Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
От ыйын 29 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын, Ил Дархан дьаһалтатын кытары нэдиэлэтээҕи былаанныыр мунньаҕы ыытта. Кини Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыйааҕынан Судаарыстыбаннай сэбиэт «Энергетикэ» хайысхатыгар хамыыһыйа үлэтин сүрүннүүр буолбутун иһитиннэрдэ. Хамыыһыйа энергетикэ эйгэтигэр уонна бу салааҕа технологическай суверенитеты хааччыйыыга судаарыстыба бэлиитикэтин олоххо киллэрии боппуруостарынан дьарыктанар. Итиэннэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ көҕүлээбит саҥа национальнай бырайыактарын салгыы олоххо киллэриигэ эппиэтинэһи сүгэр. «Бүтүн Арассыыйа бэбиэскэтинэн эрэ буолбакка, Уһук Илин уонна Арктика эрэгийиэннэрин энергетикэтин боппуруостарынан элбэх үлэ күүтэр», — диэтэ эрэгийиэн салайааччыта.
Кини РФ Бырабыыталыстыбата ыксаллаах быһыыга-майгыга эмсэҕэлээбиттэргэ төлөбүр кээмэйин 1,5 төгүл улаатыннарбытыгар болҕомтону уурда. Биир кэмнээх көмө 10 тыһыынчаттан 15 тыһыынча солк. тиийэ үрдүөҕэ. Олоххо-дьаһахха бастакы суолталаах баайы-дуол сорҕотун сүтэриигэ төлөбүр 50-тэн 75 тыһыынча солк. диэри улаатыаҕа (бүтүннүү сүтэриигэ 150 тыһ. солк. тиийэ). Ил Дархан Саха сиригэр халаан содулуттан эмсэҕэлээбиттэри өйүүргэ өйөбүл саҥа көрүҥнэрин түргэнник олоххо киллэрэргэ сорудах биэрдэ.
Ардах түспүт сирдэригэр ойуур баһаарын кэтээн көрүүнү тэрийэр наадатын ыйда. Кини ону сэргэ кыстыкка бэлэмнэниини, үөрэх эбийиэктэрин үлэҕэ киллэриини, оскуолаларга уонна кэллиэстэргэ өрөмүөн үлэлэрин түмүктээһини кытта сибээстээх боппуруостарга болҕомтотун уурда. Мунньахха өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн толоруу, Саха сиригэр үлэ ырыынагын туруга, байыаннай сулууспалаахтарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр социальнай көмөнү оҥоруу, тутуу комплексын боппуруостара дьүүллэһилиннилэр.
От ыйын 29 күнэ. Саха сиригэр ойуур баһаардара үксүгэр кураанах этиҥтэн буолалларын туһунан Айсен Николаев «Россия 24» федеральнай телеканалга кэпсээтэ. «Ойуур баһаардарын 95% кураанах этиҥтэн буолаллар. Оттон 5% дьонтон, билигин буруйдаахтары быһаарыыга үлэ ыытыллар. 18 буруйдаах биллибитэ», — диэтэ Ил Дархан.
Ааспыт нэдиэлэҕэ Абыйга, Дьааҥыга быһыы-майгы уустугура сылдьыбытын иһитиннэрдэ. Нэһилиэнньэлээх сиргэ баһаар чугаһыы сылдьыбыт. Уоту утары охсуһааччылар дьулуурдаах уонна сөптөөх быһаарыныыларынан, түргэн-тарҕан туттунууларынан баһаардар умуруоруллубуттар. «Баһаардары умуруорууга үлэ барар, минерализованнай балаһалар бэлэмнэниллибиттэр, уокка утары уот ыытыллыбыта. Ол да буоллар, уоскуйбаппыт. Тыал күүһүрдэҕинэ балаһыанньа уларыйыан сөп», — диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.
Айсен Николаев уоту 1800-тэн тахса киһи умуруорарын, 100-тэн тахса тиэхиньикэ туһанылларын эттэ. Күн ахсын ойуурдары кэтээн көрүүгэ, умуруорууга, эбии күүстэри илдьиигэ 20 тахса салгын аала үлэлиир, ол иһигэр үс Бе-200 салгын аала баар.
От ыйын 29 күнэ. Айсен Николаев Дьиэ кэргэн сылынан өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрийэр кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕын ыытта.
«Бэрэсидьиэммит Владимир Путин Саха сиригэр бэс ыйын 18 күнүгэр кэлэ сылдьан, норуот харыстабылыгар, ийэ уонна оҕо өйөбүлүн боппуруостарыгар ураты болҕомтотун уурарын эппитэ. Бэрэсидьиэн өрөспүүбүлүкэ демографияҕа көрдөрүүтүнэн инник күөҥҥэ сылдьарын бэлиэтээбитэ. Оҕо төрөөһүнүн ахсаанынан Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ бастакы, дойдуга ахсыс сылдьар. Туох баар көрдөрүүбүт барыта сыаллаах-соруктаах, 2030 сылга диэри уонна салгыы кэлэр 2036 сылга диэри ситиһиилэри чуолкайдык көрөбүт. Онуоха муниципальнай тэриллиилэр таһымнарыгар туруоруллубут соруктары олоххо киллэрии суолталаах. Манан сибээстээн улуустар, уокуруктар салайааччыларыгар улахан эппиэтинэс сүктэриллэр. Биллэн турар, билигин биир сүрүн хайысханан «Дьиэ кэргэн», «Көхтөөх уһун үйэлэнии» национальнай бырайыактарга өрөспүүбүлүкэ көхтөөх кыттыыны ылыыта буолар. Саха сирэ бу хайысхаларга инники сылдьар эрэгийиэннэргэ киирсиэ диэн эрэнэбин», — диэн этэр Ил Дархан.
Ил Дархан 2023 сыл түмүгүнэн демография уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин олоххо киллэриигэ ситиһиилээх үлэтин иһин 10 мөл. солк. суумалаах сэртипикээти Горнай улууһугар туттарда. Айсен Николаев улуус дьаһалтата бу эйгэҕэ уопсастыбаннаһы тардыыга кэлимник үлэлэһэрин бэлиэтээтэ. Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев улууска ийэни, аҕаны уонна оҕону өйөөһүҥҥэ, уһун үйэлэниигэ, төрөппүт эппиэтинэһин үрдэтиигэ уонна сокуоннай саастарын туола илик оҕолор олохторугар, доруобуйаларыгар куттал суох буолуутугар, уопсастыбаннай доруобуйаны бөҕөргөтүүгэ, үлэ усулуобуйатын тупсарыыгатуох үлэ ыытылларын сырдатта.
От ыйын 29 күнэ. Ил Дархан сөҥүү кэнниттэн ойуур баһаардарын түргэнник бохсорго уонна умуруорарга соруйда. Маннык сорудаҕы кини ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтэргэ уонна туоратарга, баһаартан сэрэхтээх буолууга хамыыһыйа мунньаҕар туруорда. «Саҥа улахан баһаар тахсыа суохтаах. Сыалбытын-сорукпутун онно туһаайабыт. Сезон саҕаланыаҕыттан уустук балаһыанньалаах улуустар бааллар, холобур, Өлүөхүмэ улууһа. Кэнники нэдиэлэҕэ уустугурбут Үөһээ Бүлүү уонна Дьааҥы улуустарыгар, чугастааҕы күннэргэ балаһыанньаны төрдүттэн көннөрөр кыах баар. Ардахтаах күннэри туһанан, ойуур уотун төгүрүйгэргэ туох баар күүс барыта ууруллар. Бары итинник соругу туруорунабыт, — диэн аҕа баһылык сорук туруорда.
От ыйын 30 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга «Северная археология» тэрилтэ археолога, Дьокуускайга билигин ыытыллар археологическай үлэ салайааччыта Иван Фролову кытта көрүстэ. Көрсүһүүгэ Иван Викторович Айсен Сергеевичкэ хаһыы кэмигэр булуллубут былыргы маллары көрдөрдө. Көрсүһүүгэ Ил Дархан хаһыы кэмигэр ХVII үйэтээҕи булуллубут туос суруктары, Романовтар кэминээҕи манньыаты уонна китайскай фарфор кэллиэксийэтин көрдө. Итиэннэ археологтары кытта салгыы үлэ хайдах ыытылларын туһунан сэһэргэстилэр.
От ыйын 30 күнэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ үүтү туттарыы былаана 60% тэннэспиит. Бу туһунан Айсен Николаев «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр канаал эфиригэр иһитиннэрдэ. Быйылгы үүтү туттарыы былаана – 55 тыһ. кэриҥэ туонна, ол онтон 32 тыһ. туонната соҕотуопкаланна. Урукку сыллар көрдөрүүлэрин аан бастаан быйыл 3,5% куоһаран иһэрбит бу тыа хаһаайыстыбатыгар ситиһии буолар.
Быйыл үүт соҕотуопкатыгар 3 ,5 млрд солк. субвенция көрүллүбүтэ. Улуустарга үп 68% бэриллибит. Халаан уутугар эмсэҕэлээбит Нам уонна Өлүөхүмэ оройуоннарыгар үүт харчытын 80 бырыһыана тиэрдиллибит.
От ыйын 30 күнэ. Арассыыйа субъектарыгар инвестиция килиимэтин туругун быһаарар национальнай рейтинг түмүгүн билиһиннэрдэ. 2024 сылга Саха сирэ бизнеһи ыытыыга усулуобуйаны тэрийиигэ эрэйигиэннэр ортолоругар 14 миэстэҕэ тахсыбыт, итиэннэ 269 балл көрдөрүүлэммит. Былырыын 15-с миэстэҕэ сылдьыбыта. 2020 сылтан өрөспүүбүлүкэбит 20 бастыҥ ахсааҥҥа сылдьар. Ол эрээри ити көрдөрүүнэн уоскуйбакка, салгыы үлэ барыахтаах. Намыһах баллаах көрдөрүүлэри тупсарарга болҕомто ууруллуохтаах. Онон туһааннаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр, федеральнай уонна олохтоох былаас уорганнара хардарыта дьайсыылара өссө күүһүрүөҕэ.
От ыйын 31 күнэ. Айсен Николаев «Сахатранснефтегаз» генеральнай дириэктэрэ Алексей Колодезниковы кытта көрүстэ. Хампаанньа салайааччыта Дьокуускай куорат олорор дьиэлэрин гааһынан хааччыйыы үлэтин кэпсээтэ. «Тиэхиньиичэскэй диагностика сөбүлэҥин ылбыт элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ «Сахатранснефтегаз» гааһы киллэрэр үлэтин салгыыр. Күн бүгүн Дьокуускайга гааһы биэрии тохтотуллубут 202 дьиэтиттэн 118-гар гаас саҥаттан холбонно», — диэн иһитиннэрдэ Алексей Колодезников.
Куттал суох буолуутун хааччыйар инниттэн тиэхиньиичэскэй диагностиканы ыытар хайаан да наадалаах. Өскөтө оборудование үлэлиир болдьоҕо тахсыбыт уонна тиэхиньиичэскэй диагностикатын түмүгүнэн сөбүлэҥ суох буоллаҕына, гааһы биэрэр тэрилтэ сокуон быһыытынан гааһы биэрэрин тохтотор бырааптаах. Салайар хампаанньалар уонна дьиэни бас билээччилэр бу дьыалаҕа көхтөөхтүк ылыстылар, атырдьах-балаҕан ыйдарыгар гааһы киллэттэрэргэ оборудованиелара нуормаҕа эппиэттиир буолуохтара. Маны тэҥэ көрсүһүүгэ Саха сирин арҕаа уонна соҕуруу өттүгэр гааһы киллэрэр, эрэгийиэҥҥэ социальнай гаастааһын бырайыагын сайыннарар туһунан кэпсэттилэр.
Атырдьах ыйын 1 күнэ. Дьокуускайга дьоҕус нэһилиэнньэлээх сирдэргэ онкология көмөтүн оҥоруу боппуруостарыгар эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэ ыытыллар кэмигэр Ил Дархан Арассыыйа уонна Казахстан сүрүн онкологтарын кытары көрүстэ. «Биһиги онкология эйгэтигэр аан дойду таһымнаах эспиэрдэртэн ыарыыны эрдэтээҥи түһүмэҕэр булар саҥа технологияларга үөрэнэрбитигэр улахан кыах баар. Ыарыы сайдар чахчыларын билэр улахан суолталаах. Биһиги эрэгийиэммитигэр ыарыы 3 төгүл элбээбитин бэлиэтиибин», — диэн Айсен Николаев көрсүһүүгэ эттэ.
Ил Дархан Уһук Илиҥҥэ биир улахан киин Дьокуускайга арыллыбытынан, Саха сирин олохтоохторо эрэгийиэнтэн бара сатаабакка, үрдүк технологиялаах көмөнү ылалларын бэлиэтээн эттэ. Онуоха Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөөһүнүнэн сөптөөх усулуобуйа уонна кыахтаах тиэхиньикэ, аныгы тэрил бааллар, Киин үрдүк таһымнаах каадырдарынан хааччыллыылаах.
Көрсүһүү кэмигэр Уһук Илиҥҥэ уонна Сибииргэ салгыы бииргэ үлэлээһин кэскиллэрин уонна онкология сулууспатын сайдыытын дьүүллэстилэр.
Атырдьах ыйын 1 күнэ. Айсен Николаев сааскы халаан уутугар тахсыбыт хоромньуну туоратыы боппуруостарыгар мунньах ыытта. Быйыл халааҥҥа 27 нэһилиэнньэлээх пуун эмсэҕэлээтэ. Хоромньу тахсыбыт сир олохтоохторо 307 мөл. 580 тыһ. солк. биир кэмнээх материальнай уонна үбүнэн көмөнү ыллылар. Билигин аны федеральнай таһымнаах ыксалаах быһыы-майгы режимэ биллэриллибитинэн саҥа ааҕыынан эбии төлөбүрү аахсыахтара. Биир бастакы сорук олорор дьиэҕэ компенсация төлөбүрэ көрүллүөхтээх. Ол курдук, дьиэтэ кыайан чөлүгэр түспэт гражданнарга биир квадратнай миэтэрэ иһин 137 тыһ. солк. харчы федеральнай бүддьүөттэн саҥа дьиэ ылалларыгар эбэтэр тутуу ыыталларыгар көрүллүөхтээх. Оттон дьиэ сорҕото ууга барбыт буоллаҕына, өрөмүөҥҥэ үп көрүллөҕэ. Итиннэ хас биирдии киһи санаата учуоттаныллыаҕа. Онон тутуу сезона бүтүөр диэри социальнай, инфраструктура эбийиэктэрин чөлүгэр түһэриигэ үлэ түмүктэниэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ салалтата федеральнай былааһы кытта үлэни ыытар. Ил Дархан чөлүгэр түһэрии үлэтин тэтимирдэргэ ыйда.
Атырдьах ыйын 1 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ салайааччыта Дьокускай куорат баһылыга Евгений Григорьевы кытта көрсөн, киин куоракка маастар-былааны олоххо киллэриини дьүүллэстилэр. Билиҥҥитэ 23 бырайыакка үлэ барар. Куоракка тэҥинэн 11 оскуола саҥа дьиэтэ тутулла илигэ биллэр хамсааһын буолар. Суоллары оҥоруу национальнай бырайыагынан 2024 сыл бүтүүтэ куорат суолун 82% тупсарыллыахтаах. Айсен Николаев бу үлэлэргэ болҕомтону күүһүрдэргэ, эбийиэктэр болдьохторугар киирэллэрин ситиһэргэ сорудахтаата. Маны таһынан көрсүһүүгэ куорат кэлэр сыллааҕы бүдьүөтүн барылын, итиэннэ анал байыаннай эпэрээссийэҕэ кыттааччыларга биир кэмнээх төлөбүр кээмэйин улаатыннарыы туһунан ырыттылар.
Атырдах ыйын 2 күнэ. Ил Дархан сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин боппуруостарынан улуус баһылыктарыгар мунньах ыытта. Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 435 тыһ. туонна оту, 14 тыһ. туонна сенаһы, 29 тыһ. туонна сиилэһи бэлэмниир былааннаммыта. Бары улуустарга от үлэтэ күүскэ барар, кэккэ улууска көрдөрдүү 30-40 % тиийдэ, ол эрээри билиҥҥитэ намыһах көрдөрүүлээхтэр бааллар. «Бары улуустарга оту хаһааныыга кээмэйи улаатыннарар кыах баар. Саамай сүрүнэ, табыгастаах кэми мүччү туппат уонна үлэни сөпкө тэрийэр ирдэнэр» – диэн баһылык эттэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ билиҥҥитэ 129 тыһ. га тахса оттуур сири охсон, 112 тыһ. туонна оту бэлэмнээбиттэр. Оттооһун хаамыытынан инники күөҥҥэ Муома улууһа, Жатай бөһүөлэгэ, Нам, Ленскэй, Уус Алдан, Орто Халыма, Кэбээйи, Өлүөхүмэ уонна Хаҥалас улуустара иһэллэр. Барыта 22 тыһ. тахса киһи оттуур, 9 тыһ. тахса тыраахтар, 2 тыһ. тахса механизированнай, 3 тыһ. тахса сорҕото механизированнай тиэхиньикэ сыһыарыллыбыт, 82 ат-илии уонна 2 тыһ. кэриҥэ илии звенолара үлэлииллэр. Ыраах сытар оттуур учаастактарга үлэлииргэ Амма, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Орто Халыма, Томпо улуустарыгар 55 мобильнай биригээдэни тэрийбиттэр. Кинилэр 1 тыһ. туоннаттан тахса оту бэлэмнээбиттэр.
Айсен Николаев Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр оту, сиилэһи уонна сенаһы бэлэмнээһин үлэтин толорууну тэрийэргэ, хоту улуустарга сүөһү аһылыгын бэлэмнээһини ураты хонтуруолга ыларга сорудахтаата.
Атырдьах ыйын 2 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа Дьоруойа, майор Игорь Юргины кытта «Дьоруойдар кэмнэрэ» бырагырааманан кини Саха сирин Бырабыыталыстыбатыгар стажировка барыытын туһунан кэпсэттилэр. «Биир дойдулаахпыт улахан күрэһи ааһан бырагыраама бастакы кыттааччыларын кэккэтигэр киирдэ. Дойду Бэрэсидьиэнин сорудаҕынан бырагыраама байыаннай дьайыы бастыҥ кыттааччыларыттан былаас уорганын уонна судаарыстыбаннай хампаанньа каадырга кыаҕын тэрийэр соруктаах. Кини уһуйааччыта буоларым быһыытынан Игорь Юргин бэйэтин дьоһуннаахтык көрдөрүө уонна саҥа кэм биир бастыҥ салайааччыта буолуо диэн эрэнэбин. Биһиэхэ бу курдук салайааччылар – дьоруойдар, патриоттар уонна Арассыыйа, Саха сирин дьиҥнээх уолаттара ирдэнэллэр. Игорь икки нэдиэлэ устата Саха сирин судаарыстыбаннай салайыытын тэрийиитин билистэ. Кинини кытта өрөспүүбүлүкэ ситэриилээх уорганын былааһыгар практическай бэлэмнэниигэ салгыы былаанын ырытыстыбыт. Бырагыраама тэтимнэҕин да иһин, Игорь үөрэнэр уонна саҥа билиини ылынарга толору баҕалааҕа, күүстээҕэ үөртэ. Игорьга улахан ситиһиилэри баҕарабын! Саха сирэ бэйэтин Дьоруойугар эрэнэр!» – диэн Айсен Сергеевич санаатын үллэһиннэ.
Атырдьах ыйын 2 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга «Уһук Илиҥҥэ оҥоһуллубута» диэн ааттаах креативнай индустрия форумугар Саха сирин ситиһиилэрин уонна саҥа бырайыактар тустарынан кэпсээтэ. Алта сыл устата эрэгийиэҥҥэ киэҥ инфраструктура тэрилиннэ уонна Уһук Илиҥҥи уокурукка креативнай экэниэмикэҕэ бастыҥ көрдөрүлээх буолла. Бу сонун эйгэҕэ билигин 48 тыс. киһи үлэлиир. Ити ситиһиинэн муҥурдаммакка, салгыы аны дойдуга биир ситиһиилээх эрэгийиэн буоларга дьулуһуохтаахпыт, ураты креативнай эйгэни, экосистеманы тэрийииэхтээхпит. Чугастааҕы кэмҥэ 132 тыһ. кв.м. иэннээх үрдүк үөрэх кыһаларын түмэр кампус уонна улахан киинэ павильонун тутуохпут. Дойдубут аҕа баһылыга Владимир Путин бэлиэтээбитин курдук, креативнай экэниэмикэ национальнай сыал-сорук буолуохтаах, онон биһиэхэ улахан эппиэтинэс турар диэн Ил Дархан иһитиннэрэр.
Атырдьах ыйын 3 күнэ. Ил Дархан субуота күн Дьокуускайга тутулла турар эбийиэктэри кэрийэ сылдьан, Өрөспүүбүлүкэ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев өйдөбүнньүгэ туруохтаах сирин көрдө. Бастакы Бэрэсидьиэн өйдөбүнньүгүн ханна туруорарга хас да этии киирбитэ: Курашов уулуссатыгар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин таһыгар, Комсомольскай болуоссакка, автовокзал таһыгар. Ол эрээри хамыыһыйа үөрэтэн баран, Дежнев уулуссатын, Сэргэлээх шоссетын уонна Михаил Николаев аатынан проспект быһа охсуһууларыгар баар миэстэни талла.
«Балачча улахан иэннээх сир. Бу оройуоҥҥа куорат саҥа инновационнай киин үөскүөхтээх, Арктикатааҕы култуура уонна эпос киинэ тутулла турар, киинэ павильонун тутуу саҕаланыахтаах, былааҥҥа – вузтар икки ардыларынааҕы кампус тутуллуохтаах, ипподром салгыы сайдыахтаах. Онон бу сир Дьокуускай сайдыытыгар суолтата улаатыаҕа. Манна дьон сынньанарыгар биир тупсаҕай эйгэ баар буоларыгар эрэнэбин», — диэтэ Айсен Николаев.
Эрэгийиэн баһылыга өйдөбүнньүк бырайыагын Дьокуускай маастар-былааныгар сөп түбэһиннэрэн оҥороллоругар сорудахтаата. Бу миэстэ улуу киһи туһунан өйдөбүлү иҥэрэн, кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэ туруохтаах.
Атырдьах ыйын 3 күнэ. Ил Дархан Сайсары күөл кытылын үрдүгэр уонна Роман Дмитриев аатынан кытыл үрдүгэр тупсарыы үлэтэ, Ленин болуоссатын саҥардыы хайдах барарын бэрэбиэркэлээтэ. «Дьокуускай маастар-былаанын чэрчитинэн тутулла турар бары эбийиэктэр, уопсастыбаннай эйгэлэр куорат олохтоохторугар уонна ыалдьыттарыгар олус суолталаахтар. Ханна эрэ бытаарыы баар, ханна эрэ былаантан түргэтээһин баар, ол эрээри сүнньүнэн бырайыак быһыытынан тутулла тураллар. Сайсары күөл тулата, сөтүөлүүр сир таһынан Роман Дмитриев кытылын үрдэ тупсаҕай көрүҥнэнэн эрэллэрэ харахха быраҕыллар, ону таһынан киин болуоссаппыт олох атын көрүҥнэнэн эрэр», — диэн бэлиэтээтэ Айсен Николаев.
Сайсары күөл кытылын тупсарыллар сирин иэнэ 44 га. Манна оҕо оонньуур, успуорт былаһааккалара, автобус тохтобуллара, велосуоллар, былаһааккалар, пирстар уонна амфитыйаатыр, сатыы киһи туоруур муосталара баар буолуохтара. Эбийиэк бэлэмэ 47 %-ҥа тэҥнэһэр. 25 киһи үлэлиии сылдьар.
Роман Дмитриев аатынан кытыл үрдүн уһуна 1 км тахса. Манна куорат сөтүөлүүр сирэ эмиэ киирсэр. Хабаров уулуссатыттан Ларионов уулуссатыгар диэри тротуар билиитэтин уура сылдьаллар. Велосуол оҥоһуллан бүтэн эрэр. Ларионов уулуссатыттан лодочнай ыстаансыйаҕа диэри амфитыйаатыр оҥоһуллар. Сөтүөлүүр сиргэ бетону кутуу бүппүт, тыастан хаххалыыр панеллары оҥоро сылдьаллар, тырааныспар турар былаһаакката бэлэмнэнэр, 3 амфитыйаатыр каркааһа тахсыбыт. Тутуу бэлэмэ 75%. 60 киһи үлэлиир.
Киин болуоссакка үлэр 2023 сылтан саҕаламмыта. Манна скейт-паарка, амфитыйаатыр, кураанах фонтан уонна 13 миэтирэлээх 12 сэргэ туруохтаах. Күн бүгүн «Булгунньах» амфтиетар сытыары өттүн бетоннаабыттар, гидроизоляционнай хаттыгаһын уура сылдьаллар. Кураанах фонтан үлэтэ эмиэ бүтэн эрэр. Сэргэлэр сорохторо аҕалыллыбыттар, туруорарга тимир-бетон тирэхтэри оҥороллор, уоту тардаллар. Үлэ уопсай бэлэмэ — 52%, 52 киһи үлэлиир.
Ил Дархан тутааччыларга уонна куорат дьаһалтатыгар Дьокуускай куорат күнүн көрсө Ленин болуоссатын уонна Роман Дмитриев аатынан кытыл үрдүн бүтэрэллэригэр сорудахтаата.
Атырдьах ыйын 3 күнэ. Ил Дархан Саха сирин доруобуйа харыстабылын биир улахан эбийиэгин — киин куоракка 2-с №-дээх балыыһа поликлиникатын тутуу хаамыытын көрдө.
«Саҥа эбийиэги тутуу соруга турбута ыраатта. Поликлиника Гагаринскай уокурукка биэс медицина эбийиэгин түмүөҕэ. Бу ыарыһахтарга уонна үлэһиттэргэ табыгастаах буолуоҕа», — диэтэ Айсен Николаев. Уопсайа 9 тыһ. кэриҥэ кв. м. иэннээх, алта этээстээх тутуу экспертнэй кылаастаах медицина оборудованиетынан хааччыллыахтаах. Медицина тэрилтэтин уратыта — саҥа ирдэбиллэргэ эппиэттиир «өйдөөх поликлиника» буолуоҕа. Ил Дархан тутуу хаамыыта былаан быһыытынан ыытылла турарын бигэргэттэ. Итиэннэ тэтими ыһыктыбакка, эбийиэги эһиил бэс ыйыгар үлэҕэ киллэрэргэ соруйда.
Атырдьах ыйын 3 күнэ. Айсен Николаев эбийиэктэри тутууга уонна хонтуруолааһыҥҥа суһал ыстаап уочараттаах мунньаҕын ыытта. Бу сырыыга Ил Дархан Бэрэсидьиэн көҕүлээбит «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ» национальнай бырайыагын чэрчитинэн «Уһук Илиҥҥэ 1000 тиэргэн» бырагырааманы олоххо киллэриини хонтуруоллаата. Быйылгы сылга бу бырагырааманан Саха сиригэр 14 олорор дьиэ тиэргэнэ тупсарыллар. Биэс тиэргэн Дьокуускай, Мииринэй, Нам, Нерюнгри, Аллараа Халыма, Өлүөхүмэ, Хаҥалас уонна Чурапчы улуустарынан тутуллара былааннанар. Үлэ бары эбийиктэринэн былаан быһыытынан барар. Арай Черскэйгэ уустук суоллааҕынан тутуу матырыйаалларын кэмигэр тиэрдэр кыахтара суох. Ил Дархан нацбырайыагы салайар Дмитрий Садовниковка бу боппуруоһу бэйэтин хонтуруолугар ыларыгар сорудахтаата. Бу бырагырааманы олоххо киллэриигэ 102 мөл. солк. тахса үп-харчы көрүллүбүт. Бары бырайыактар сүүмэрдиир түһүмэҕи аастылар. Барыта Саха сирин 79 муниципальнай тэриллиилэриттэн 49 сайаапка киирбит.
Ону сэргэ Айсен Николаев «Куорат эйгэтин тэрийии» федеральнай бырагырааманы олоххо киириитин кытта билистэ. 2024 сылга бырагыраама чэрчитинэн Саха сиригэр 33 эбийиэги тупсарыы былааннанар. Үлэ эмиэ былаан быһыытынан барар.
Атырдьах ыйын 4 күнэ. Саха сирин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев олохтон туораабыта биир сыла буолла. «Михаил Николаев Саха сирин бары олохтоохторугар чугас киһибит буолар. Өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар киллэрбит кылаатын ааҕан сиппэппит. Кини үйэлэргэ саҥа Арассыыйаҕа саҥа Саха сирин төрүттээбит киһинэн хаалыаҕа! Киһи инники күөҥҥэ буоларыгар, кини сайдыылаах, кини үтүө майгылаах уонна туруктаах буоларыгар үлэлэспит норуоттан тахсыбыт чулуу киһинэн буолар. Бу санааны билигин дойдубут үрдүнэн инники тутар идиэйэбитинэн буолла. Михаил Ефимович билигин баара буоллар туох туһунан кэпсэтиэхпит, туох мындыр сүбэни биэриэ, Дьокуускайга ыытыллыбыт «Азия оҕолоро» оонньууну көрөн төһө дьоллонуо этэ диэн саныыбын.
Биһиги Бастакы Бэрэсидьиэммит олорбут олоҕо, төрөөбүт дойдутугар таптала, үрдүктэн үрдүк соруктара биһигини сирдии, кынаттыы тураллар. Михаил Ефимович Николаев сырдык аата үйэлэргэ тыыннаах буолуоҕа. Саха сирин бар дьоно улуу киһибитин куруук саныы, сүгүрүйэ туруохпут», — диэн Ил Дархан санаатын эттэ.
Бу күн Айсен Николаев Өктөмҥө Михаил Николаев көмүс уҥуоҕар сибэкки дьөрбөтүн уурда. «Улуу киһи уҥуоҕар сүгүрүйэ аймахтара, бииргэ үлэлээбит дьоно уонна доҕотторо кэллилэр. Кини туһунан сырдык өйдөбүл Саха сирин махталлаах норуотун сүрэҕэр өрүү хаалыаҕа», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
Покровскай куоракка Саха сирин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев пааматынньыгын туруоруохтара. 2,5 миэтэрэлээх боруонсаттан кутуллубут өйдөбүнньүк аһыллыыта быйыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр буолуоҕа.
Күндү доҕоттор! Атырдьах ыйын саҕаланыытыгар - кус оҕото көтөр, сугун, моонньоҕон буһан ситэр, оттооһуммутугар быһаарыылаах ураты үтүө кэммитигэр үктэммиппитинэн! Этэҥҥэ буолуоҕуҥ!
Афанасий Ноев.
