Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
Тохсунньу 30 күнэ. Айсен Николаев «АЛРОСА» ПАУо уонна өрөспүүбүлүкэ инновация сайдыытын пуондатын икки ардыгар дуогабар түһэрсии тэрээһинигэр кытынна. Докумуоҥҥа хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов уонна пуонда дириэктэрэ Василий Ефимов илии баттастылар. Хампаанньа саҥа сүүрээннээх бырайыактары олоххо киллэриини уонна тастан киириини солбуйуу бырагырааматын өйөөһүҥҥэ үс сыл устата 100 мөл. солк. көрүөҕэ. 2023-2025 сылларга үп өрөспүүбүлүкэ ИТ-хампаанньаларын күүһүнэн бырайыактары оҥорууга, сүрүннээн геологическай чинчийиигэ, хостооһуҥҥа уонна байытыыга, техническэй көрүүгэ уонна тиэхиньикэни өрөмүөннээһиҥҥэ, бырамыысыланнаска куттал суох буолуутун, о.д.а. быһаарыыга аналлаах бырагыраамаларга ыытыллыаҕа.
Тохсунньу 30 күнэ. Дойдуга Педагог уонна настаабынньык сыла Саха сиригэр Арассыыйа норуодунай учуутала, өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей физикаҕа учуутала Виктор Филиппович Потаповы чиэстээһинтэн саҕаланна. Ил Дархан эҕэрдэтигэр итинник үрдүк бочуоттаах аат дойду үрдүнэн ааспыт сылга улуу учуутал Михаил Андреевич Алексеев үөрэнээччитэ, кини үтүө дьыалатын салҕааччы Виктор Филипповичка эрэ иҥэриллибитин бэлиэтээтэ. Учуутал суолтатын үрдэтэргэ анаан быйыл Педагог уонна настаабынньык сыла биллэриллибитин, ол сорук туоларыгар бары күүс ууруллуохтааҕын туһунан эттэ.
Тохсунньу 31 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаевы кытта көрсөн, тыа сиригэр урбаан сайдыытын уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны өйөөһүн туһунан кэпсэттилэр. Онуоха биир сүрүн төһүү күүһүнэн олохтоох бородууксуйаны оҥорууну сайыннарыы сирин-уотун тэрийии буолар.Ол туһунан анал сокуон бу сылга ылыллыаҕа. Нам, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас бырайыактара көрүллүөхтэрэ. Арктика улуустарыгар таба иитиитин уонна балыктааһыны сайыннарыыга тэнитиэххэ сөп. Михаил Николаев Хаҥаласка «Эркээни хочото» урутаан сайдыы сирин пилотнай бырайыагы көҕүлээбитин Ил Дархан өйөөтө.Манна эти-үүтү оҥорон таһаарыыга, быраҕыллыбыт сирдэри уонна бааһыналары чөлүгэр түһэриигэ, оҕуруот аһын үүннэриигэ, сир аһыттан бородууксуйаны оҥорууга, туризмҥа болҕомто ууруллуоҕа.
Тохсунньу 31 күнэ. Айсен Николаев «Саха волонтердара» хамсааһын актыыбын кытары көрүстэуоннагоспиталларга сытар байыастарга көмөлөрүн иһинмахтанна. Саха сириттэн төрүттээх Москваҕа уонна Москвауобалаһыгаролорордьон эмтэнэ сытарбиир дойдулаахтарбытыгардьиэтээҕи аһылыгы астаан, бородуукта уонна күннээҕи туттуллар малы-салы атыылаһан илдьэн биэрэллэр.
Олунньу 1 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэҮлэ сылын сүрүн хайысхаларын социальнай-үлэ сыһыаннаһыыларын салайыы үс өрүттээх хамыыһыйатын мунньаҕар чопчулаата. Биир идэлээхтэр сойуустарын, үлэни биэрээччи уонна былаас уорганын сүрүн көрүүлэригэр тохтоотулар. Үс өрүт үс сыллаах саҥа сөбүлэһиигэ илии баттаһыыта муус устарга ыытыллара былааннанар. Саҥа докумуон Үлэ сылыгар оҥоһуллара суолталаах. Манна өрөспүүбүлүкэ баһылыга Ил Түмэҥҥэ туһаайыытын сүрүн этиилэрэ киириэхтээхтэр. Айсен Николаев инники күөҥҥэ турар боппуруоһунан үлэ көдьүүһүн уонна оҥорон таһаарыытын үрдээһинэ буоларын бэлиэтээтэ. Үлэ ырыынагын сайыннарыга уонна үлэ миэстэтин таһаарыыга тэрээһиннэри салгыы ыытарга эттэ. Үрдүкү технологиялаах оҥорон таһаарыыга инвестицияны тардыыны улаатыннарарга сорук туруорда. Миэстэтигэр харыстабыллаах оҥорон таһаарыыны уонна үлэ хаамыытын тупсарарга ыҥырда.«Олохтоох каадыры - бырамыысыланнаска» бырайыагы салгыырга сорудахтаата. 2022 сылга бырайыак көмөтүнэн 12 тыһ. тахса олохтоох киһи, ордук ыччат, үлэлэннэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир дьон дохуота үрдүүрүгэр дьаһал ыларга сорудах биэрдэ. Оҥорон таһаарар салааларга настаабынньыктааһыны тэнитэргэ эттэ.
Олунньу 1 күнэ. Дьокуускайга Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр музейга Айсен Николаев саахымакка Арассыыйа Кубогын бастакы түһүмэҕин – Ил Дархан Кубогын түмүгүн таһаарда, кыайыылаахтарга уонна кыттааччыларга наҕараадалары туттарда. Кыайыылааҕынан норуоттар икки ардыларынааҕы гроссмейстерБорис Грачев (Москва) буолла.Ил Дархан норуоттар икки ардыларынааҕы 5 гроссмейстер уонна ФИДЕ 6 маастара кыттыыта күрэхтэһии үрдүк таһымнааҕын туоһулуур уонна бүгүн ылыныллар хардыыларбыт өрөспүүбүлүкэҕэ саахыматы күүскэ сайыннарыахтара, сотору кэминэн бэйэбитигэр гроссмейстер үүнүөҕэ диэн бэлиэтээтэ. Махтал суругун турнир ыытылларын өйөөбүт хампаанньаларга: «РНГ»АУо, «Саха сирин тимир суоллара»АУо, «Иркутскайдааҕы ньиэп хампаанньата»ХЭТ, «Высочайший»ПАУо, АЛРОСА (ПАУо), СӨ Ойуулуур-дьүһүннүүр музейыгар туттарда.
Бу күн Ил Дархан саахымакка ыытыллыбыт турнир бочуоттаах ыалдьыттарын кытта көрсөн, өрөспүүбүлүкэҕэ саахымат салгыы сайдыытын туһунан санааларын үллэһиннилэр. Дойду саахымакка федерациятыгар Арассыыйа Кубогын бастакы түһүмэҕин сыл аайы тохсунньу ыйга Дьокуускайга ыытарга этии киллэриэхпит диэн Айсен Николаев эппитин өйөөтүлэр. Буолан ааспыт күрэхтэһиини онлайн-трансляция нөҥүө 30 дойдуга уонна Арассыыйа эрэгийиэннэригэр көрбүттэр. Ил Дархан ыалдьыттары эһиил Дьокуускайга ыытыллар «Азия оҕолоро» VIII аан дойдутааҕы сайыҥҥы спортивнай оонньууларга кыттарга ыҥырда.
Олунньу 1 күнэ. Айсен Николаев «Саха сирэ, инникигэ!» биэриигэ «Якутия24»,«Саха» НКИХ ханаалларга уонна «Тэтим» араадьыйаҕа тохсунньу сүрүн түмүктэрин таһаарда. Анал байыаннай дьайыыларга кыттар сулууспалаахтарга, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр оҥоһуллар бары өрүттээх көмө туһунан кэпсээтэ. Байыаннай сулууспалаахтар доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэргэ туспа мэдиссиинэ тэрилтэтин тэрийиигэ бырабыыталыстыба өттүттэн үлэ ыытылларын эттэ. Биир дойдулаахтарбыт өрөспүүбүлүкэ иһигэр даҕаны, Москваҕа «Бэс Чагда» санаторийга, онтон даҕаны атын сирдэргэ сөптөөх эмтэниини ааһыахтара.
Маны тэҥэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев эрэгийиэннэр салайааччыларын кытта тохсунньутааҕы көрсүһүүтүн туһунан кэпсээтэ. Бырамыысыланнас уонна бүддьүөт дохуотун чааһын үрдэтиигэ улахан соруктар туралларын эттэ. Быйыл 72-тэн итэҕэһэ суох социальнай эбийиэк Саха сиригэр тутуллуоҕа, ол иһигэр аан бастаан 20-тэн аҕыйаҕа суох оскуола, 6 уһуйаан.
Айсен Николаев 2023 сылга ойуур баһаарын утары үлэҕэ комплекснай былаан ылыллыбытыгар тохтоото. Харыстаныллар ойуур иэнэ 70 мөл. гектарга диэри улаатара ситиһиллибит. Ол иһин эбии авиаотделениелар уонна салгынтан кэтээн көрүү саҥа маршруттара баар буолуохтара. Искусственнай ардаҕы ыҥырыыга эспириэмэн салгыы ыытыллыаҕа.
Ил Дархан Саха сириттэн II кыһыҥҥы «Азия оҕолоро» спортивнай оонньууларга Кемерово уобалаһыгар 65 эдэр спортсмен уон көрүҥүттэн алтатыгар кыттарын туһунан эттэ. Тэрээһин олунньу 25 күнүттэн кулун тутар 5 күнүгэр диэри буолар, барыта 13 дойду кыттарын биллэрбит.
Олунньу 2 күнэ. Ил Дархан Кыайыы болуоссатыгар Сталинград кыргыһыытыгар өстөөх сэриитин үлтүрүтүү 80 сылыгар аналлаах дьоруой-куорат мемориальнай билиитэтигэр сибэкки уурда. Айсен Николаев бу хас да ый устата барбыт ыарахан кыргыһыы фашизмы утары сэбиэскэй норуот кыайыытын уонна хорсун быһыытын бэлиэтинэн буолбута диэтэ. Ил Дархан эһэтэ Андрей Титович Титаров Сталинграды көмүскээһиҥҥэ кыттыбытын, улаханнык бааһырбытын туһунан эттэ.
Олунньу 2 күнэ. Ил Дархан Ил Түмэн, куорат Думатын дьокутааттара, бырабыыталыстыба, куорат дьаһалтата кыттыылаах мунньахха Дьокуускай 2032 сылга диэри сайдыытыгар туһуламмыт Ыйаах олоххо киириитин көрдө уонна соруктары туруорда. 2023-2024 сылларга куорат маастар-былаанын олоххо киллэриигэ 10 млрд солкуобай көрүллэрин туһунан иһитиннэрдэ. Үбүлээһин федеральнай бүддьүөттэн Уһук Илин 25 куоратын, ол иһигэр Саха сириттэн Дьокуускай уонна Нерюнгри, сайдыытыгар инфраструктура кирэдьиитин быһыытынан көрүллүөҕэ. Дьокуускайга 2-с, 4-с, 17-с кыбартааллар инфраструктураларын тутуу былааннанар. Манна «Спортивнай»саҥа түөлбэ үөскүөҕэ. Ленин болуоссата уларытан оҥоһуллуоҕа уонна Сайсары күөл тулата тупсарыллыаҕа. Үлэ быйыл саҕаланыаҕа.Ил Дархан ыйааҕын чэрчитинэн социальнай эбийиэктэри тутуу чопчуламмыт. Ол иһигэр Мархаҕа кадеттар оскуолаларын интернаттаах дьиэтэ, 4-с №-дээх коррекционнай оскуола, Хатас, 26-с уонна 29-с №-дээх оскуолаларга салҕааһын, 10-с уонна 20-с №-дээх оскуолаларга спортсаала, Хатаска спорткомплекс тутуллуоҕа.
Олунньу 3 күнэ. Айсен Николаевборокуратуура коллегиятын дойду генеральнай борокуруорун солбуйааччыта Дмитрий Демешин салалтатынан ыытыллыбыт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар кытынна. Өрөспүүбүлүкэ борокуратууратын2022сыллааҕы үлэтин түмүгүн таһаардылар уонна2023 сылга соруктары туруордулар. Ылыллыбыт дьайыылар уонна былаас уорганнарын кытта бииргэ үлэлээһин түмүгэр300 мөл. солк. кэриҥэ хамнаска иэс төлөммүт, 5 тыһ. мэдиссиинэ үлэһитэ көрүллүбүт төлөбүрдэрин ылбыттар, 7 тыһ. олох-дьаһах хаһаайыстыбатын эбийиэгэ бас билиигэ ылыллыбыт, 500-тэн тахса тулаайах оҕо уонна өлүүлээн тутууга кыттар232 киһи дьиэнэн хааччыллыбыт, 7,5 тыһ. тахса киһи хаарбах дьиэттэн көһөрүллүбүт.
Олунньу 3 күнэ. Айсен Николаев экономика сайдыытын хааччыйар суһал ыстаап бу сылга бастакы мунньаҕын ыытта. Сүрүн боппуруоһунан анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын социальнай өйөбүл миэрэлэрин туһунан буолла. Байыаннай сулууспалаахтарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмө оҥорууга1,1 млрд солк. тахса үп ыытыллыбыт. Федеральнай өйөбүл таһынан эрэгийиэн бэйэтэ 17 араас көмөнү оҥорор. Дьон санаатын учуоттаан эбии киириэн сөп. Бырабыыталыстыба отчуотун кэмигэр уонна атын да көрсүһүүлэргэ киирбит этиилэри көрөргө сорудахтаата. Ил Дархан көмө миэрэлэрин ырытан көрөн, дьоҥҥо ордук наадалааҕын быһаарарга уонна үлэни ол хайысхаҕа күүһүрдэргэ эттэ.
Олунньу 3 күнэ. Ил Дархан уонна Арассыыйа генеральнай борокуруорун солбуйааччыта Дмитрий Демешин Дьокуускайга ДСК оройуонугар «Прометей» кварталга тутуллубут Николай Иванович Шарин аатынан 990 миэстэлээх саҥа оскуолаҕа сырыттылар. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу иннинэ суох саамай бөдөҥ уонна аныгы оборудованиенан, тэрилинэн хааччыллыылааҕынан биир бастыҥ оскуолаҕа куорат сэттэ кыбаарталыттан оҕолор үөрэниэхтэрэ. Хас биирдии кылааска 30-туу оҕо үөрэнэрэ былааннанар. Сахалыы үөрэтэр кылаастар арыллыахтара. Информационнай-технологическай, биолого-химическай, физико-математическай хайысхалаах кылаастар баар буолуохтара. Айсен Николаев ураты болҕомтону учууталлары сүүмэрдээһиҥҥэ уонна үөрэтии ис хоһоонугар ууралларыгар эттэ. Оскуолаҕа үөрэх балаҕан ыйыттан саҕаланыаҕа.
Олунньу 4 күнэ. Айсен Николаев онкологическай диспансеры мэдиссиинискэй каадырынан хааччыйыыга мунньах ыытта. Саҥа киин симиэнэҕэ 210 киһи көрдөрөр кыахтаах поликлиникалаах, стационара 180 куойкалаах. Саҥа эбийиэк быйыл үлэҕэ киирдэҕинэ, манна 1 тыһ. тахса исписэлиис үлэлиэҕэ. Каадыры бэлэмнээһин саҕаламмыта ыраатта. 2019-2022 сыллардааҕы былаанынан үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларыгар исписэлиистэри бэлэмнииргэ тус сыаллаах 124 дуогабар түһэрсиллибит. 2024 сылга диэри эбии 170 исписэлииһи бэлэмнииргэ тус сыаллаах дуогабар түһэрсии былааннанар. Бу үлэ салгыы ыытыллар.
Олунньу 4 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэтээҕи мөлтөхтүк саҥарар оҕолор үөрэнэр коррекционнай интэринээт-оскуола саҥа дьиэтэ аһыллыытыгар кытынна. Урукку өттүгэр оскуола кэллэктиибэ уонна төрөппүттэр өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар 1964 сыллаах дьиэ эргэрбитинэн, саҥа оскуоланы тутууну элбэхтэ туруорсубуттара. Айсен Николаев 2019 сылга бырабыыталыстыбаҕа сорук туруоран, 2020 сылтан үлэ баран, аныгы ирдэбилгэ эппиэттир дьиэ тутуллубутун туһунан эттэ. Үөрэнэр сирэ 120, интэринээтэ 100 миэстэлээх эбийиэккэ оҕону сайыннарар, быраас, стоматолог, логопед, оҕо этин-хаанын сайыннарар кэбиниэттэр, интерактивнай, мультимедийнэй, иистэнэр, уһанар анал мастарыскыайдар бааллар. Ил Дархан оскуолаҕа оптуобус сэртипикээтин туттарда.
Олунньу 4 күнэ. Айсен Николаев бырабыыталыстыба чилиэннэригэр 2022 сылга тус бэриллибит сорудахтар олоххо киириилэрин түмүгүн таһаарда. Арҕаа дойдулар сааҥсыйаларын, экэнэмиичэскэй уонна социальнай уларыйыылар кэмигэр улахан үлэ ыытыллыбытын туһунан эттэ. Сорудахтар сүнньүнэн хаачыстыбалаахтык толоруллан, түмүктээх буолбуттарын, нэһилиэнньэҕэ туһаларын бэлиэтээтэ. Ол эрээри сорох дьаһаллары аатыгар эрэ толоруу эмиэ баар диэн эттэ. Ол курдук, намыһах дохуоттаах дьон ахсаанын аччатыыга туһуламмыт аадырыстаах көмөнү оҥоруу туһунан уопсай сыыппаралартан турар отчуоту Ил Дархан ылыммата. Хас биирдии дьиэ кэргэн ханнык, төһө көмөнү ылбытын чуолкай испииһэгин оҥорон, ханнык миэрэ ордук көдьүүстээҕин көрдөрөр отчуоту оҥорорго сорудахтаата. Маны тэҥэ үлэ ыытыллыбыт эрээри, ирдэнэр түмүгэ көстүбэт сорудахтарга тохтоото. Холобур, сырдатыы, сэрэтии үлэтэ барар да, элбэх киһи интэриниэт нөҥүө түөкүннээһиҥҥэ киирэн биэрэр. Айсен Николаев тус бэриллэр сорудахтары анааһын салҕанарын туһунан эттэ. Быйылгы сыл сүрүн сорудахтарынан байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмө, социальнай эбийиэктэри тутуу, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир дьон дохуоттарын үрдэтии, « Арктика оҕолоро»бырайыак, о.д.а. буолаллар.
Олунньу 5 күнэ. Айсен Николаев Дьокуускайга ыттары быстах кэмҥэ тутар пуун үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Манна сөптөөх усулуобуйа тэриллибит. Бүрүсүлүөс ыарыылаахтара чахчыламмыт ыттар туспа харантыыҥҥа тураллар. Кыылларга ыарыы баарын быһаарарга анаалыс ылаллар. Саарбахтанар түмүктээх анаалыстар боруобаларын иккини Санкт-Петербург, өссө иккини – Ставрополь лабораторияларыгар ыыппыттар. Анал сулууспалар бэйдиэ сылдьар ыттары күн аайы туталлар. Ил Дархан волонтердарга приюкка көмөлөрүн иһин уонна ыттары бэйэлэригэр ылар дьоҥҥо махтанна.
Афанасий Ноев
