаабыт. Онтон сарсыарда 9-ка Табаҕаҕа куоппут дьон кэлээттэрин кытта, төлөпүөнүнэн тоһуур туһунан биллэрбиттэр. Тоһууртан Табаҕаҕа диэри отуттан тахса биэрэстэ.
Аҥаардастыы кыдыйыы
Старостин ахтыыта: “Сытаат, иннибитигэр хаары хаһыйа анньан, кыра, намыһах дурда оҥоһуннубут. Итиниэхэ диэри күн тахсан ойон эрэрэ... Балай эмэ сыппахтаабыппыт кэннэ, мин иһиттэхпинэ, хайа диэки сыарҕа тыаһыыр дуораана иһилиннэ. “Ити хайдаҕый, хайаны кэтэҕинэн суол баар эбит буоллаҕа дуу?” дии санаатым (акустика дуораана – В.С.). Били тыаһым улам улаатан, баһаам элбэх сыарҕа, ат туйаҕын тыаһа буолан, соҕурууттан биһиги аттыбытынан кэлэн ааһан истилэр. Хаарга оҥостубут чуолҕаммытынан көрдөхпүтүнэ, паараҕа да, биирдиилээн да акка көлүллүбүт аттар түргэн айанынан хорохочуһан иһэллэр. Ыттаахтар эбит, онтулара үрэн маргыйда. Биһиги саа тыаһыырын иһиллээн ахан сытар этибит. Кэнники, дьэ, Николаев саатын тыаһа “пас” гына түстэ. Ол буоларын кытта, соҕотохто саалар тыастара быыһа суох бачыгыраһа түстүлэр.
Аттара даҕаны табылыннылар быһыылаах, өрө ыстана-ыстана сыарҕа үрдүгэр түһүтэлээтилэр. Саалар тыастара, дьон хаһыыта, аттар иҥэрсийиилэрэ, мөхсүүлэрэ, дьэ, аймалҕан бөҕө буола түстэ! Ол быыһыгар дьон сыарҕаттан ыстанан, суол анараа өттүгэр хаарга түһүтэлээтилэр. Анарааттан иһэр сыарҕалаах дьонтон утары ытыалааһын суох буолла. Киһилиин, аттыын бары даҕаны өлөн бардылар быһыылаах. Биһиги аҥаардастыы балай эмэ өр ытыалаан бараммыт, саба сырсан киирдибит. Хаарга түһэн сытар дьон сорохторо тыыннаахтар быһыылаах. Биһиги хамандыырдарбыт: “Манна дьаамсыктар баар буоллаххытына, туруталаан илиигитин өрө уунуҥ!” – диэн хаһыытыыллар. Онно хас да киһи илиилэрин ууммутунан, туруталаан кэллилэр.
Дэҥҥэ ордубут тыыннаах саллааттары өлөртөөн истилэр. Бу дьон сааларын сыарҕа анныгар уурталаан баран, үрдүгэр таҥаһы эҥин саба тиэйэн, үрдүгэр олорон испиттэр эбит. Кинилэри ордук аттар сыарҕа үрдүгэр түһүтэлээн, киһилэри, таһаҕастары, сэптэри үлтү тэпсэн кыайбыттар. Ол кэннэ били кыргыллыбыт дьонтон сааларын, бэстилиэттэрин, ботуруоннарын, чаһыларын, биһилэхтэрин, испиирдэрин, тыыннаах ордубут нуучча дьахталларын – тугу таптыылларын барытын ылыталаатылар. Ол кэмҥэ хайа диэки бүлүмүөт тыаһа бачыгыраата. Онуоха тойоммут Николаев бирикээстээтэ: “Бэрт түргэнник мантан бара тардыҥ! Ити биһигини бүлүмүөтүнэн ытыалаан эрэллэр. Чугаһаан сыалларыгар киллэрдэхтэринэ, барыбытын сотуохтара. Ким барбатаҕы бэйэм ытан кэбиһиэм!” Чэ, быһата, куота тардыҥ диэтэ.
Оннук бирикээс буоларын кытта, биһиги бары куотарга бардыбыт”.
Докумуоҥҥа сурулларынан, өрө турааччылар 43 бинтиэпкэни уонна 3 бүлүмөтү ылан барбыттар. Тоһуурга 32 ыстаап үлэһитэ өлбүт, биир дьахтар сураҕа суох сүппүт. Айаннаһан испит атын 6 дьон өлбүттэр эбэтэр сураҕа суох сүппүттэр. 12 дьаамсык өлбүт. Барыта 50-ча киһи. Үс дьахтары билиэн илдьэ барбыттар.
Байкалов тоҕо үлүннэрбитэ буолуой?
Кини үрүҥнэр ахсааннарын 300-тэр, 70-80 трехлинейкалаахтара, сүүсчэкэ бэрдээннээхтэрэ, 120-чэ доруоп саалаахтара диир. Чугаһа бэрт буолан, саа быыската суолга тиийэн түһүтэлээбитэ, дьон хаана суолга кини кэлэн ааһарыгар өссө баар эбит.
Хомойуох иһин, үрүҥнэр туох саалаах кэлбиттэрин туһунан чуолкай суруллубута суох. Ол эрээри, өрө турааччыларга Байкалов этэрин курдук, элбэх бойобуой бинтиэпкэ баара саарбах. Оҕонньор дьонун ахтыыларыгар бүлүмүөтүнэн ытыалаабыттара дииллэрэ эмиэ сыыһа. Тоҕо? Корнет Коробейников саҥа этэрээт тэринэ сылдьан, 1921 с. сэтинньи 8 күнүгэр Владивостокка үрүҥнэр бырабыыталыстыбаларыгар суруйбут суругар 200 киһилээҕин, 7 эрэ трехлинейкалаахтарын, 3 бинчиэстэр, атына бэрдээн эбитин, саллаакка 50-70-нуу эрэ ботуруоннаахтарын ыйбыт этэ. Быстар мөлтөх сэбилэнии. Корнет 500 трехлинейканы, 2 мөл. ботуруону көрдөөбүт, саппаас ботуруоннара суоҕун чорботон бэлиэтээбит. Ол иһин үрүҥнэр буулдьа тиийбэккэ, мутугу кыһан буулдьа моһуоннаан баран, сибиниэскэ былаан ботуруон оҥостоллорун туһунан суруйуу элбэх.
Владивостоктан көмө кэлэн үчүгэйдик сэбилэммиттэрэ диир хайдах да табыллыбат. Саа-сэп мөлтөҕүн устуорук Г.Г. Макаров эмиэ бигэргэтэр. Коробейников суругун илдьибит П.Куликовскай суол-иис быстар мөлтөҕүнэн, Владивостокка 1922 с. кулун тутарга эрэ тиийбит уонна хантан саа-сэп кэлиэй? Онон тоһуурдьуттар бэрдээн уонна доруоп эрэ саалаах буолуохтара. Хамандыырдар бинтиэпкэлээх буолуохтарын сөп. Тоһуурга диэри үрүҥнэр улахан сэрии сэптээх чаастары үлтүрүтэн сэбилэммиттэрин туһунан ханнык да докумуон суох. Онон тоһуурга түргэнник ытарга иккилии да саалаах кэлбит буолуохтарын сөп. Доруоп саа элбэҕин саа быыската суолга тоһуур былаһын тухары, киһи хараҕын аалар гына хойуутук ыһылла сыппыта бигэргэтэр. 20-30 м сиргэ доруоп үчүгэйэ биллэр. Сыыһа ыппаккын. Байкалов уонна кыһыллар Оҕонньор тоһуурга киирэн биэрбит дьонун 7 төгүл баһыйар элбэх ахсааннаах үрүҥ этэрээтэ тоһуйбута, күүстээх сэрии сэптээхтэрэ дииллэрэ олоҕо суох. Тупсарыыга, үлүннэриигэ майгынныыр. Кыһыллар тоһуурдьуттар ахсааннарын үөһэ тахсан, хас киһи сыппытын хаарга аахпыт буолуохтаахтар. Ол эрээри ити ханна да ахтыллыбат.
Кыһыллары өйдүөххэ сөп. Сэрии бөҕөнү ааспыт уопуттаах, күүстээх сэрии сэптээх аатырбыт Каландаришвили байыастарын доруоп саанан, мутук буулдьанан кус оҕотун курдук кыргыбыттара дииллэрэ хайдах да табыллыбата, сааттааҕа өйдөнөр. Онон кыһыл чаастар аптарытыаттарыгар үйэлэргэ суураллыбат хара мэҥ түһэриэн сөп диэн, тоһуур туһунан толору сибидиэнньэ хаалбатах быһыылаах.
Үрүҥнэр үчүгэй сэбилэниилээх этэрээттэн саллан саба түһэр санаалара суох быһыылаах эбит. Ол да иһин буолуо, суол устатын тухары биирдэ да саба түспэтэхтэр. Олох холлороон эрэ сиргэ доруоп, бэрдээн хотутуулааҕын учуоттаан кыараҕас сири талбыттар. Уһуннук, чаас эҥин кэриҥэ ытыаластахтарына, барыларын кыргалларын өйдөөн, сууһарыылаах охсууну оҥорорго суоттаммыттара, ити Николаев подпоручик “бүлүмүөт сыалыгар киирбэккэ түргэнник куотуохха” дииригэр көстөр.
Кырдьык, кыараҕас сир буолан, инники аттар охтубуттарыгар (саа тыаһыттан даҕаны) кэнниттэн испит аттар өйдөрүттэн тахсан, тугу барытын тэпсэллэр. Тоһуурдьуттар тирээн туран ытыалаан дьону сыыспакка сууллартыыллар.
Байкалов “тоһуурга түбэспит дьон хайдах да тыыннаах ордор кыахтара суоҕа” диир. Бастакы күргүөмнээн ытыы кэнниттэн Оҕонньор дьонунуун, быыһанар кыах суоҕун билэн, өйдөрүттэн тахсыбыттар быһыылаах диир. Сорохтор өлбүтэ буолбуттар. Ытыалаһарга бириэмэ да, саһар сир да суоҕа. Туора ыстаныаҕы – туруору эмпэрэ. Аҕыйахта ытан кими да таппатахтар. Анарааҥҥылар 15-20 миэтэрэттэн тирээн туран сыыспат буоллахтара. Аҕыйах мүнүүтэнэн барыта бүппүт. Оҕонньор Иркутскайга бэйэтигэр анаан оҥорторбут оһохтоох, сабыылаах хосуопкаҕа Биитим бэдэрээтчитэ дьэбириэй грузинка ойоҕун кытта айаннаан испит. Ойон тахсан иһэн, хаста да табыллан, сонно тута өлбүт. Ол аата бүлүмүөтүнэн да, маузерынан да ытыалаһар кыах биэрбэтэхтэрэ чахчы быһыылаах.
Старостин кэпсээнигэр ахтыллыбыт дьыбар акустиката холлорооҥҥо күргүөмнээн ытыы тыаһын төһө эмэ улаатыннаран, өй-мэй тулуйбат үлүгэрин түһэрэн, кыһыллар өйдөрүттэн тахсалларыгар эбиилэстэҕэ.
“Албын телеграфист”
Үрүҥнэр билиэн илдьэ барбыт үс дьахталларыттан биирдэстэрин Земфиров хапытаан ойох ылбыт, омук сиригэр илдьибит. Кожевин хаалбыт икки дьахтары “кэлин Дуганов баандата илдьэ сылдьан, сордорун сордоон баран, күһүн саабыланан кэрдибиттэрэ” диир. Дуганов Чурапчыга бэс ыйыгар тиийбит. Ол аата онуоха диэри дьахталлар Чурапчыга сылдьаахтаабыттарын ыллахтара.
Тоһууру хамаандалаабыт Николаев поручик, сороҕор подпоручик диэн суруллар, сүрдээх хорсун киһи эбит. “За советскую власть в Якутии” диэн кинигэ 1980 с. үһүс таһаарыытыгар Каландаришвили кэнниттэн испит холуоннаны салайбыт, ГПУ ротатын хамандыыра, түөрт Кыһыл Знамя уордьаннаах И.П. Мизин ахтыыта баар. Кини сэрии сэбин, малы-салы тиэйэн 300 аттаах сыарҕалаах испит. Өлүөхүмэҕэ кэлэн Оҕонньору өлөрбүттэрин истибит, онон салгыы сэрэнэн барбыт. Ол иһэн иннилэригэр “180 км ыраах сиргэ кыһыллар дьону сордууллар, өлөртүүллэр, түргэнник көмөҕө кэлиҥ” диэн анонимнай суругу туппут. Ону сэргэ тэлэгирээп ыстаарсай көрөөччүтэ Николаевпын диир биир киһи кэлэн, “Докуускайга диэри сибээһи олохтоо” диэн ыыттылар диэбит. Биэс саллааты арыаллатан ыытарыгар көрдөспүтүн биэрбит. Мизин баанда ханна баарын билбэт эбит. Телеграфист Николаев кэнниттэн эрэспиэскэ ыыппыта, өрө турааччылар 17 км сиргэ кэтэһэ сыппыттар эбит. Сарсыныгар биэс киһититтэн иккитэ төннүбүт. “Үс киһибитин ытан өлөрдүлэр, биһигинэн эһигини бэриниҥ диэн ультиматуму ыыттылар” диэбиттэр. Мизин онно ол телеграфист Николаев диэн үрүҥнэр хамаандыырдара кубулунан кэлэн, эрбэҕин үрдүгэр эргитэн албыннаабытын дьэ билбит. Бука, улаханнык кыһыйбыта, кыыһырбыта сэрэйиллэр.
Тоһуурга түбэспит кыһыллар ахтыылара биир тэҥэ суох. Ол эрээри кинилэр кэпсээннэрэ тоһуурга сылдьыспыт Старостин, норуокка хаалбыт кэпсээннэри кытта хатыһар да, “үрүҥ бээтинэлэри” барыларын саппат.
Уот кутаа өлүү алдьархайа
Ф.Ш. Садыков диэн Строд саллаата: “Оҕонньор Покровскайга диэри харабыллаах айаннаабыта, онтон Савлуктуун кэпсэтэн баран, инники этэрээттэр ытыаласпакка тиийбиттэрин истэн, суолга куттал суох дии санаабыт”, – диэн ахтыбыт. Сибииргэ инники улахан этэрээт ааста да, суол аһыллар эбит.
Тоһуур алдьархайыгар түбэспит кыһыллартан А.Д. Заречнов диэн киһи тыыннаах ордубут. Кини 2-с Хотугу этэрээт хамандыыра Асатианины кытта биир сыарҕаҕа айаннаан испит, киһитэ бастакы ытыыларга төбөҕө таптаран тыла суох барбыт. “Мин илиибэр халымырдык бааһырбытым, кибииккэттэн тахсан таас кэннигэр саспытым. Буулдьа иһиирэн олороро, тыас-уус сатарааһына, өйдөрүттэн тахсыбыт аттар булумахтаһыылара сүрдээх этэ. Үрүҥнэр бүлүмүөтүнэн ытыалаабыттара (күргүөмнээн ытыыны этэрэ буолуо – В.С.). Ытыалааһын намыраабытыгар биһиги бүлүмүөттэрбит ытар тыастара уонна Оҕонньор куолаһа иһиллэр сиригэр сыыллан тиийбитим. Хаарга өлбүт дьон сыталлара. Оҕонньор бэргэһэтэ суох, саҕынньаҕа нэлэккэй, илиитин былас быраҕан сытара. Мин таас кэннигэр саһан ытыаласпытым. Онтон көрбүтүм – суол устун сыарҕалаах аттар көтүтэн иһэллэрэ. Бүлүмүөтүнэн сыыр үрдүн диэки ытыалыыллара. Ол үрүҥнэр инники аһарбыт сыарҕаларыгар испит адьютант Седалищев, бүлүмүөтчүк Котов, ЧК начаалынньыга Иванов этилэр. Оҕонньор сыарҕатын аттыгар тохтообуттара. Иванову сонно төбөҕө табан өлөрбүттэрэ. Седалищев сыарҕатын түргэнник эргитэ туппута, онно олорсубутум уонна ытыалаһа-ытыалаһа Табаҕа диэки куоппуппут”, – диир.
Седалищев Табаҕаттан кэпсээнигэр олоҕуран Савлук Дьокуускайтан 5-с аармыйа ыстаабыгар: “12 чааска Табаҕаҕа Оҕонньор адьютана кэлбит. Ытыалааһын саҕаланыыта кини инники сыарҕаҕа испит. 6 кыһыл армееһы кытта 2 бүлүмүөттээх утары ытыаласпыт. Бүлүмүөт алдьаммытыгар 4 байыаһа, бүлүмүөтчүгэ өлбүттэригэр хаалбыт дьонун кытта бүлүмүөтүн илдьэ Табаҕаҕа куоппут. Бараары туран Оҕонньор аттара өлбүтүн, хосуопката охтубутун көрбүт. “Этэрээттэн ытыаласпат буолбуттара, ытыалаһыы бүппүтэ” диэбит. Ыстаап хайдаҕын билбэт. Төхтүртэн эрэспиэскэтэ суох тахсыбыттар Седалищев инники 10 сыарҕаттан бииригэр испит. 300 киһилээх этэрээт саба түстэ быһыылаах диир”, – диэн биллэрбит.
Заречнов ахтыыта Седалищев кэпсээнин кытта сөп түбэһэр, тирээн туран ытыалааһыҥҥа утарсыы кыайан тэриллибэтэх. Байкалов “утарылаһар кыахтарын сүтэрбиттэр” диирэ эмиэ сөп курдук.
Этэрээт аҥаара тоҕо быыһаабата?
Хаалан испит 50-чэ киһилээх 105 сыарҕалаах таһаҕастаах Аверьянов диэн хамандыырдаах байыастар Оҕонньору быыһыыр инниттэн тоһууру ойоҕоһуттан тоҕо атаакалаабатылар? Тоҕой нөҥүө түстүлэр да, ытыалаһыы сиригэр киириэхтээхтэрэ. Чахчы, сонно ытыалаһар кыах баарын Золотухин диэн байыас ахтар. Үрүҥнэр обуос тоҕой кэннигэр иһэрин көрбөккө дуу, эбэтэр ыстаабы эрэ бултаһар буолан дуу, эрдэ ытыалаан барбыттар. “Тута куоппатахпыт, өссө чугаһаан баран, буусканан ытаары гыммыппыт. Онтон сааларбыт, бууска арыылара тоҥон эпчиэскэлээбиттэрэ”, – диэн, балачча өр булумахтаммыт курдук этэр. Онтон тиэйэн иһэр сэриилэрин сэбин былдьатымаары, Төхтүргэ төннөргө быһаарбыттар. Золотухин: “Оҕонньор сыарҕата инники испит буолан, куотар кыахтааҕа да, дьонун бырахпат майгылааҕа, бүлүмүөттээх ойон тахсыбыт, дьаамсыкка инниҥ диэки ойут”, – диэн эппитин ахтыбыт. Оҕонньор төһө өр ытыаласпытын билбэт, арай бүлүмүөт сомуогун хостоон хаарга бырахпытын кэлин булбуттар.
Эмиэ ити буускалаах обуоска испит Перевалов диэн байыас атыннык кэпсиир: “Суол кыараҕаһа бэрдэ, сыарҕабытын нэһиилэ эргитэн төннүбүппүт. Сыыр үрдүгэр тахсыбаккын, туруорута бэрт, 3-4 миэтэрэ”, – диэн суруйбут. Ити 3-4 м үрдүк этэ диэн этии, чахчы, уолуйуу, пааньыка тахсыбытын бигэргэтэр курдук. Байкалов чуолкайдык сыыр киһи үрдүгүн саҕа этэ диир. Били этэллэринии, кутталтан харах улаатыннаран көрдөҕө. Ол аата, ытыалааһынтан соһуйан, саллан, куотар аакка түспүт буолуохтарын сөп.
Буусканан ытаары гыммыттарын Аверьяновтаах Төхтүргэ куоталларыгар биир буусканы бырахпыттар диир норуот кэпсээнин кытта холбуу туттахха, кырдьык буолуон сөп курдук. Ол бууска туруга мөлтөҕүн иһин үрүҥнэр сирэн ылбатахтара хас да хонук турбут диэн кэпсэнэр. Кырдьык, ыксалга сыарҕаттан түһэрэн баран, ыарахан сэби кыайан төттөрү тиэйбэккэ, хаалларан төннүбүт буолуохтарын сөп.
Каландаришвили дьонун бүлүмүөттэрин туруга мөлтөҕө муодарҕатар. Аверьяновтаах бүлүмүөттэрэ алдьаммыт, Седалищевтаах эмиэ икки бүлүмүөттээх ытыалаһан испиттэрэ аккаастаабыт. Каландаришвили, кырдьык ытыалаһан испит буоллаҕына, бүлүмүөтэ эмиэ аккаастаабытын, сомуогун хаарга бырахпытын Золотухин булбут курдук суруйбут. Аверьяновтаах сатаан ыппатах буускаларынан сайын буолбут сэриилэргэ элбэхтик сыыһалларын, моһуогурарын туһунан чахчы син балачча. Ол аата Каландаришвили этэрээтэ, Иркутскайтан ыксалынан тэриллэн, мөлтөх сэрии сэптээх кэлэн испит буолан тахсар.
Иккис тоһуур баара дуо?
...Аверьяновтаах Төхтүртэн 21 байыастаах, бүлүмүөттээх көмөҕө төттөрү барбыттар. Бу иһэн бэттэх атын тоһуурга түбэспиттэр. Мантан 15 киһитэ төннүбүт. Кинилэр 6 буолан, бүлүмүөтүнэн ытыалаһа-ытыалаһа мүччү көппүттэр да, бүлүмүөттэрэ алдьаммыт. Үрүҥнэр төннөр суолларын быһаары киирэн эрэллэрин көрөн, эмиэ Төхтүргэ куоппуттар.
Бу хантан кэлбит иккис тоһууруй? Аверьяновтаах 105 сэрии сэптээх сыарҕалаах обуостарын тоҕо эрдэ ытыалаабатахтарай? Кыраайы үөрэтээччи Илья Колосов норуокка хаалбыт кэпсээннэргэ олоҕуран “бу тоһуурга биир хамандыырынан сылдьыспыт С.Михайлов-Чыамайыкы сүрүн тоһуур икки өттүнэн көмөлөһө кэлэр кыһыллары тохтоторго, 10-нуу киһилээх эбии тоһуур оҥорторбут” диир. Аҕыйах киһи куотан иһэр улахан обуоһу ыппакка Төхтүргэ аһаран баран, көмөҕө төннөн истэхтэринэ, бирикээстэрин толорон ытыалаабыттар быһыылаах. Оччотугар Старостин “бүлүмүөт тыаһаабыта” диэн Аверьяновтаах ытыалаабыттарын истибит буолан тахсар. Тоһуурдьуттар суолга киирэн, сэрии сэбин, малы-салы хомуйан, син чааска чугаһатар кэм сылдьыбыт буолуохтарын сөп.
Үрүҥнэр боротуоха холлороонуттан суол устун куорат да, Төхтүр да диэки, кыһыллар утары кэлиэхтэрэ диэн сэрэнэн барбатахтара чуолкай. Тоһуур оҥорбут намыһах кырдалларынан төттөрү тахсан, Г.Г. Макаров суруйарынан, кыра-кыра бөлөхтөрүнэн 43 бинтиэпкэлээх, 3 бүлүмүөттээх, атын да маллаах, кыайан туталларын илдьэ уҥа биэрэккэ төннүбүттэр.
Силиэстийэ ыытыллыбатах тоһууру үрүҥнэр мөлтөх, үксэ доруоп саалаахтарын учуоттаан, соһуччу саба түһэн ыстаабы түргэнник кыргар сыаллаах, байыаннай өттүнэн эҥкилэ суох табыллыбыт бойобуой эпэрээссийэни ыыппыттар диэн, билигин сыаналыахха сөп эбит.
Үрүҥнэр бууска, саа-сэп ылар соруктаахтара буоллар, барыларыгар саба түһүөхтэрин сөбө. Ол аата, тоһуур Каландаришвилины эрэ бултаһар соруктаах тэриллибитэ чахчы курдук.
Тоһуур саамай улахан “үрүҥ бээтинэтэ” силиэстийэ тоҕо кэмигэр ыытыллыбатаҕа буолар.
Строд “тоһуур сириттэн 48 киһи уонна 8 дьаамсык өлүгүн тиэйэн Төхтүргэ илдьибиппит” диир. Оттон 1922 с. муус устар 13 к. командующай Савлук, ыстаап начаалынньыга Бондалетов илии баттаабыт бирикээстэригэр Каландаришвили сүрүн эшелонуттан 32 киһи өлбүт, 1 дьахтар сүппүт. Кинилэри кытта айаннаһан испит аргыс дьонтон 3 өлбүт, 3 сүппүт. Онон, бэл, оччолортон төһө киһи тоһуурга өлбүтэ чуолкайа суох эбит.
Өлбүт байыастары, хамандыырдары бастаан Төхтүргэ илдьэн сытыарбыттар. Онтон Дьокуускайга аҕалан, муус устар 2 күнүгэр көмпүттэр. Кэлин Каландаришвили кэргэнэ туруорсан, Оҕонньору Иркутскайга сөмөлүөтүнэн илдьэн 1922 с. балаҕан ыйын 17-гэр Коммунардар хайаларыгар, билигин куорат пааркатын аттыгар көмпүттэр.
Каландаришвили Дьокуускайга кэлэрин триумвират төрүт сөбүлээбэтин инники кэлбит сэриилэргэ сылаас дьиэ бэлэмнээбэтэхтэрэ бигэргэтэр курдук. Күүтүллүбэтэх дьон буоллахтара буолуо. Лебедев, Козлов, Агеев, Савлук – хайалара даҕаны алдьархай буолбут сиригэр сылдьыбатахтар, хамыыһыйа тэрийэн, командуюущай ыстааба өлүүтүн силиэстийэлээбэтэхтэр.
Саҥа командующай К.К. Байкалов да силиэстийэ ыыттарбатаҕа дьикти. Бэйэтин ахтыытыгар эрэ тоһуур туһунан кыратык ахтан хаалларбыт.
Кожевин уорбалааһыннара
Каландаришвилины анаан үөрэппит В.Е. Кожевин Оҕонньор сэрэҕэ суоҕуттан тоһуурга киирэн биэрбитэ диэн этиини ылыммат. Кини Саха сирин оччотооҕу байыаннай салалтатын дьалаҕайыттан, эрдэттэн сэрэнэн суол устун Төхтүргэ, Табаҕаҕа кыһыл күүстэри олохтообокко, үрүҥнэр көҥүл сылдьыбыттарын ыйар. Г.Г. Макаров Табаҕа хайатын үрдүгэр пуос турбута буоллар, үрүҥнэри көрүө этилэр диир.
Кожевин таҥнарыы баара дии саныыр. 1921 с. өрө турууну тэрийбит эписиэрдэр күрээбиттэрин кэннэ, күбүөрүнэтээҕи байаҥкамааты сэрэххэ үрүҥ эписиэрдэртэн “ыраастаабатахтар” диэн суруйар. Коробейников биир пуолкаҕа сулууспалаабыт табаарыһа Бондалетов (1918 с. Рыдзинскай этэрээтин утары куорат оборуонатын сатаан тэрийбэккэ гынан баран, олохтоох дьонтон хомуйбут саллааттарбыт мөлтөхтөр диэн буруйун саптыбыт хапытаан) Савлукка ыстаап начаалынньыгынан сулууспалаабыт. Байкалов Дьокуускайга муус устар 24 күнүгэр кэлэн Савлуктан командующай дуоһунаһын туппут бирикээһигэр ыстаап начаалынньыга Бондалетов эмиэ баттаспыт. Атын уорбалыыр киһитэ милииссийэ начаалынньыга Федор Лепчиков буолар. Кини Оҕонньору өлөрүү иннинэ сүтэн хаалбыт, билиэн түбэспит диэн сурах ыыппыттар. Тоһуур кэннэ, хас да хонон баран, билиэнтэн куоппут аатыран, төннөн кэлбит. Лепчиков 1927 с. Ксенофонтовтаахха кыттыспыт. Бондалетов 1922 с. иккис аҥаарыгар үрүҥнэргэ куоппут, салгыы дьылҕата биллибэт.
Кожевин: “Өрүс уҥа биэрэгэр баар өрө турааччылар Оҕонньор ханан айаннаан иһэрин бэркэ билэн, оттон Дьокуускайга олорор кыһыллар дьиҥнээх балаһыанньаны букатын билбэккэ олорбуттар”, – диир. Савлук Оҕонньор Өлүөхүмэҕэ кэлбитин кытта кэпсэтэригэр Дьокуускай олох да төгүрүллэн олорботох. Дьокуускай Каландаришвили сүрүн күүстэрэ кэлиэхтэригэр диэри бэриммэккэ олорор кыахтаах эбит. 600 кыһыл саллаата, өссө саа тутар кыахтаах 700 киһи баара, ону таһынан кэриэйдэр, мадьярдар, татаардар дружиналара тэриллибит. Ити кэмҥэ 250 киһилээх Амма гарнизона төһө эмэ баһыйар, элбэх күүстээх өстөөххө бэриммэккэ олорбутун ааҕыстахха, оннук улахан куттал чахчы үөскээбэтэх.
Савлук кистэлэҥ тэлэгирээмэтинэн Оҕонньор үрүҥнэри утары сэриини Покровскайтан саҕалыыр былаанын тохпут. Строд сэриилэһэ үөрүйэх этэрээтин Оҕонньортон араарбыт. Стродтааҕы ыксатан аҕалан баран... Дьокуускайга кэлбиттэрин кэннэ сынньалаҥҥа таһаарбыттар.
Кожевин 1989 с. “О сущности некоторых измышлений о легендарном герое гражданской войны Н.А. Каландаришвили и его отряде” диэн уруукапыһыгар кыһыллар ыстааптарыгар начаалынньыктаабыт А.Г. Козлову быһаччы буруйдаан суруйбут эбит.
Үйэлэр кистэлэҥнэрэ
Г.Г. Макаров С.М. Михайлов-Чыамайыкы тоһуурга кыттыбытын ыйбат да, НКВД 1940 с. ыыппыт силиэстийэтинэн, кини биир сүрүн салайааччынан сылдьыбыт. Ол туһунан норуот кэпсээнигэр эмиэ бигэргэнэр. Тоһуур сирин Колчакка сулууспалаабыт А.Шепелев уонна Филиппов диэн Табаҕа бааһынайдара ыйан биэрбиттэр. Шепелев, сахалыы билэр буолан, тоһуур салайааччыта Николаевка тылбаасчытынан сылдьыбыт.
Тиит Арыыга уонна Саҕынньахтаахха олорбут М.Виноградов уонна Суханов диэн телеграфистар кыһыллар айаннарын үрүҥнэргэ биллэрэ олорбуттар.
Бу тоһуурга сылдьыбыт С.М. Михайлов-Чыамайыкы уонна С.И. Михайлов 1927 с. Ксенофонтов хамсааһыныгар кыттан эрэпириэссийэлэммиттэр.
100 сыл ааста да, саамай улахан үрүҥ бээтинэтинэн, бу тоһуурга олох сэриилэһэ үөрүйэҕэ суох сахалары тылларыгар киллэрэн дуу, итэҕэйэн дуу тоҕо ыыппыттара эппиэтэ суох үйэлэр кистэлэҥнэринэн хаалбыта буолар.
Кыһыллар элбэх киһилэрин, өссө хамандыырдарын өлөрүү сэттээҕин, иэстэбиллээҕин оччотооҕу сахалар билбэт дьон буолбатахтар этэ.
Триумвират суулларыллан, сэбиэскэй былаас бэлиитикэтэ уларыйбатаҕа буоллар, иэстэбилгэ Дьокуускай тула олохтоох сахалар олоччу да кыргыллыахтарын сөбө...
